Nyayakandali

Author(s): J S Jetly, Vasant G Parikh
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 704

टिप्पणपञ्जिकाकुसुमोद्गमादिटीकात्रयोपेतम् 679 न्यायकन्दली यद्येकहेतुत्वादेकत्वम्, भिन्न कारणप्रभवाणां व्यक्तीनामेकत्वं न स्यात् / दृश्यते चाभिन्नस्वभावानामपि कारणभेदो यथा वह्नारनिर्मथनाद्विद्युत आदित्यगभस्तिक्षोभितात् सूर्यकान्तादपि मणेरुत्पत्तिः / एककार्यत्वादेकत्वे च विजातीयानामप्येकत्वापत्तिः, दृष्टा हि वाहदोहनादिक्रिया गवादिव्यक्तीनामिव 'महिष्यादिव्यक्तीनामपि / या च गौर्न दुह्यते न च वाह्यते सा गौर्न स्यात् / अपि च सामान्याभावे कोऽर्थः शब्दसंसर्गविषयः ? न तावत् स्वलक्षणम्, तस्य क्षणिकस्य सर्वतो व्यावृत्तस्य सङ्केतविषयत्वाभावात् / नापि विकल्पः शब्दार्थः, 'तस्यापि क्षणिकत्वादसाधारणत्वाच्च / विकल्पाकारः शब्दार्थ इति चेत् ? किं विकल्पाकारो विकल्पव्यतिरिक्तः ? अव्यतिरिक्तो वा ? यदि भिन्नः, स किं सर्वविकल्पसाधारणः, कि वा प्रतिविकल्पं भिद्यते ? साधारणत्वे तावदेतस्य सामान्यादभेदः, यदि परम् ? तव ज्ञानधर्मोऽम्मस्माकं चार्थधर्म बहिर्मुखतया प्रतीयमानत्वादिति 'न कश्चिद्विशेषः / यदि व्यतिरिक्तोऽयमाकारः प्रतिज्ञानं भिद्यते, अथवा ज्ञानादव्यतिरिक्त एव, उभयथापि न शब्दसंसर्गयोग्यता, ज्ञानवदशक्यसडेतत्वात् / 'विकल्पः पारम्पर्येण तदुत्पत्तिप्रतिबन्धाद् बाह्यात्मतया स्वाकारमारोप्य विकल्पयति, तत्रायं शब्दसंसर्ग इति चेत् ? बाह्यत्वेनारोपितो विकल्पाकार 'विकल्पैकाधीनस्वभावत्वाद्विकल्पे जायमाने जायमान इव, विनश्यति विनश्यन्निव प्रतीयमानः प्रतिविकल्पं भिन्न एवावतिष्ठते / न च भेदानुपातिनी सङ्केतप्रवृत्तिरित्युक्तम् / अथोच्यते-यादशमेको गोविकल्पे बाह्यात्मतया स्वप्रतिभासमारोपयति गोविकल्पान्तरमपि तादृशमेवारोपयति, विकल्पाश्च प्रत्येकं स्वाकारमात्रग्राहिणो न परस्परा[कु०] * आकारे विकल्पाद्भिन्नः सर्वज्ञानसाधारण इति पक्षं दयित्वा अभेदपदो (दे? ) साधारणत्वं सशंकमेवेति हृदि निधायोभयोरसाधारणत्वे दूषणमाह-यदि व्यतिरिक्तोऽयमिति (कं. 318) ज्ञानवदिति (कं. 318) क्षणिकत्वेनेति शेषः / पारम्पर्येण तदुत्पत्तिप्रतिबन्धादिति (कं. ३१८)-बाह्यार्थममुच्छ (?) निर्विकल्प एकभावत्वम्, विकल्पस्य पारम्पर्येण बाह्यादुत्पत्तिस्तावन्मात्रसंबन्धात्स्वाकार...बाह्यतया विकल्पो गोचरयतीति भावः / 1 कारक-जे.१। 2 गवादीनामिब-जे. 1, जे. 3; गवामिव-जे. 3 / 3 महिषीव्यक्तीनामपि-जे. 1 जे. 3 / 4 तस्य-कं. 1, कं. 2 / 5 कश्चिद्विशेष:-कं. 1, क. 2 / 6 विकल्पपारम्पर्येण-जे.१। 7 एकाधीन-कं. 1, क.२। 8 पातिनि-कं. 1, कं.२। 9 विकल्पान्तरमपि-जे. 3 /