________________
यत्वप्रवृत्तिनिमित्तकम्, असति वृत्त्यन्तरे वृद्धैस्तत्र प्रयुज्यमानत्वात् । असति च वृत्त्यन्तरे यद् यत्र वृद्धैः प्रयुज्यते तत् तत्प्रवृत्तिनिमित्तकं यथा गोपदं गोत्वप्रवृत्तिनिमित्तकम् । यद्वा गवयपदं सप्रवृत्तिनिमित्तकं साधुपदत्वादित्यनुमानेन पक्षधर्म्मताबलाद् गवयत्वप्रवृत्तिनिमित्तकत्वं भासते । तन्मतं दूषयति तन्न सम्यगिति । व्याप्तिज्ञानं विनाऽपि शाब्दबोधस्यानुभवसिदूधत्वात् । न हि सर्वत्र शब्दश्रवणाद्यनन्तरं . व्याप्तिज्ञाने मानमस्तीति । किञ्च सर्वत्र शाब्दस्थले यदि व्याप्तिज्ञानं कल्प्यते तदा सर्वत्राऽनुमितिस्थले पदज्ञानं कल्पयित्वा शाब्दबोध एव किं न स्वीक्रियत इति ध्येयम् || १४० || १४१ ॥
॥ इति शब्दोपमानयोः पृथक्प्रामाण्यनिरूपणम् ॥
૦૦
: વિવરણ : વૈશેષિજાળાં મતે:.. ઇત્યાદિ આશય એ છે કે વૈશેષિકો પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન આ બે જ પ્રમાણને માને છે. શબ્દ અને ઉપમાન આ બે પ્રમાણને અનુમાન રૂપે જ પ્રમાણ માને છે. ‘ઘટમાનય’ ઇત્યાદિ પદશ્રવણથી પદાર્થોપસ્થિતિ દ્વારા જે પદાર્થાન્વયબોધ થાય છે, એ અનુમિતિસ્વરૂપ હોવાથી તાદશ શાબ્દબોધના કરણ તરીકે પદજ્ઞાનને કરણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. આવી જ રીતે સાદશ્યજ્ઞાનજન્ય ઉપમિતિ પણ અનુમિતિસ્વરૂપ હોવાથી તત્કરણરૂપે ઉપમાનને પણ માનવાની આવશ્યકતા નથી – એ વૈશેષિકોનું કથન છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વજ્જૈન માનય આ લૌકિકપદોમાં અથવા જે લોકો લૌકિકપદોને અનુવાદક માને છે, તે મીમાંસકોના મતે નેત... ઇત્યાદિ વૈદિક પદોમાં; ‘આાંક્ષાવિમવન્વત્વ સ્વરૂપ હેતુથી તાત્પર્યવિષયમાારિતપદાર્થસંસર્ગજ્ઞાનપૂર્વકત્વ સિદ્ધ થાય છે. તેથી ગામાનય... ઇત્યાદિ વાક્યાર્થેસંસર્ગજ્ઞાનની સિદ્ધિ માટે ઉકત અનુમાનપ્રમાણ હોવાથી તભિન્ન શબ્દપ્રમાણને માનવાની આવશ્યકતા નથી. અથવા પદાર્થોમાં
૯૯
