________________
(ધૂમનિષ્ઠવ્યાપ્યતાનિરૂપિત); સંયોગસંબંધથી વહ્નિત્ત્વન રૂપેણ વ્યાપકતા વનિમાં ગ્રહણ કરાય છે. તેથી સંયોગસંબન્ધાવચ્છિન્ન વહૂનિત્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવ– વત્તાના જ્ઞાનથી; જલહ્રદાદિમાં સંયોગસંબન્ધાવચ્છિન્ન ધૂમન્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકધૂમાભાવની સિદ્ધિ થાય છે. આવી જ રીતે જ્યાં વિશેષણતાદિસંબંધથી પૃથ્વીતરત્વનિષ્ઠવ્યાપ્યતાનિરૂપિતવ્યાપકતાનો ગંધાભાવમાં ગ્રહ થાય છે; ત્યાં પૃથ્વીમાં વિશેષણતાસંબંધાવચ્છિન્નગન્ધાભાવાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવવત્તાના જ્ઞાનથી પૃથ્વીતરાભાવની સિદ્ધિ થાય છે. પરન્તુ જ્યાં તાદાત્મ્યસંબંધથી પૃથ્વીતરનિષ્ટવ્યાપ્યતાનિરૂપિતવ્યાપકતાનો ગ્રહ તાદશગંધાભાવમાં થાય છે; ત્યાં તાદશગંધાભાવાભાવવત્તાના જ્ઞાનથી પૃથ્વીમાં તાદાત્મ્યસંબન્ધથી ઇતરના અભાવની અર્થાત્ પૃથિવીતરભેદની સિદ્ધિ થાય છે... ઇત્યાદિ ઉક્તપ્રાયઃ છે. વિત્તુ. . . ઇત્યાદિ આશય એ છે કે, સાધ્યાભાવ અને હેત્વભાવના સહચારગ્રહથી અન્વયવ્યાપ્તિનો જ ગ્રહ થાય છે. અને એ અન્વયવ્યાપ્તિજ્ઞાન જ અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ છે. વ્યતિરેકવ્યાપ્તિજ્ઞાન અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ નથી. ‘આ રીતે અનુમિતિની પ્રત્યે અન્વયવ્યાપ્તિજ્ઞાનને જ કારણ માનીએ તો હેતુમાં વ્યતિરેકિત્વના વ્યવહારની અનુપપત્તિ થશે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે જ્યાં અન્વયસહચારની અપેક્ષા વિના માત્ર વ્યતિરેકસહચારથી વ્યાપ્તિગ્રહ (અન્વયવ્યાપ્તિગ્રહ) થાય છે, ત્યાં કેવલવ્યતિરકત્વનો વ્યવહાર થાય છે. ‘પૃથ્વી રેમ્યો મિદ્યતે, ગન્ધવત્ત્વાર્' ઇત્યાદિ સ્થળે, કોઈ પણ સ્થળે અનુમાનની પૂર્વે ઇતરભેદત્યુંન રૂપથી સાધ્યની પ્રસિદ્ધિ ન હોવાથી અન્વયવ્યાપ્તિનો ગ્રહ શક્ય નથી – આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે પક્ષતાવચ્છેદકાક્રાન્ત પૌકદેશઘટાદિમાં સાધ્યની પ્રસિદ્ધિ હોય છે. ત્યાં અન્વય
૧૦૫
