Jain_Satyaprakash 1943 09

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 23

અંક ૧૨ ]
જૈન દર્શનની લેકોત્તર આસ્તિકતા [ ૩૭પ ] નથી, પણ પાપકર્મ કરનારને જ ભોગવવું પડે છે. તેથી સંસારી જીવ એ આકાશની જેમ નિષ્કય નથી તેમ અલિપ્ત પણ નથી. કિન્તુ સક્રિય અને સલિપ્ત છે.
જીવ, જીવનું નિત્ય, જીવનું કર્તૃત્વ અને જીવનું ભોકતૃત્વ-એ ચારને જેવી રીતે જેન દર્શન સ્વીકારે છે તેવી રીતે ઇતર દર્શનેએ સ્વીકાર્યા નથી. પરંતુ જેના દર્શનની વિશેષતા તેટલા માત્રથી જ સમાપ્ત થતી નથી. જીવના અસ્તિત્વને કે નિયત્વને, કતૃત્વને કે ભોક્તત્વને કઈ માનો યા ન માનો તેટલા માત્રથી તે ઊડી જતું નથી. યુક્તિ અને આરામથી તેને સ્વીકારનારને જેમ તે માનવા પડે છે તેમ નહિ સ્વીકારનારને પણ તેનું ફળ અનુભવવું જ પડે છે. પરંતુ જૈન દર્શનની લેકોત્તરતા જુદી છે. જેના દર્શનની લકત્તર જેમ જીવને કર્મબંધ અને કર્મફળને ભોગ માનવામાં રહેલી છે, તેમ સર્વકર્મક્ષય અને તેના ઉપાયના અસ્તિત્વને માનવામાં પણ રહેલી છે.
જીવને કર્મથી સર્વથા છુટકારે થઈ શકે છે અને તે છુટકારાના સમ્યગદર્શનાદિ ઉપાય પણ વિદ્યમાન છે જ—એ માન્યતા ઉપર લેકોત્તર આસ્તિકતા અવલબેલી છે.
લકત્તર આસ્તિકતામાં જીવ અને પરલોક આદિની શ્રદ્ધા સાથે જીવના નિત્યવની, કર્તવની, ભોક્તત્વની, મુક્તત્વની અને તત્સાધનસત્ત્વની શ્રદ્ધા પણ અવિચળપણે રહેલી હોય છે. એમાંથી એકની કે એકના કોઈ એક અંશની પણ અશ્રદ્ધા જ્યાંસુધી છે, ત્યાંસુધી કેત્તર આસ્તિતા તો નથી જ, કિન્તુ અપ્રગટપણે નાસ્તિકતાનાં બીજ છુપાયેલાં જ છે. એ નાસ્તિકતનાં બીજે એના માલિકને મુક્તિમાર્ગની આરાધનામાં સીધી કે આડકતરી રીતે પ્રતિબંધક થયા સિવાય પણ રહેતા નથી.
લકાત્તર આસ્તિકતાના અથ આત્માઓ માટે જૈન શાસ્ત્રકારોએ શ્રદ્ધાનાં છ સ્થાને બતાવેલાં છે, તેમાં એકની પણ અધુરાશ ચાલી શકે તેમ નથી. એકની પણ અધુરાશ જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી તે જીવ નાસ્તિકતાથી સંપૂર્ણ મુકાયેલ નથી.
સ્થાન પહેલુ–દશ્યમાન પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતોથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળે, આ ભવ છોડીને અન્ય ભવમાં જનારે, અને જ્ઞાનાદિ ગુણેને ધારણ કરનારો જીવ નામનો એક સ્વતંત્ર પદાર્થ છે. (આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી ભૂતાતિરિક્ત જીવને નહિ માનનાર નાસ્તિકવાદને નિરાસ થાય છે.)
સ્થાન બીજું—પાંચ ભૂતાથી વ્યતિરિક્ત છવ નામનો પદાર્થ દ્રવ્ય દૃષ્ટિએ અવિનાશી અને નિત્ય સ્વભાવવાળો છે. આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી શરીરના નારા સાથે જીવને નાશ માનનાર ચાર્વાકમત, મોક્ષપ્રાપ્તિ વખતે જીવન નાશ માનનાર બ્રાહમત અને મોક્ષ પ્રાપ્તિ વખતે જીવવાદિ (જીવના જ્ઞાનાદિ ગુણો આદિ)ને નાશ માનનાર વૈશેવિકાદિ મતને નિરાસ થાય છે.)
સ્થાન ત્રીજું–જ્યાંસુધી છવનો મોક્ષ ન થાય ત્યાંસુધી સંસારી જીવ પ્રતિ સમય (૭-૮) કમને બાંધ્યા જ કરે છે. એ કમ મૂળ (૮) પ્રકારનાં છે અને ઉત્તર (૧૫૮) પ્રકારનાં છે. જ્ઞાનદર્શનને રોકનાર, સુખદુઃખને આપનાર, વિચાર અને વર્તનમાં વિપર્યાસ કરાવનાર, જીવન અને શરીરને ધારણ કરાવનાર, ઉચ્ચનીચ આદિ અવસ્થાઓને અપાવનાર અને દાનલાભાદિમાં અંતરાયભૂત થનાર તે કર્મો જ છે. પરંતુ કર્મો સિવાય