________________
છે. જાતિસ્મરણ પણ પૂર્વજન્મને સિદ્ધ કરે છે. પૂજન્મ સિદ્ધ થતાં પુનર્જન્મ પણ આપેાઆપ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
કરેલું કોઈ પણ કર્મ ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી. કર્મના આ અટલ નિયમ જન્મજન્માન્તર સુધી વિસ્તરે છે. એ જ નિયમ આપણા ભૂત, ભાવિ અને વર્તમાનને સમજાવે છે.
આમ કર્મ અને પુનર્જન્મ એ એને એકબીજાથી છૂટા પાડી શકાય એમ નથી.
ઋગ્વેદમાં ક્રમ અને પુનર્જન્મના અણુસાર
ઋગ્વેદમાં આવતી ૧૦, ૧૬. ૩ ઋચા નોંધપાત્ર છે. તેમાં મૃત મનુષ્યની ચક્ષુને સૂર્ય પાસે અને આત્માને વાયુ પાસે જવાનું કહ્યું છે. વળી, તેમાં એ આત્માને પેાતાના ધર્મ (અર્થાત્ કર્મ) અનુસાર પૃથ્વીમાં, સ્વગમાં, પાણીમાં કે વનસ્પતિમાં જવાનું કહેવામાં આવેલ છે. આમ અહી· કર્મ અને પુનજન્મને સૌથી પ્રાચીન અણુસાર પ્રાપ્ત થાય છે. આત્મા પાણીમાં કે વનસ્પતિમાં પણ અવતરે છે એ હકીકતમાં જૈનાના અસૂકાય અને વનસ્પતિકાય. જીવના સ્વીકારનું સૂચન છે.
ઉપનિષદ્યામાં ક્રમ અને પુનર્જન્મ
કઠોપનિષદમાં (૧, ૧. ૫-૬) નચિકેતા જણાવે છે કે જેમ અનાજના દાણા પાકે છે અને નાશ પામે છે અને પુનઃ ઉત્પન્ન થાય છે તેમ મનુષ્ય પણ જીવે છે, મરે છે અને પુન: જન્મે છે. બૃહદારણ્યક ૪. ૪. ૧-૨માં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે મૃત્યુકાળે આત્મા ચક્ષુ, મુર્ધા કે અન્ય શરીરદેશમાંથી ઉત્ક્રમણ કરે છે; તે આત્માને તેનાં વિદ્યા, કર્મ અને પૂર્વપ્રજ્ઞા અનુસરે છે. તે જ ઉપનિષદમાં ૪. ૪. ૩-૫માં કહ્યું છે કે જેમ તૃણજલાયુકા મૂળ તૃણના અંતે જઈ અન્ય તૃણુને પકડી લીધા પછી મૂળ તૃણને છોડી દે છે તેમ આત્મા વર્તમાન શરીરના અંતે પહેાંચ્યા પછી અન્ય આધારને (શરીરને) પકડી તેમાં જાય છે. કઠોપનિષદ ૨. ૫. ૭ કહે છે કે
