________________
પ્રસ્તાવના ' જેમ ભૌતિક જગતમાં કાર્યકારણને નિયમ કાર્ય કરે છે કે તેમ નૈતિક જગતમાં પણ કાર્યકારણને નિયમ કાર્ય કરે છે. તેને છે. આપણે કર્મને નિયમ–કર્મસિદ્ધાન્ત કહીએ છીએ. દરેક ક્રિયાને
તેનું ફળ હોય છે. જેવું કરશો તેવું પામશે' આ ભાવના ભાર-તીય સંસ્કૃતિમાં વ્યાપ્ત છે. કર્મસિદ્ધાન્તની પાયાની વાત આ જ છે. પરંતુ આ સિદ્ધાન્ત કેવી રીતે કામ કરે છે તે સમજવું કઠણ છે. કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે અને ન કળી શકાય એવી છે.
આપણે ઘણી વાર જોઈએ છીએ કે સજજન માણસ સુકાર્યો કરવા છતાં આ જન્મમાં તેના ફળરૂપ સુખ પામતું નથી અને દુર્જન માણસ કુકર્મ કરવા છતાં આ જન્મમાં ભરપૂર સુખ લેગવે છે. આવી પરિસ્થિતિને લઈ આપણી શ્રદ્ધા કર્મસિદ્ધાન્તમાંથી ન ડગે? આને ઉત્તર એ છે કે સુકાનાં કે કુકર્મોનાં ફળ મળે જ છે—આ જન્મમાં નહિ. તે પછીના જન્મમાં. કેટલાંક કર્મો આ જન્મમાં ફળે છે, કેટલાંક પછીના જન્મમાં.
પરંતુ આ માટે તે પુનર્જન્મ સાબિત કરે જોઈએ. પુનર્જન્મ નીચે પ્રમાણે સાબિત થાય છે. તાજા જન્મેલા બાળકને ભયંકર પદાર્થના દર્શનથી ભય અને ત્રાસ થાય છે. આ ભય અને ત્રાસ દુઃખની સ્મૃતિ થવાને પરિણામે થાય છે. તે સ્મૃતિ સંસ્કાર વિના તે સંભવે નહિ અને સંસ્કાર પૂર્વાનુભવ વિના બને નહિ. અને તાજા જન્મેલામાં પૂર્વે દુઃખાનુભવ થયે હેવાને સંભવ નથી. તેથી તે પૂર્વજન્મમાં થયેલું હોવું જોઈએ. આમ તાજા જન્મેલા બાળકને ભયંકર પદાર્થ જોઈ થતે ભય અને ત્રાસ પૂર્વ જન્મને સાબિત કરે છે. વળી, કેટલાકને પૂર્વજન્મનું સ્મરણ પણ આ જન્મમાં થાય છે. આ સ્મરણને જાતિસ્મરણ કહેવામાં આવે
