________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જિનદ ની તૃષા
અંક ૩-૪]
સિદ્ધિ કરીને દાંતથી તેની પુષ્ટિ કરી, તત્ત્વનું અસ્તિત્વ સ્થાપે છે. આમ હેતુવાદની ચર્ચાની સામાન્ય પતિ છે.
તેમાં કાષ્ઠ વાદી. વસ્તુના એક દેશને-અંશને પકડીને-શ્રણ કરીતે કાઇ એક અપેક્ષાએ કાઇ પક્ષ સ્થાપે છે, નયવાદ કરે છે તે તેની સામે તેથી ઉલટા જ વસ્તુ દેશને- અ શને પકડીને કાઈ ખોજો અન્ય અપેક્ષાએ કોઇ પ્રતિપક્ષ સ્થાપે છે-પ્રતિનયવાદ કરે છે. દા. ત, કાષ્ટ વસ્તુ નિત્ય છે એમ વરે છે, તા બીજો વળી નિત્ય જ છે એમ વધે છે; કાઇ એક-અદ્વૈત જ છે એમ વડે કે, તેા ખીન્ને વળી દ્વૈત જ છે એમ વદે છે; ટાઇ ભેદ જ છે એમ વન્દે છે, તે બીજો અભેદ જ છે એમ વદે છે; કોઇ સત્ જ છે એમ વર્તે છે, તે બીજો અસત્ જ છે એમ દે છે; પ્રત્યાદિ પ્રકારે સામસામા પક્ષ યુક્તિથી સ્થાપના કરતા હેતુવાદ–પરસ્પર વિરુદ્ધ-વિપરીતવાદનું રૂપ પકડી 'હેતુવાદ' બને છે, ને ઍમ હતુ. વિવાદ ચાલ્યા જ કરે છે, બુદ્ધિધન શ્રી હરિએ શું છે તેમ “ કુશલ અનુમાનૃĀાથી યની અનુમાનવામાં આવેલે અ પશુ વધારે યુક્તિયુક્ત એવા ખીજાએથી બીજી જ રીતે ઉપપાદન કરાય છેસાબિત કરાય છે. ”
ચુક્તિથી મંડન: યુક્તિથી ખંડન: તથાપત્ત અને અન્યધાત્તિ
અન્વય-વ્યતિરેક વગેરે ન્યાય-પદ્ધતિમાં પારંગત એવા નિપુણ્ યુનિવાદીએ અન્વય-વ્યતિરેક આદિ અનુસાર તત્ત્વપરીક્ષા કરે છે; તેમાં અન્વય એટલે આ આમ હાય તા આ આમ હોય એવી. વિધાનરૂપ હકારાત્મક ઉક્તિ (Positive assertion), અને. × ચત્નનાનુમિતોય: ટાઢેરનુમાતૃમિ ! अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपद्यते ॥
,,
-શ્રાયોગદિસમુચ્ચય (અમે વિવેચનમાં કચિત્ પ્રકૃતાપયોગી કાઈ કાઇ આશ મારા યોગ-ણિસમુચ્ચયના વિવેચનમાંથી યથાવત્ અવતારેલ છે.)
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૪૭ )
વ્યતિરેક એટલે આ આમ ન હોય તે આ આમ ન ડ્રાય એવી નિષેધરૂપ નકારાત્મક તિ- અન્વયવ્યતિરેક પ્રમાણે કાઇ કુરાલ યુક્તિવાદીઓ પ્રયત્નપૂર્વાંધ અનુમાનથી-યુક્તિથી અમુક અર્થ સ્થાપિત કરે અને કહે કે જુઓ ! આ અર્થ આ હેતુથી રીતે જ કરે છે, આમ એની તથાપત્તિ છે: આ અથ આયી અન્ય રીતે ધટતા નથી-મ એની અન્યથાનુપંપત્તિ છે, તા ત્યાં તેનાથી ચઢીયાતા એવા બીજા પ્રખર તાર્કિકા-યુક્તિવાદીઓ વળી એ જ અન્વય-વ્યતિરેક આદિના આશ્રય કરી, તે જ
તે અન્યથા પ્રકારે ઉપપાદિત કરે છે, સાબિત કરી બતાવે છે અને કહે છે કે જુએ ! તમે કહી છે.
તે
પ્રકારે આ અર્થ ઘટતા ની-એની તથા પ પત્તિ ; અને આ અમે કહીએ છીએ તે બીજા પ્રકારે જ એ ધટમાન થાય છે-એની અન્યથાપપત્તિ છે. આમ, એક જ અને અમુક વાદી સ્થાપે છે, તે બીજો ઉત્થાપે છે ! એક જ અયતે સમયે તાકિ કા પોતપોતાના મતિભલથી જૂદા જૂદા પ્રકારે પૂરવાર કરી આપે છે !
તવાદ બુદ્ધિના અખાડા આમ આ તર્કવાદ તા બુદ્ધિતા અખાડા છે ! અખાડામાં જેમ શરીરના વ્યાયામ થાય છે, કસરત કરાય છે, આટાપટા ખેલાય છે, દાવપેચ રમાય છે, તેમ આ યુક્તિવાદરૂપ વ્યાયામશાળામાં બુદ્ધિને વ્યાયામ થાય છે, યુક્તિી કસરત કરાય છે, તના અટાપટા ખેલાય છે, છલ-જાતિના દાવપેચ રમાય. છે! ‘સાક્ષરો વિપરીતા. રાક્ષસામતિ !' શ્રૃખાડામાં Gymnasium ), જેમ વધારે બળવાન મલ અલ્પ બળવાળા પ્રતિમક્ષને મહાત કરે છે, શિસ્ત આપે. છે, તેમ આ યુક્તિવાદની કસરતશાળામાં વધારે પ્રખર બુદ્ધિમાન્. વાદી, અલ્પબુદ્ધિવાળા પ્રતિવાદીને પરાજિત કરે છે, હાર આપે છે. વળી શેરને માથે સવાશેર ' એ ન્યાયે વિજેતા મલને પણુ જેમ વધારે બળવાન મલ્લ છતે છે, તેમ વિજ્યી મલકાતા તે ફૂલાતા તે વાદીને પણ બીજો અધિક તર્કપટુ પ્રતિ
(
For Private And Personal Use Only
