________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સવજ્ઞપ્રણિત સૂત્ર વ્યાખ્યાનવિધિ.
૨૭૫
નથી. તેમાં ૧ ક્રિયાકારક જેમકે “ઘટ ચેષ્ટાયામ્ ” “ઘટતે હૈ ઘટઃ” ૨ પર્યાય જેમકે “ઘટક, કુટ, કુમ્ભ, કલશ ઈત્યાદિ. ૩ ભૂત એટલે યથાવસ્થિત અર્થનું કથન કરવાથી. જેમકે “આયત વૃત્ત શ્રીવાદિક વિશિષ્ટ આકૃતિવાળાજ ઘડે કહેવાય.” ઈત્યાદિ.
અથવા બીજી રીતે પણ પદાર્થ એટલે સૂત્રાર્થ ત્રણ પ્રકારને જાણ. તે આ રીતે-૧ પ્રત્યક્ષથી ૨ અનુમાનથી અને ૩ લેશથી એટલે સમસ્તપણે. તેમાં જેવું પ્રત્યક્ષપણે પુસ્તકાદિકમાં લખેલું દેખાય અથવા ગુરૂગમથી સંભળાય તેવુંજ સાક્ષાત પ્રરૂપવામાં આવે તે પ્રત્યક્ષથી પદાર્થ કહેવાય છે. જેમકે “સમ્યગુ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ એ રીતે ગુરૂમુખથી શ્રવણાદિક પ્રત્યક્ષપણે સાંભળી તેને તેવીજ રીતે પ્રરૂપવામાં આવે. અનુમાન પણ અહીં અર્થોપત્તિરૂપ લેવું. તેમાં પણ અન્યથા અનુપપન્ન અર્થથકી અતીન્દ્રિય સાધ્ધાર્થનું અનુમાન કરવામાં આવે છે, તેમાં આ પ્રત્યક્ષ ઉપલબ્ધ–અર્થ અર્થપત્તિ લબ્ધાર્થને કથે છે. તે અનુમાનથી પદાર્થ કહેવાય છે. જેમકે “કયયન્તિ મિથ્યાદર્શનાનિ પુનર્મોક્ષમાર્ગો ન ભવતિ. એ અર્થાત્ ગમ્યમાન થાય છે. તથા લેશથી એટલે સમસ્તપણે અથવા સમુદિતપણથી, જેમકે “સમ્યમ્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર” એમાં સમસ્ત ત્રણેનું કથન કરેલું હોવાથી “સમુદિત એવા ત્રણવડેજ જીવ મોક્ષ પામે છે, પણ એક એક જૂદાવડે પામતે નથી.” એમ સિદ્ધ થાય છે.
અથવા યથાસંભવ આગમથી અને હેત-યુક્તિથી એમ બે પ્રકારે પદાર્થ જાણવે. તેમાં ભ, અભવ્ય અને નિગોદાદિક પ્રતિપાદક પદેને આગમથીઆજ્ઞામાત્રથી અર્થ કહેવાય છે, તે સિવાય તેમાં પ્રાયઃ બીજું પ્રમાણ નથી. અને જ્યાં હેતુ-યુક્તિ સંભવે ત્યાં હેતુ–યુક્તિથી પદાર્થ કહેવામાં આવે છે. જેમકે આત્મા કયા પ્રમાણ છે પણ સર્વગત એટલે સર્વવ્યાપક નથી, કર્તા હોવાથી, કુલાલની પેરે.ઇત્યાદિ. પ્રશ્ન-ત્યારે આત્મા એજ હેતુ અને દષ્ટાંતથી મૂર્તિવંત પણ કેમ ન કહેવાય? ઉત્તર-મૂર્ત પણ કહેવાય અને સંસારી આત્માનું મૂર્ત પણું ઈષ્ટ જ છે. તેથી અમને કશી હાનિ નથી. એ હેતુથી પદાર્થ કથન કહેવાય. આજ્ઞા ગ્રાહ્ય અર્થ આઝાવડેજ કહે અને હેતુ દષ્ટાંતથી કહેવા યોગ્ય એમ પણ કહે. નહિ તે કથનવિધિની વિરાધના કરી કહેવાય. એવી રીતે વિસ્તાર પૂર્વક પદાર્થ–સૂત્રાર્થ વિધિ કરો.
હવે પદ વિગ્રહ-સમાસ વિષયક પદેના વિચ્છેદ આશ્રી કહે છે. અહીં પ્રાયઃ સમાસ વિષયક બે અથવા વધારે પદોના અનેક અર્થને સંભવ હોવાથી ઈષ્ટ પદાર્થના નિયમ માટે તે પદોને વિચ્છેદ કે પદરચ્છેદ કરવામાં આવે છે. જેમકે
For Private And Personal Use Only
