Gujaratna Hastprat Bhandarona Sandharbhma Amdavadna Hastprat Bhandaro Ek Adhyayan

Author(s): Navalsinh K Vaghela, Rasesh Jamindar
Publisher: Gujarat Vidyapith

Page 198

182
ગુજરાતમાં આજે જુદાંજુદાં સ્થળોને જે હસ્તપ્રતર્થંડારો વિધમાન છે તેમાં પાશ, ખંભાત, અમદાવાદ, સુરત, પાલિતાણા વગેરે સ્થળોના ભંડારો જિગ ઉલ્લેખનીય છે. જો કે વિધ્વાનોને મા લૈંડારોનું મહત્વ માજે નેટલું સમજાર્યું છે તેટલું કદાચ ચોગણીસમી સદીમાં નહોતું, ગુજરાતના ભંડા૨ો તે સમયે લગભગ સાત સ્થિતિમાં જ હતા. ભંડારોમાં કયા કામ ગ્રંથો છે તેની પણ જાણ કોઈને નહોતી. પરદેશી વિખ્યાનોયે ચા પૈંડારોનું સંશોધન કરવા માટે ઘણો જ પરિશ્રમ ઉઠાવેલો છે. ઈ.સ. ૧૮૯૨ ના જૂનમાં કર્નલ ટોડે પાટણની મુલાકાત લીધી તે સમયે સૌ પ્રથમ તેમને પાટણના જ્ઞાનમઁડારોની મગસ્ત્ય સમજાઈ, તેમન પછી મા ભંડારોની મુલાકાત લેનાર 'રાસમાળા'ના કતા ગેલેકઝાન્ડર કિન્લોક ફોર્બ્સ હતા. ગુજરાતના ઈતિહાને લગતી કેટલીક પ્રતોના સ્ટોન માટે તેમણે મા ભંડારોની મુલાકાત લીધેલી અને તેનાથી પ્રભાવિત પણ થયેલા, વડોદરા રાજય તરફથી ડૉ.બુહલરે ઈ.સ. ૧૮૭૩ અને ૧૮૭૫ માં બે મુલાકાતો લીધેલી. તે સમયે પાટણના કેટલાક ઇંડારોની દુર્લભ પ્રતિમોની યાદી પણ તેમણે તૈયાર કરેલી. તેમની મ યાદી એ ત્યાંથી મળેલા એક પત્રકને માધારે તેમણે એક અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો, તેના માધારે મુંબઈ સરકારે ડૉ.ચાર,જી,કંડારકરને પાટણના બૈઠારોની મુલાકાતે મોકલ્યા. ત્યારબાદ વડોદરા રાજયે ઈ.સ.૧૮૯૨માં પો,મણિલાલ ન. વિવેદીને પાટણ મોકલ્યા તેમણે લગન્ગ દસ હજાર પ્રતોની યાદી બનાવી ઈ. ૧૮૯૩માં મુંબઈ સરકાર તરફથી પ્રો, પિટર્શનને પણ ભંડારોની પ્રતોની યાદી માટે પાટણ મોકલવામાં આવ્યા. તેમણે લગભગ ૨૦૦ જેટલા તાડપતી પુસ્તકોની યાદી તૈયાર કરી, પરંતુ ચા છૂટાછવાયા થયેલા પ્રયત્નો બાદ ઈ.સ. ૧૯૧૫માં વડોદરા રાજ્ય તરફથી સી.ડી.લાલને મા બૅંડારોની તપાસનું કામ સોંપાયું. તેમણે મુનિશ્રી કતિ વિજયી એ તેમના શિષ્યોની મદદથી ભંડારની પ્રત્યેક પ્રતને તપાસી તેની વિસ્તૃત યાદી તૈયાર કરી. તેમણે જે વર્ણનાત્મક સૂચિપત તૈયાર કર્યું તે દેશ-વિદેશના અનેક વિધ્વાનોની ઇંસા પામ્યું. મુનિની પુણ્યવિજયજીને પણ પાણના વંડારોને તેમ જ જેલમેરના ઊંડારોને વ્યવસ્થિત કરવાનું ગીરથ કાર્ય ઉપાડેલું, તેના સક્ષિતો પણ તૈયાર કરેલા, માને પાટણના બૈંડારોનાં સૂક્ષ્મદ્રો વ્યવસ્થિત સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે તે આ બ્વાનોના પુરુગાદી જ સાથીન છે.