________________
પo.
કલ્પનાને આગળ આપેલા હરિભદ્રસૂરિજીના શબ્દો ખરી પાડે છે.
હવે આપણે એ વિચારવાનું રહે છે કે શ્રમણ વર્ગમાં આ શૈથિલ્ય ક્યાંથી પેસી ગયું ? તેનું તો સ્પષ્ટ સમાધાન છે, કે કર્મપ્રકોપથી શૈથિલ્ય આવવું એ જીવાત્માઓને માટે બહુ સ્વાભાવિક છે. આગળ વધવામાં જેટલા પુરુષાર્થની કે સાવચેતીની આવશ્યક્તા રહે છે તેટલી પાછળ હઠવામાં જોઈતી નથી. બૌદ્ધ અને મધ્યમવાદ
સાધક માટે ભગવાન મહાવીરના કડક નિયમો હોવા છતાં આ શૈથિલ્ય પ્રવેશ કરતું ગયું અને નળ્યું પણ ખરું. તેનાં બે કારણો છે. તેમાંનું પહેલું કારણ સંસર્ગની અસર અને બીજું કારણ ક્રાન્તિકારનો અભાવ.
તે વખતે બૌદ્ધના મધ્યમ માર્ગે લોકમાનસ પર ખૂબ અસર કરી હોય તેમ જણાય છે. ભગવાન મહાવીરે જેટલી કડક રીતે પોતાના અનુયાયીઓને ત્યાગ અને તપશ્ચરણ કરવાની આજ્ઞા કરી છે, તેટલું કડક વિધાન ભગવાન બુદ્ધ કર્યું નથી. અને તેથી પ્રશસ્ત ગણાતાં સામાજિક કાર્યોમાં બૌદ્ધભિખૂઓ પડી શકતા હતા અને સાધુ-નિયમોમાં પણ કેટલીક છૂટછાટ લઈ શકતા હતા. જો કે ભારતવર્ષ મૂળથીજ ચારિત્રનું પૂજારી છે. અને રહેવાનું છે તેથી તેવી છૂટો જેટલે અંશે ચારિત્ર-ધર્મની વિરોધી બનતી ગઈ તેટલે અંશે તેનું કડવું પરિણામ પાછળથી શોષવું પડ્યું. પરંતુ પહેલાં તો કેટલીક પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિને અંગે લોકમાનસ પર તેણે ઠીક અસર ઉપજાવી. આવી છૂટે જૈન ધર્મ પર પોતાની અસર પાડી હોય તે અસ્વાભાવિક નથી લાગતું. અને જેમ જેમ છૂટ લેવાતી ગઈ તેમ તેમ તેનો મેળ નથી રહ્યો એવું લાગે છે.
એટલે લોંકાશાહના વખતમાં દેખાતો આ જાતનો સડો કંઈ એક કે બે સૈકાનો ન હતો. જંબૂસ્વામીથી માંડીને ઠેઠ લોંકાશાહ સુધીના દીર્ધકાળ પર્યત તે સડો ઊંડો અને ઊંડો ચાલ્યો ગયો.
- હરિભદ્રસૂરિજી અને હેમચન્દ્રાચાર્ય સમર્થ જ્યોતિર્ધરો હોવા છતાં કાળની પરિપક્વતાને અભાવે એ સડાને સાફ કરી શક્યા ન હતા. એટલે કે ક્રાન્તિકારનો અભાવ એ આ શૈથિલ્ય-વર્ધનનું બીજું કારણ છે.
ધર્મપ્રાણ લોંકાશાહ
