________________
તે ચૈત્યવાદ વિકૃત થતાં જૈનધર્મમાં શૈથિલ્ય પોષાયું, અને તે અધઃપતન લોકાશાહ સુધીના કાળમાં તો કેટલું આગળ વધ્યું તે પૂર્વ ઇતિહાસથી જોયું અને હજુ પણ જોઈશું. તે પહેલાં બૌદ્ધધર્મ અને ચૈત્યવાદની સમાલોચના કરી લેવાથી સત્યશોધન કરવું ઠીક થઈ પડશે. બૌદ્ધધર્મ અને ચૈત્યવાદ
બૌદ્ધધર્મમાં પણ પ્રથમ મૂર્તિવાદ હતો જ નહિ તે નીચેના ઐતિહાસિક ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ થાય છે.
"मूर्तिपूजा की उत्पत्ति या तो यही की बसी हुइ जंगली जातियों की नकल करके हुइ होगी या उस समय की बाहरसे धाबा करनेवाली जातियों की देखादेखी તે સીવી ના હોય ! ***
बुद्धके जीवनमें शायद उनके लिये कोई मंदिर नही बना था। परंतु उनकी मृत्युके उपरांत बहुतसे मंदिर बने गये । जिनमें उनकी मूर्तियां रक्खी गई।
जब तान्त्रिक बौद्धमतका प्रचार बढा तब बहुतसे मंदिर बनाये जाने लगे। तान्त्रिक मतके अनुसार बौद्ध, वैष्णव और शैव मतों का मेल होकर ऐसा धर्म निकला जिसमें देवता और देवीकी पूजा साथ साथ होने लगी । शक्ति या प्रकृति की पूजा पांचवी या छठी शताब्दीसे शुरु हुई । तान्त्रिक मत ही के बादसे मूर्तिपूजनने जोर पकडा ।
(સરસ્વતી - ૨૨૨૬ ગુના, રેવોત્તર ના તિહાસ 98 ૭-ર૦) એટલે કે ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધના નિર્વાણ પછી બૌદ્ધધર્મમાં પ્રથમ જ મૂર્તિએ પ્રવેશ કર્યો અને આ રીતે ક્રમપૂર્વક મૂર્તિવાદ ફુલ્યો ફાલ્યો અને વિકૃત થયો. તે વિકારની અસર જૈનધર્મના અનુયાયીઓને થઈ હોય તેમાં જરાયે અસ્વાભાવિક નથી લાગતું.
પંડિત બેચરદાસજીએ સ્થિરચિત્તે ચૈત્યવાદનું અન્વેષણ કરીને એ સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર્યું છે કે, “હું હિમ્મતપૂર્વક કહી શકું છું કે, મેં સાધુઓ તેમજ શ્રાવકો માટે દેવદર્શન કે દેવપૂજનનું વિધાન કોઈ અંગસૂત્રોમાં જોયું નથી-વાંચ્યું નથી, એટલું જ નહિ પણ ભગવતી વગેરે સૂત્રોમાં કેટલાક શ્રાવકોની કથાઓ આવે છે તેમાં તેઓની ચર્ચાની નોંધ આવે છે; પરંતુ તેમાં એક પણ શબ્દ એવો જણાતો નથી કે જે ઉપરથી આપણે આપણી ઊભી કરેલી દેવપૂજનની અને તદાશ્રિત દેવદ્રવ્યની
ધર્મપ્રાણઃ લોંકાશાહ
