Bharatiya Tattvagyan

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Jagruti Dilip Sheth Dr

Page 180

જ્ઞાનનું પ્રમાણ સ્વતઃ કે પરતઃ ?
૧૭૧ દ્વેષપ્રેરિત નિવૃત્તિ (વસ્તુને ટાળવાની કે તેનાથી દૂર રહેવાની ક્રિયા) અને ઉપેક્ષાભાવપ્રેરિત ન-પ્રવૃત્તિ-ન-નિવૃત્તિ ક્રિયા. આની સામે કહેવું જોઈએ કે હકીકતમાં સાચો ઉપેક્ષાભાવ તેના વિષયથી દૂર રહેવામાં (નિવૃત્તિમાં) પરિણમવો જોઈએ. ગમે તેમ પણ ઉદયનાચાર્યના ઉદાહરણે જે રાગથી પણ પ્રેરાતી ન હોય કે દ્વેષથી પણ પ્રેરાતી ન હોય એવી ન-પ્રવૃત્તિ-ન-નિવૃત્તિ ક્રિયાની શક્યતાનો નિષેધ કરવો જ જોઈએ - જે ક્રિયાની સાથે સમાનતા ન-પ્રમાણ-નઅપ્રમાણ પ્રકારના જ્ઞાનની થાય. यथा प्रवृत्तौ दोषाभावहेतुकत्वे निवृत्तौ रागाभावहेतुकत्वे सत्यपि उपेक्षाज्ञानादपि प्रवृत्तिनिवृत्ती स्यातामिति रागद्वेषयोः प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुत्वमित्येकैकाभावोऽन्यथासिद्धः, तथा
प्रमाऽप्रमयोरपि गुणदोषौ न तु दोषाभावगुणाभावौ । कुसुमांजलिप्रकाश, पृ० २१७ ११. द्विविधं कार्यं भवति सम्यगसम्यग्वा, तत्र गुणवता कारणेन सम्यक् कार्यमुत्पद्यते
दोषवता त्वसम्यक् इति । निर्दोषं निर्गुणं वाऽपि न समस्त्येव कारणम् । अंत एव न तृतीयस्य कार्यस्यास्ति संभवः ।। सम्यग्ज्ञानोत्पादकं कारकर्मि स्वरूपातिरिक्तस्वगतधर्मसापेक्षं कार्यनिर्वर्तकमिति साध्यो धर्मः, कारकत्वात्, मिथ्याज्ञानोत्पादककारकवत् । न्यायमंजरी (तृतीयमाह्निकम्),
पृ० ४५-४६ १२. स्वतः सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति गम्यताम् ।
न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन शक्यते ॥४७॥ आत्मलाभे च भावानां कारणापेक्षता भवेत् । लब्धात्मनां स्वकार्येषु प्रवृत्तिः स्वयमेव तु ॥४८॥ (टीका - घटो हि मृत्पिण्डादिकं स्वजन्मन्येवापेक्षते नोदकाहरणेऽपि । तथा ज्ञानमपि स्वोत्पत्तौ गुणवदितरद्वा कारणमपेक्षतां नाम, स्वकार्ये तु विषयनिश्चयेऽनपेक्षमेवेति ।) जातेऽपि यदि विज्ञाने तव नार्थोऽवधार्यते। यावत्कारणशुद्धत्वं न प्रमाणान्तराद् भवेत् ॥४९॥ तत्र ज्ञानान्तरोपादः प्रतीक्ष्यः कारणान्तरात् । यावद्धि न परिच्छिन्ना शुद्धिस्तावदसत्समा ॥५०॥ तस्यापि कारणे शुद्धे तज्ज्ञाने स्यात् प्रमाणता । तस्याप्येवमितीच्छंश्च न क्वचिद् व्यवतिष्ठते ॥५॥ यदा स्वतः प्रमाणत्वं तदान्यनैव गृह्यते । निवर्तते हि मिथ्यात्वं दोषाज्ञानादयत्नतः ॥५२॥