________________
૧) જે કર્મ મંદ પરિણામથી બાંધ્યા હોય (ર) જે કર્મના ઉદય માટે બાહ્યસંયોગ અનુકૂળ ન હોય યથા- અનુત્તર વિમાનમાં સ્ત્રીવેદ (3) વિશિષ્ટ તપસંયમની સાધનાથી કર્મ નષ્ટ થાય છે.
આ ત્રણ કારણે જીવ અનુભાગ કર્મોને ભોગવતા નથી અથવા તેમાં પરિવર્તન કરે છે. પ્રદેશ કર્મ : આત્મપ્રદેશો સાથે એકમેક થયેલો કર્મ પુદ્ગલોનો જથ્થો. અનુભાગ કર્મ : કર્મોનો અનુભવમાં આવતો તીવ્ર-મંદાદિ રસ, અર્થાત્ સુખ દુઃખ શાતા-અશાતાનું વેદન. કૃત કર્મમાંથી કેટલાંક કર્મો અનુભાગપૂર્વક વેદાય છે, કેટલાક અનુભાગપૂર્વક વેદાતા નથી. પ્રદેશ રૂપે તો સર્વ કર્મ વેદાય જ છે. જેમ કે દેવગતિમાં નપુંસક વેદનો અબાધાકાળ પૂર્ણ થતાં તે ઉદયમાં આવે છે પરંતુ તે વિપાકથી ઉદયમાં આવી શકતું નથી, તે કર્મ પ્રદેશોદયથી જ ઉદયમાં આવી આત્માથી છૂટું પડી જાય છે.
અનુભાગ કર્મનું વેદન બે પ્રકારે કરે છે? (૧) ઔપક્રમિકી વેદના : આબાધાકાળ પૂર્ણ થતાં જે કર્મ સ્વયં ઉદયમાં આવે અથવા ઉદીરણા દ્વારા ઉદયમાં આવે છે તેનું વેદન અજ્ઞાનપૂર્વક અથવા અનિચ્છાએ થાય છે. તે ઔપક્રમિકી વેદના છે. આ પ્રકારનું વેદન સર્વ જીવોને હોય છે.
(ર) આભુપગમિકી વેદના : સ્વેચ્છાથી જ્ઞાનપૂર્વક કર્મ ફલને ભોગવવા. યથા– સ્વેચ્છાથી સંયમનો સ્વીકાર કરીને બાવીસ પરીષહોને સહન કરવા, વિવિધ પ્રકારે તપ કરવો, લોચ કરવો ઈત્યાદિ આવ્યુપગમિકી વેદના છે. આ પ્રકારનું વદન પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યને જ હોય છે.
મહાનિકાર: નિકરણ એટલે કારણ. કર્મ વિપરિણામ પામે અર્થાત્ કર્મફળ આપે તેના જે દેશ, કાળ વગેરે કારણો છે તે નિકરણ કહેવાય છે. દેશ-કાળ
