________________
અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્ર:
અહીં મધ્યલોકમાં આવેલા અસંખ્યાત દ્વીપ-સમુદ્રના સ્વરૂપ અને પ્રમાણનું વર્ણન જીવાભિગમ સૂત્રના અતિદેશ પૂર્વક છે. તેનો ટૂંકો પરિચય આ પ્રમાણે છે :
અસંખ્યાત દ્વીપ-સમુદ્રોની સંસ્થિતિ: મધ્યલોકની બરાબર મધ્યમાં જંબૂદ્વીપ નામનો દ્વીપ છે. તેને ફરતો લવણ સમુદ્ર છે. તેને ફરતો ધાતકીખંડ નામનો દ્વીપ છે. આ રીતે મધ્યલોકમાં એક દ્વીપ, એક સમુદ્ર, તેમ અસંખ્યાત દ્વીપ અને અસંખ્ય સમુદ્ર વ્યાપ્ત છે.
વિસ્તાર : જંબૂદ્વીપ એક લાખ યોજનનો છે. લવણ સમુદ્રનો ચક્રવાલ વિખંભ (ગોળાકારે પહોળાઈ) બે લાખ યોજન છે. ધાતકીખંડનો ચક્રવાલ વિખંભ ચાર લાખ યોજન છે. આ રીતે પ્રત્યેક દ્વીપ-સમુદ્ર દ્વિગુણિત વિસ્તારવાળા છે.
આકાર : અસંખ્યાત દ્વીપ-સમુદ્રમાંથી એક જંબૂદ્વીપ વર્તુળાકાર ગોળ આકારવાળો છે. શેષ સર્વ દ્વીપ અને સમુદ્ર વલયાકાર એટલે ચૂડીના આકારે છે.
જળ સ્વભાવ : અસંખ્યાત સમુદ્રમાંથી એક લવણ સમુદ્ર ઉચ્છિતોદક છે. લવણ સમુદ્રનું પાણી ઊર્ધ્વદિશામાં સાધિક ૧૬,000 યોજન સુધી ઊંચું છે. તેથી તે ઉપર ઊઠેલા જલવાળો છે, સમ જલવાળો નથી. લવણ સમુદ્રમાં અનેક પાતાળ કળશ છે અને તેમાં રહેલા વાયુના વિક્ષોભથી લવણ સમુદ્રમાં ભરતી આવે છે, તેથી તે ઉછળતા પાણીવાળો છે. શેષ સર્વ સમુદ્રો શાંત જળવાળા છે.
તમસ્કાય. અણવર સમુદ્રમાંથી તમસ્કાય ઉપર ઉઠે છે પરંતુ તે લવણ સમુદ્રની ડગમાળાની જેમ સઘન ઉછળતા જળવાળી નથી પરંતુ પ્રગાઢ ધુમ્મસ જેવી છે.
વરસાદ : લવણ સમુદ્રમાં વરસાદ થાય છે પરંતુ અન્ય સમુદ્રમાં વરસાદ વરસતો નથી. સર્વ સમુદ્રમાં અનેક ઉદકયોનિના જીવ અને પુગલ ઉદકરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને ચ્યવે છે.
૧૭૨
