Atmanand Prakash Pustak 074 Ank 12

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 4

कषायमुक्तिः किल मुक्तिरेव । " કષાયોમાંથી મુક્તિ એ જ મુકિત છે.
લેખક: ખીમચંદ ચાંપશીભાઈ શાહ માનવ જીવનનું ધ્યેય મુક્તિ-મેલ છે, સંસારના જન્મ-મરણના ચક્રાવામાંથી છુટ કારે મેળવવાનું છે. આ માટે વિતરાગતા કેળવવાની રહે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર (અધ્યાય ૩૨, ગાથા ૭)માં કહ્યું છે કે “રાગ અને દ્વેષ એ કર્મનાં બીજ છે અને કર્મ એ જન્મમરણનું બીજ છે.” એટલે કે રાગ અને દ્વેષમાંથી કમ ઉત્પન્ન થાય છે, અને કર્મના કારણે મનુષ્ય જન્મમરણના ચકાવામાં ફસાય છે. આમ રાગ અને દ્વેષ મનુષ્યના આત્માના ભયંકર શત્રુઓ છે તેના ઉપરને સર્વાગી વિજય તેનું નામ જ વીતરાગતા. રાગ અને દ્વેષના પાયામાં કષાય છે. આથી એમ કહી શકાય છે કે કષાયે જ વીતરાગતાના બાધક છે. કષામાં આસક્તિ એટલે સંસારમાં ભ્રમણ અને કષામાંથી મુક્તિ એટલે મેક્ષ-જન્મ મરણના ચક્રાવામાંથી છુટકારો.
કષાયે ચાર છે: (૧) ધ (૨) માન (૩) માયા અને (૪) લેભ.
કોધ : ક્રોધથી મનુષ્ય સાનભાન ખૂએ છે. અને પિતાની જાત ઉપર કાબૂ ગુમાવી બેસે છે. ઘણીવાર ક્રોધના આવેશમાં તે ન કરવાનું પણ કરી બેસે છે અને પાછળથી પસ્તાય છે એ આપણે અનુભવની હકીકત છે. ભગવદ્ ગીતા (અધ્યાય ૨, કલેક ૬૨)માં કહ્યું છે કે “કોધથી માણસ સંમેહ પામે છે એટલે કે સારા-નરસાની સમજણ ગુમાવી બેસે છે, આ સમજણ ગુમાવવાથી તેની સ્મૃતિમાં ભ્રમ (ગૂંચવાડે) ઊભું થાય છે; આ બ્રમથી તેની બુદ્ધિ નાશ પામે છે એટલે કે સમત્વ ખોઈ બેસે છે અને બુદ્ધિ નાશથી તેને નાશ થાય છે એટલે કે તેના આત્માને વિકાસ રૂંધાઈ જાય છે.” આમ જાણવા છતાં કોઇ નિરોધ દુઃસાધ્ય છે ક્રોધના આવેશથી મોટા મોટા જ્ઞાનીઓ અને તપસ્વીઓ પણ બચી શક્યા નથી. એક સંયમધર્મ તપસ્વી કોધ કરવાથી પોતાનું અનેક વર્ષોનું સંચય કરેલું બધું તપ ખાઈ બેઠે, અને ભવાંતરે સાપ નિ માં ક્રોધથી ભરેલે ચંડકૌશિક સર્ષ થઈને જો એ કથા જેમાં સુવિદિત છે. એક રીતે જોઈએ તે અન્યના દેષ કે અપરાધ માટે કોઈ કરે તે તેના દેષ કે અપરાધની આ પણ જાત ઉપર શિક્ષા કરવા જેવું મૂર્ખાઈ ભરેલું કૃય છે. એક કારકુને મોટી ભૂલ કરી. અધિકારી કોધથી ભભૂકી ઊઠ્યો. કાધના આવેશમાં લેહીનું દબાણ વધી ગયું અને તે જીવલેણ લકવામાં સપડાઈ ગયે. ભૂલ કારકુને કરી, અને શિક્ષા અધિકારીએ વહેરી. આ છે કોધની વિચિત્રતા!
માન : માન, અભિમાન, અહંકાર, હપદ, ગર્વ વગેરે સમાન અર્થવાળા શબ્દો છે. પિતાની માની લીધેલી મોટાઈને કારણે અક્કડ થઈને ફરનાર સમાજમાં કેટલા હાંસીપાત્ર
અમાનંદ પ્રકાશ