________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભારતીય દર્શનની સાર્વભૌમ ચિન્તનદષ્ટિ: અનેકાન્તવાદ
લેખકઃ રામધારીસિંહ દિનકર
અનુઃ કે, અરુણા કનાડિયા, વૈદિક સમયથી મહાત્મા ગાંધીના સમય સુધી સાનું ઉચતમ શિખર અનેકાન્તવાદ કે સ્વાદુવાદ દષ્ટિ ફેરે. ભારતીય સંસ્કૃતિની જે એક વિશેષતા રૂપે છે. તે લોકો કેટલાક મહાન હતા કે જેમણે તે હંમેશા તેની સાથે જ જોવા મળશે. તે તેની જોયું કે માત્ર રક્તપાત કરે, કટુવચન કહેવાં કે અહિંસાપ્રિયતા છે. વસ્તુતઃ સંસ્કૃતિઓની વચ્ચે બીજાનું અનિષ્ટ વિચારવું એજ હિંસા નથી પરંતુ સાત્વિક સમન્વયનું કામ અહિંસા વિના ચાલી જ્યારે આપણે એવો આગ્રહ રાખીએ કે જે કંઈ શકતું નથી. તલવારથી આપણે મનુષ્યને પરાજિત અમે કરી રહ્યા છે તે જ સત્ય છે, ત્યારે પણ એક કરી શકીએ છીએ, પણ તેને જીતી શકતા નથી. પ્રકારે હિંસાજ થાય છે! માટેજ અનેકાંતવાદીઓએ મનુષ્યને જીત એટલે વાસ્તવમાં તેના હૃદય પર આ ધર્મ સ્થાપ્યો કે સત્યનાં પાસાં અનેક છે જેને અધિકાર મેળવવાનો છે અને હૃદયનો માર્ગ તે જે પાસું દેખાય છે તે પાસાની વાત કરે છે. જે સમરભૂમિને લાલ કીચડ નથી પરંતુ સહિષ્ણુતાને પાસું બીજાને દેખાય છે તેની વાત બીજા માણસો શીતળ પ્રદેશ છે, ઉદારતાનો ઉજ્જવળ ક્ષીરસમુદ્ર કરે છે. માટે એ કહેવું હિંસા જ છે કે “માત્ર છે. અનાદિ કાળથી ભારત અહિંસાની સાધનામાં આજ ઠીક છે.” સાચે અહિંસક મનુષ્ય એટલુંજ લીન રહ્યો છે. આ સાધના ક્યારેક-કયારેક આત્મ- કહી શકે કે “કદાચ આ ઠીક હોય” કારણ સત્યનાં ઘાતિની પણ સિદ્ધ થઈ છે, છતાં પણ ભારત બધાં પાસાં દરેક મનુષ્યને એકી સાથે નથી દેખાતાં. પિતાના પરમ ધર્મથી ન ડગ્યું. ભારતીય અહિંસાને “અનેકાંતવાદ” નામ જોકે જૈનોનું આપેલ છે અર્થ માત્ર રક્તપાતથી બચવું એટલે જ નહીં પરંતુ જે દષ્ટિકોણ તરફ આ સિદ્ધાંત અંગુલિનિર્દેશ પરંતુ જેનાથી બીજાને કલેશ પહોંચે તે બધાજ કરે છે તે દષ્ટિhણ ભારતમાં શરૂઆતથી જ હતો. વાતથી બચવાનું છે. રક્તપાત જે આત્મરક્ષાને જે આ વિદ્યમાન ન હોત તે ભારતમાં તેની માટે કરવામાં આવે તે ભારતીય સંસ્કૃતિ તેને વિભિન્ન જાતિઓ એક માનવતાનું અંગ બનીને હિંસા ન માને. એવા જ રક્તપાતની ઉપેક્ષા કર- એક્તાની છાયામાં શાંતિથી ન જીવી શક્ત. તે વાને ઉપદેશ સ્વયં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે દીધા છે. કદાચ ભારતની પણ એજ સ્થિતિ હોત જે યુરેપની પરંતુ સમસ્ત ભારતીય સાહિત્યમાં કટુ વચન કહી
છે. ભારત અને યુરોપના (રશિયા સિવાય) આકારમાં બીજાને કષ્ટ પહોંચાડવું તે પાપ ક્યાંય પણ ક્ષમ્ય ઘણું જ સમાન છે. અને બંને મહાદેશમાં ભાષા નથી ગમ્યું. જે વાણીમાં તર્ક જ નહીં, પણ આંખોમાં અને જાતિગત ભિન્નતા પણ બહુ જ છે. છતાં પણ અંગારા ભરીને (ગુસ્સે થઈને) શાસ્ત્રાર્થ કરવાથી ભારતમાં એ ભિન્નતાઓ એક સમાધાન ઉપર આવી થાય છે–સંક્ષેપમાં આ તે તે મનુષ્યનું પાપ ગઈ છે, જાણે કે અનેક નદીઓ એક જ સમુદ્રમાં ગણાય કે જેને પિતાને વિશ્વાસ છે કે હું જે કંઈ ભળી ગઈ ન હોય ! પરંતુ યુરોપના દેશો પરસ્પર કહે તેજ સત્ય છે. બાકી સર્વ ગલત.
મારામારી અને ભયંકર રક્તપાત વહાવે છે. શું | ભારતની અહિંસા સાધના જૈનધર્મમાં તે પરમ એ આશ્ચર્યની વાત નથી ? બીજ, તે બાજ પર ઉત્કર્ષ પર પહોંચી અને જૈન ધર્મમાં પણ અહિં પણ રાષ્ટ્રીયતાને જે ભાવ ભારતની એક્તામાં હતા
મહાવીર જન્મકલ્યાણક અંક
૧૦૭.
For Private And Personal Use Only
