________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
યામ એટલે શુ?
ચાર પ્રાર છે (૧) આત, (૨) રૌદ્ર, (૩) ધર્માં અને (૪) શુકલ. હવે આ ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન
ચેાગ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જોઇએ તો તે સસ્કૃતતા ક્ષુદ્ર પ્રકારનાં ધ્યાનેા છે કારણકે તેમાં રજોગુણ
'
શબ્દ છે અને ‘ચુન્' ધાતુમાંથી વ્યુત્પન્ન થયા છે. સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ પ્રમાણે ‘ચુનૂ' ધાતુ પશુ એ જાતના છે એટલે જુદા જુદા અથ'ના ખેાધક છે. એક અથમાં ‘યુગૂ ’ એટલે એડવું' થાય છે. અને યુનિ જ સમાયો એમ ખીજી રીતે તેને સમાધિ થાય છે. બૌદ્ધ ઝેન ( zen ) સપ્રદાય. માં વિશેષત: ખીને અથ' ગ્રહણ કરાયેલેા લાગે છે. ઝેન શબ્દ એ ધ્યાન શબ્દનું અપભ્રંશરૂપ છે. ટૂંકામાં ધ્યાન અતે સમાધિના નિકટ સ્રબ્ધ હોવાથી
અ
અને તમેગુણુ વિશેષ રહે છે અને વધુ ખરૂં તેની ભૂમિકા વ્યાવહારિક છે, પારમાર્થિક નથી. તેથી ઊલટુ' ધમ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન આભાીતે પરમ ઉપકારક અને છે. માણુસના સ્વભાવમાંંજ ચંચળતા રહેલી છે અને તેથી જ તેની ચિત્તવૃત્તિએ વારવાર ડાલાયમાન થયા કરે છે અને ધ્યેયને પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી; માટેજ ચિત્તની એકાગ્રતા ક્રેળવવી ચિત્તની એકાગ્રતા અથવા કોઈપણ વિષયમાં ચિત્તની જોઇએ. સાદી ભાષામાં કહીએ તે યાગ એટલે
.
તે સંપ્રદાયમાં ધ્યાનયોગ વધારે પ્રચલિત થયા છે. ઘણું ખરું ખીજા અંધ ભારતીય દર્શનમાં ચેમ શબ્દના અને અર્થાના સ્વીકાર થયેલે જોવામાં આવે છે.
અનન્ય તન્મયતા, આવી ચિત્તની એકાગ્રતા અથવા તન્મયતા સિવાય પ્રગતિ માધી ૠકાય નહિ. ધ્યાનમાં ચિત્તની એકાગ્રતા જ મુખ્ય વસ્તુ છે. ચિત્તની એકાગ્રતાના ઉપયોગ વ્યાવહારિક ધ્યેયા પ્રાપ્ત કરવા માટે થઈ શકે છે અથવા પારમાર્થિક ધ્યેયેા પ્રાપ્ત કરવા માટે. એટલે યાગ પણ એ પ્રકારના થયા. (૧) વ્યાવહારિક (ર) પારમાર્થિ ક, જેમાં માત્ર એકાગ્રતાના જ વિચાર પ્રધાનપણે છે
તે
બ્યાવહારિક યાગ કહેવાય પણુ જેમાં એકાગ્રતાની સાથેાસાથે ાત્માની સતત જાગૃત અને અહ ંકાર, મિથ્યાત્વ વગેરેના ત્યાગ છે તથા માલગામી દ્રષ્ટિ છે તે પારમાર્થિક યાગ છે, ધર્મધ્યાન અને શુક્રલ ધ્યાનથી અંતઃકરણુ નિર્મળ અને શુદ્ધ બને છે. શુકલ ધ્યાને જૈનગ્રંથેામાં ઉત્તમ મેક્ષ સાધન કહ્યું છે. આ વિષય પર વિસ્તારપૂર્વક માહિતી આવશ્યક નિર્યુક્તિ, સમાધિશતક પ્રત્યાદિ થામાં આપી છે,
ચાગમાં સાપ્ય અને સાધન
પતજલિએ ચૈાગની વ્યાખ્યા ૮ ચિત્તવૃત્તિના નિરોધ એ જ યાગ, ’ એમ આપી છે, સૂક્ષ્મતાથી જોઈએ તા ચિત્તવૃત્તિના ખાસ સ ંબંધ મન, વચન અને શરીરની ક્રિયા સાથે છે. ટૂંકામાં ચિત્તવૃત્તિ નિરાધ એટલે સચમ-મનના, વાણીને અને શરીરના. જો આપણે મેક્ષને સાધ્ય માનીએ તા સ્પષ્ટ છે કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપી ચેગ સયમયેગ અને છે. એટલે કે તે એક ધર્મવ્યાપાર અથવા એક સાધન છે. આપણુ અંતિમ સાધ્ય ! મેક્ષ છે. શ્રી યજ્ઞાવિજયજીએ યથાયજ કહ્યું છે કે મેશજ્ઞેળ ગનારેવ યો ાત્ર નિયતે ( દ્વાત્રિશિના ૨૦-૨) એટલે કે જે ક્રાઇ સાધનથી આત્માની શુદ્ધિ અને મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે તે બધાં માધ મેાક્ષ-યોગને ઉપકારક બને છે.
ચૈત યાવિદ્યાનુ' સ્વરૂપ જૈન આગમામાં યાગનું વન ધ્યાનયોગ તરીકે વિશેષ જોવામાં આવે છે ધ્યાનના મુખ્યત્વે
૪૮
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન યાગવિદ્યામાં યાગ કે પ્રાણાય.મને સ્થાન નથી. શ્રી હેમચંદ્રાચાયે' તે। પ્રાણાયામના નિષેધ પણ કર્યો છે. તેનું કારણ તેઓ પ્રમાણે આપે છે, तन्नाप्नोति मनः स्वास्थ्व प्राणायामैः कथितम દાળથાયમને પાતરસ્યાં સ્થાબ્રિવિજજઃ ।
(ફ્રેમયોગ)
ઘ્યાત્માનદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
