________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી ને ધર્મ પ્રકાશ.
(ષિ-માહ ' અર્થાત કરૂં કારણના પગે કાર્યસિદ્ધિ પામે છે, માટે કાર્યાર્થી હેય તે અનુપમ એવા આ ચાર કારણ મહે–ઉ પાદાન, નિમિત્ત, અસાધારણ અને અપેક્ષા. (૧) જે કારણ છે તે જ પૂર્ણતા અવસરે કાર્ય બને તે ઉપાદાન કારણ. જેમકે-માટી છે તે વટમાં ઉપાદાન કારણ
છે. ( ૨ ) ઉપાદાનથી જે ભિન્ન-જ છે, અને જેના વિના કાર્ય થાય કર્તા અને ચાર નહિં તેમજ જે પોતે કાર્યરૂપ હેય નહિ તે નિમિત્ત કારણ છે. જેમકેકારણ ઘટની બનાવટમાં ચક-ડાદિક આ નિમિતનું કારણ પણું કર્તાના વ્યવ
સાયે કરીને છે અર્થાત કર્તા તેના પ્રયોગવ ઉપાદાન કારણને કાર્ય રૂપે કરતા હોય ત્યારે જ ઘટે છે, નહિં તે નહિં. ( ક ) વસ્તુથી–ઉપાદાન કારણથી જે અભેદ રવરૂપ છે. જેમકે-ધંટની બનાવટમાં સ્થાસ આદિ અવાંતર અવસ્થાએ (Intermediate products ). (૪) જેને વ્યાપાર-પ્રયોગ કરવે પડતો નથી, જે વસ્તુથી ભિન્ન છે. જે નિયત નિશ્ચય હોવું જોઈએ અને બીજા અનેક કાર્યોમાં પણ જેનું હોવાપણું છે, તે અપેક્ષા કારણે. જેમકે-ધટની બનાવટમાં ભૂમિ, કાલ, આકાશ આદિને સદભાવ છે. આ કાર્યકારણમીમાંસા આત્મામાં ધટાવીએ તે–આમ દવ્ય તે કર્તા છે, સિદ્ધિપણું તે કાર્ય છે, આત્મા નિજસંગત ધર્મ તે ઉપાદાન છે. યોગ, સમાધિવિધાન, વિધિ આચરણા, ભકિત આદિ જેના વડે કરીને આત્મસિદ્ધિરૂપ નિજ કાર્ય સધાય છે તે અસાધારણ કારણ છે.
: મનુષ્ય ગતિ, પ્રથમ સંવય આદિ અપેક્ષા કારણ છે, અને તે નિમિત્તાશ્રિત ઉપદાન પ્રગટાવવામાં આવે તે જ લખે છે અર્થાત તેની અપેક્ષા કારણરૂપે ગણના છે, નહિં તે નહિં. સમતા અમૃતની ખાણરૂ૫ જિનરાજ તે નિમિત્ત કારણ છે,જે પ્રભુના અવલબને નિયમ સિદ્ધિ હોય છે એમ કહ્યું છે.
* કર્તા આતમ દ્રવ્ય, કારજ સિદ્ધિપણેરી, નિજ સત્તાગત ધર્મ, તે ઉપાદાન ગણારી-પ્રભુ શ્રી અરનાથ. નિમિત્ત હેતુ જિનરાજ, સમતા અમૃત ખાણું, પ્રભુ અવલંબન સિદ્ધ, નિયમા એહ વખાણ-પ્રણામે શ્રી અરનાથ,
-શ્રી દેવચંદ્રજી. આ ચાર કારણમાં અપેક્ષા કારણને નિમિત્તમાં અને અસાધારણ કારણને ઉપાદાનમાં અંતર્ભાવ થઈ શકે છે, એટલે નિમિત્ત અને ઉપાદાન એ બે મુખ્ય કારણ છે,
અને તેને પરસ્પર સાપેક્ષ સંબંધ બરાબર સમજી લેવા યોગ્ય છે. ઉપાડાન અને ઉપાદાનરૂ૫ આત્મા પોતે ઉપાદાન કારણ પણે ન પ્રગટે ત્યાં સુધી કાર્ય નિમિત્ત
સિદ્ધિરૂપ વસ્તસ્વરૂપે પ્રગટતું નથી, અને ઉપાદાન કારનું પણ નિમિત્ત
કારણ વિના પ્રગટતું નથી. અર્થાત્ કર્તાના પ્રયોગે નિમિત્ત કારણના અવલંબન-ઉપકારથી ઉપાદાન ઉપાદાન પણ પરિણમે છે અને તેથી જ કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. વળી ઉપાદાન કારણુપણું ન થતું હોય તો નિમિત્તનું નિમિત્ત કારણુપણું પણ રહેતું નથી, અર્થાત નિમિત્ત નિમિત્તકારનું કહેવાતું નથી. જયારે તથારૂપ ઉપાદાને કારણે પ્રગટતું' જતું હોય, ત્યારે જે તે ખરેખરું નિમિત્ત કારણ કહેવાય છે, નહિં તે નહિં. આમ કર્તા .
For Private And Personal Use Only
