________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આનન્દપ્રાપ્તિના માર્ગો
અનુ—વિઠ્ઠલદાસ મૂ. શાહ ઓગણીસમી સદીના સુવિખ્યાત રાજ્યનીતિજ્ઞ અમુક વસ્તુ મેળવવાથી પિતાને આનન્દ મળશે; પરંતુ બિસ્માર્કનું કથન છે કે “મારા આખા જીવનમાં આ સવા ભ્રમિત વિચાર છે. વસ્તુતઃ અમુક વસ્તુ એક દિવસ પણ મને આનન્દની પ્રાપ્તિ નથી થઈ.” હેવા કે ન હોવા ઉપર આનન્દનો આધાર છે એમ જો કે ૫૦ વર્ષ સુધી ધનધાન્ય, આદરસન્માન, બળ, નહિ, પરંતુ હદયની શાંતિ ઉપર તેને ખર આધાર પી, લક્ષ્મી, કીર્તિ, વિજય, વિભવ, શક્તિ, પ્રભાવ છે. આનન્દ પ્રાપ્ત કરવા માટે કોઈ પ્રકારના પરિગ્રહ આદિ સર્વ પ્રકારના સુખની તથા એક મહારાજયના અથવા આડંબરની આવશ્યકતા નથી. ચિત્તની શાંતિ અધિકારની તેને પ્રાપ્તિ થઈ હતી તે પણ બિસ્માર્ક અને એકાગ્રતાનું જ નામ આનન્દ છે. આ વાત એક પણ દિવસ સાચા આનન્દને અનુભવ કર્યો દરેક મનુષ્યને દરેક સ્થિતિમાં સુલભ છે અને તે નથી એ તેના ઉપરોક્ત વચનથી પ્રતીત થાય છે. મનુષ્ય પિતે સહેલાઇથી પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આમ
પ્રકૃતિમાં આનન્દ પણ એક વિલક્ષણ વસ્તુ છે. હેવાથી આનન્દપ્રાપ્તિ માટે અન્ય વસ્તુઓ ઉપર આનન્દપ્રાપ્તિ માટે જગતમાં કઈ નિયત સ્થાન નથી. આધાર રાખવાની જરૂર નથી. જે વસ્તુઓને મનુષ્ય સર્વ સ્થળે અને સર્વ સ્થિતિમાં આનન્દની પ્રાપ્તિ સંગ્રહ કરે છે તેની સાથે આનન્દને કશો સંબંધ થઈ શકે છે. કોઈ કોઈ વખત તે એવા રથળોમાં નથી. મનુષ્યના આત્માની જે કાંઈ ઉન્નતિ અથવા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે કે જ્યાં એની સ્વને પણ સંભા- અવનતિ થાય છે તેના ઉપર સુખ દુઃખને આધાર છે. વના ન હોઈ શકે. તેમ જ કઈ કઈ વખત તે એવા અનેક અવસ્થાઓ એવી હોય છે કે જે રશૂલ સ્થળમાં મળી શકતું નથી કે જ્યાં તેની સંપૂર્ણ દૃષ્ટિએ આનન્દ સમાન પ્રતીત થાય છે, પરંતુ આશા હેય. કેટલીક વખત ફીસી પર ચઢનાર મનુષ્યોને વાસ્તવિક રીતે એમ હોતું નથી. એક અવસ્થા એવી જે આનન્દની પ્રાપ્તિ થાય છે તે રાજા મહારાજાઓને હેય છે કે જેમાં મનુષ્યને ઈચ્છાનુસાર વસ્તુઓ મળે પણ થતી નથી. આ ઉપરથી વાસ્તવિક હકીકત એ છે અને તે એને આનન્દ સમજવા લાગે છે, પરંતુ સિદ્ધ થાય છે કે-આનન્દ કોઈ બહારની વસ્તુ પર ખરી રીતે જોતાં તે અપૂર્ણ હોય છે. કે તેની આધારભૂત નથી, પરંતુ હૃદયની આતરિક ગતિ અંદર આનન્દને કંઈક અંશ આવી જાય છે તે પણ ઉપર તેનો મુખ્ય આધાર રહેલો છે. જેથી બાહ્ય તેને સંપૂર્ણ આનન્દ કહી શકાતું નથી. આવી વસ્તુઓ પ્રતિકૂળ હોય તે પણ સાચો આનન્દ પ્રાપ્ત અવસ્થામાં મગ્ન થઈ જવું તે પૂર્ણ ને બદલે અપૂર્ણને થઈ શકે છે. આનન્દની ઉત્પત્તિ હૃદયમાં થાય છે. સ્વીકાર કરવા જેવું છે. વળી એક અવસ્થા એવી હૃદય તેનું ઉદ્દગમ સ્થાન છે. જેવી રીતે સૂર્યને પણ છે કે જેમાં આપણી ઇચ્છાઓ અને આપણી પ્રકાશ સર્વ પદાર્થો ઉપર પડે છે તેવી જ રીતે ઇચ્છિત વસ્તુનું એકત્વ થઈ જાય છે. આ અવસ્થાને આનન્દને પ્રભાવ બાહ્ય પદાર્થો પર સ્વયમેવ પડે છે. પણ સંપૂર્ણ આનન્દની અવસ્થા કહી શકાતી નથી; ઘણે ભાગે સર્વ મનુષ્ય આનન્દની શોધમાં જ હોય કેમકે જ્યાં સુધી તે બનેમાં એકતા હોય છે ત્યાં છે, પરંતુ તેઓને આનન્દની પ્રાપ્તિ ત્વરાથી થતી સુધી જ એ અવસ્થા ટકે છે, પરંતુ સહેજસાજ નથી. તેનું કારણ એ છે કે–તેઓ જે વસ્તુઓમાં અંતર થાય છે કે તરત જ તે અવસ્થામાં ભંગ પડે તેને શોધ્યા કરે છે, તે વસ્તુઓમાં આનન્દને સર્વથા છે. મનુષ્યની ઈચ્છાઓમાં હમેશાં પરિવર્તન થયા અભાવ હોય છે. મનુષ્ય એમ સમજે છે કે દ્રવ્ય કરે છે. એક વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય કે પછી તરત જ બીજી અથવા સંપત્તિની પ્રાપ્તિમાં આનંદ રહેલો છે અથવા વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઈરછાને ઉદ્ભવ થાય છે.
( ૫ )ઉં.
For Private And Personal Use Only
