________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ આ ત્રણ શબ્દ “ધારણ” “ધ્યાન અને સમાધિ” એટલે જે કોઈ સાધનથી આત્માની શુદ્ધિ અને ના સ્પષ્ટ પર્યાય છે એમ જણાયા વગર રહેશે નહિ. મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે તે બધાં સાધન મેક્ષ-યેગને
ભારતીય દર્શનમાં પણ ધ્યાનયોગ એ જ મુખ્ય ઉપકારક બને છે. યોગ છે. બૌદ્ધ દર્શનમાં અને જૈન દર્શનમાં પણ જેન વેગવિદ્યાનું સ્વરૂપ ધ્યાનયોગ, પ્રધાન યોગ છે. તાંત્રિક દર્શનેમાં પણ
જૈન આગમાં યોગનું વર્ણન ધ્યાનયોગ તરીકે યોગ પ્રક્રિયા છે, પણ આ બધાની પાછળ જોઈએ તે ઈષ્ટનું ધ્યાન એ જ મુખ્ય વસ્તુ છે. ઈષ્ટ શું
વિશેષ જોવામાં આવે છે ધ્યાનના મુખ્ય ચાર હોઈ શકે તેની ચર્ચા અહિં અસ્થાને છે. અને
પ્રકાર છે (૧) આર્ત, (૨) રૌદ્ર, (2) ધર્મ
અને (૪) શુકલ, હવે આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન સાર, વેગનું રહસ્ય, ધ્યાનમાં રહેલું છે.
તો ક્ષુદ્ર પ્રકારનાં ધ્યાને છે કારણ કે તેમાં રજોગુણ યેગ એટલે શું?
અને તમેગણ વિશેષ રહે છે અને ઘણુંખરું તેની “ગ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જોઈએ તે તે સંસ્કૃત ભૂમિકા વ્યાવહારિક છે, પારમાર્થિક નથી. તેથી શબ્દ છે અને “ગુજ' ધાતુમાંથી વ્યુતપન્ન થયે છે. ઊલટું ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન આત્માર્થીને પરમ સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ પ્રમાણે “શુ' ધાતુ પણ ઉપકારક બને છે. માણસના સ્વભાવમાં જ ચંચળતા બે જાતના છે એટલે જુદા જુદા અર્થના બેધક છે. રહેલી છે અને તેથી જ તેની ચિત્તવૃત્તિઓ વારંવાર એક અર્થમાં “ગુન' એટલે “જેવું” થાય છે ફેલાયમાન થયા કરે છે અને ધ્યેયને પ્રાપ્ત કરી અને શુંક જ સમાધી એમ બીજી રીતે તેનો અર્થ શકાતું નથી, માટે જ ચિતની એકાગ્રતા કેળવવી • સમાધિ' થાય છે. બૌદ્ધ ઝેન (gen) સંપ્રદાય, જોઈએ. સાદી ભાષામાં કહીએ તો યોગ એટલે માં વિશેષતઃ બીજો અર્થ ગ્રહણ કરાયેલ લાગે ચિત્તની એકાગ્રતા અથવા કોઈ પણ વિષયમાં ચિત્તની છે. ઝેન શબ્દ એ ધ્યાન શબ્દનું અપભ્રંશરૂ૫ છે. અનન્ય તન્મયતા, આવી ચિત્તની એકાગ્રતા અથવા ટકામાં ધ્યાન અને સમાધિને નિકટ સંબંધ હોવાથી તમયતા સિવાય પ્રગતિ સાધી શકાય નહિ, ધ્યાનમાં તે સંપ્રદાયમાં ધ્યાનયોગ વધારે પ્રચલિત થયો છે. ચિત્તની એકાગ્રતા જ મુખ્ય વસ્તુ છે. ચિત્તની એકાઘણુંખરું બીજાં બધાં ભારતીય દર્શનોમાં ચોગ શબ્દના પ્રતાનો ઉપયોગ વ્યવહારિક દવે પ્રાપ્ત કરવા માટે બન્ને અર્થોનો સ્વીકાર થયેલો જોવામાં આવે છે. થઈ શકે છે અથવા પારમાર્થિક ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા
યેગમાં સાધ્ય અને સાધન. માટે. એટલે યોગ પણ બે પ્રકારને થે. (૧) પતંજલિએ વેગની વ્યાખ્યા ચિત્તવૃત્તિનો વ્યાવહારિક અને (૨) પારમાર્થિક. જેમાં માત્ર એકાનિરોધ એ જ યોગ,’ એમ આપી છે. સૂક્ષ્મતાથી
પ્રતાને જ વિચાર પ્રધાનપણે છે કે વ્યાવહારિક યોગ જોઇએ તે ચિત્તવૃત્તિઓને ખાસ સંબંધ મન, વચન
કહેવાય પણ જેમાં એકાગ્રતાની સાથેસાથ આત્માની અને શરીરની ક્રિયાઓ સાથે છે. ટૂંકામાં ચિત્તવૃત્તિ
સતત જાગૃતિ અને અહંકાર, મિથ્યાત્વ વગેરેનો નિરોધ એટલે સંયમ-મનને, વાણીને અને શરીરને
ત્યાગ છે તથા મોક્ષગામી દષ્ટિ છે તે પારમાર્થિક
વેગ છે, ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનથી અંતઃકરણ ને. જો આપણે મોક્ષને સાધ્ય માનીએ તે સ્પષ્ટ
નિર્મળ અને શૂદ્ધ બને છે. શુકલધ્યાનને જૈનગ્રંથમાં છે કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપી યોગ સંયમયોગ બને છે એટલે કે તે એક ધર્મવ્યાપાર અથવા એક સાધન
ઉત્તમ મોક્ષ સાધન કહ્યું છે. આ વિષય પર વિસ્તારછે. આપણું અંતિમ સાધ્ય તે મેક્ષ છે. શ્રી યશો પૂર્વક માહિતી આવશ્યકનિર્યુકિત, સમાધિશતક
ઈત્યાદિ ગ્રંથમાં આપી છે. વિજયજીએ યથાર્થ જ કહ્યું છે કે મોક્ષ યોજના તે જો શનિ (ગૈરિા ૧ર) જૈન વિદ્યામાં હઠાગ કે પ્રાણાયામને સ્થાન
For Private And Personal Use Only
