________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
સિદ્ધસેન દિવાકરની કૃતિઓ
અને એના
અભ્યાસ માટેનાં સાધના
( લેખકઃ—પ્રા. હીરાલાલ ર. કાપડિયા એમ. એ. )
( ૧ )
સિદ્ધસેન નામના જે અનેક મુનિવરે થઇ ગયા છે. તે સામાં સિદ્ધસેન દિવાકર પ્રાચીનમાં પ્રાચીન છે એમ અચાર તા મનાય છે. એમની જીવનરેખા પાંચ પ્રાચીન પ્રાધાને આધારે સન્મતિ પ્રકરણની પ્રસ્તાવના( પૃ. ૪૪-૬૦)માં આલેખાઇ છે. એએ જિનદાસર્ગાણુ મહત્તર કરતાં દેઢસે એક વર્ષ જેટલા તા પ્રાચીન છૅ જ. એટલે એ હિસાબે આ પ્રતિભાભૂતિની રચનાએ લગભગ ૫દરા વ જેટલી તે પ્રાચીન ગણાય જ. આ રચનાએ સામાન્ય ર્ડાટની નથી એટલે એના અભ્યાસ માટે વિશિષ્ટ સાધનાની અપેક્ષા રહું છે. એ સાધના વિષે હું નિર્દે”શ કરું' તે પૂર્વ' એમની મનાતી કૃતિએ!તી હું નોંધ લઉં શુંઃ—
( ૧ ) સમ્મઇપયરણ
( ૨ ) ન્યાયાવતાર્
( ૩ ) દ્વાત્રિ શદ્-દ્વાત્રિશિકાનોના ઉપલબ્ધ ૨૧ દ્વાત્રિંશિકાઓ,
( ૪ ) કલ્યાણમંદિરસ્તાત્ર
( ૫ ) શક્રસ્તવ
( ૨ )
હરિભદ્રસૂરિએ પ ́ચવદ્યુતી ગા. ૧૦૪૭માં સિદ્ધસેનને ‘શ્રુતકેવલી' કહી એની પછીની ગાથામાં
૧ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના કર્તા ઉમાસ્વાતિને મૈસુરના નગર તાલુકાના એક શિલાલેખમાં ‘શ્રુતકેવલદેશીય’ શા છે. શાકટયનને માટે પશુ આ વિશેષણુ વપરાયું છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
3
એમની કૃતિના સમઇ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. નિસીહ . ૧ )ની સૃષ્ણુિમાં જળદાસણએ દનજ્ઞાનપ્રભાવક પ્રથા ગણાવતાં સિદ્ધિવિ ણિયની સાથે આ કૃતિને સ'તિ એ નામથી નિર્દેશ કર્યા છે, અન્યત્ર સદ્ગિ નામ રજૂ કર્યુ છે. વિશેષમાં એમણે કહ્યું છે -આ કૃતિને અ` ગ્રહણ કરનારને હાથે યતતાપૂર્વક અકલ્પિત વસ્તુનું સેવન થાય તે પણ એ પ્રાયશ્ચિત્તના ભાગી નથી. વળી આના જેવા ‘ દ નાનપ્રભાવક શાસ્ત્ર ભણા માટે જે ક્ષેત્રમાં વિરોધી રાજ્ય ડાય તે ત્યાં જવાની છૂટ અપાઈ છે કે જેથી સૂત્રના વિચ્છેદન થાય. આ પ્રકારની મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિને કેટલાક સંમતિમહાતક પણ કહે છે. એની વિસ્તૃત ટીકા સહિંત કરાયેલા સુ’પાદનમાં એના સોંપાદકે એ એને સન્મતિતુ એ નામે ન ઓળખાવતાં સન્મતિપ્રકરણ કહેલ છે. આ જષ્ણુમરઠ્ઠીમાં ૧૬ પત્રમાં ત્રણ કાંડમાં રચાયેલી કૃતિ છે. પહેલા કાંડમાં નમે અને સક્ષ’ગીનું નિરૂપણુ છે; બીજામાં જ્ઞાન યાને પ્રમાણ કિવા ઉપયાગ વિષે આલેખન છે; અને ત્રીજામાં ગુણાર્થિક નય માનવા કે કેમ ? શ્રદ્ધા અને તર્કની સીમા કર્યાં સુધી છે? ખરી મોટા શેમાં છે? શાસનભક્તિ તે શેનુ નામ? પ્રત્યાદિ વિષયો નીડરઆપણે રજૂ કરાયા છે. અનેકાંતવાદનુ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ પૃથક્કરણ કરી આ વિષયની પૂરતી ભ્રુાવટ કરનારા ગ્રંથમાં આ આઘે અને અમગણ્ય સ્થાન ભેગવે છે,
‘વાદિમુખ્ય ’ મહલવાદીએ સમ્મપિયરણ ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા રચી હતી એમ હુરિભદ્રસૂરિષ્કૃત અનેકાન્તયતાકાની સ્વ પત્તુ વ્યાખ્યા ( ખંડ
For Private And Personal Use Only
