________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હેમચંદ્રાચાય વિરચિત સાહિત્યની રૂપરેખા
લેખક:-મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ नृपतिप्रतिबोधिन्या, यगिरा सुधयामराः । जज्ञिरे पशवोऽपि, श्रीहेमसूरिं महेम तम् ||
કૅલિકાલસર્વાંગ શ્રી હેમચંદ્રાચાય અને તેમના સાહિત્ય પરત્વે પૂર્વકાલમાં વિદ્વાનોની કેટલી અભિરુચિ અને સન્માનબુદ્ધિ હતી, એ જાણવા માટે સાહિત્યના કાઈપણ અંગને હાથ ધરા તે તરત જ જણાઇ આવશે. વ્યાકરણ, કાવ્ય, કાશ, અલંકાર, નાટક, પિ’ગલ વિગેરે દરેક વિષયના ગ્રંથાની ટીકા તરફ નજર ફેરવશે તે કૃતિ હૈમ:, તું જ દૈમાનેહાથે, તથા સોતમમિધાવિન્તામળો, એવા એવા ઉલ્લેખા જરૂર તિળે તરવરશે, છતાં આધુનિક વિદ્વાનાનું આ તરફ જોઇતા પ્રમાણમાં લક્ષ્ય દેરાયુ' નથી, એ આશ્ચયની વાત છે.
ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષચરિત્ર-વીતરાગસ્તવ વિગેરે ગ્રંથ સિવાય અન્ય કૃતિએ કેવળ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત વાડ્મયના વિકાસ માટે હાઇ સર્વદેશીય છે. પેાતાની તલસ્પશી કુશાગ્રીય બુદ્ધિથી માત્ર લાકકલ્યાણાર્થે રચેલ હાવાથી સરલ-સુમેાધ અને પુરાતન અનેક શાસ્ત્રોના દોહનરૂપ છે. એમના વ્યાકરણ માટે ઉચ્ચારેલ એક કાવ્ય અત્રે યાદ આવે છે—
भ्रातः ! संवृणु पाणिनीप्रलपितं का तंत्रकंथा वृथा
मा कार्षीः कटु शाकटा यत्र वचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् ? ॥ किं कण्ठाभरणाभिर्बडरपत्यात्मानमन्यैरपि ।
श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुराः श्रीसिद्ध मोक्तयः ||
એમની પ્રથમ કૃતિ સિદ્ધહંમશબ્દાનુશાસન છે, જે સિદ્ધરાજ જયસિંહે કરેલા માળવાધીશ યશેાવમાંના જય પછી સિદ્ધરાજની પ્રાર્થનાથી રચવામાં આવેલ છે. યશે।વર્માના પિતા પરમાર નરવર્માના રાજ્યકાળ ૧૧૯૦ સુધીના મનાય છે. ત્યારપછી ગાદીએ આવેલા યશે વર્માએ વિ. સં. ૧૧૯૨ના માગશર વદ ત્રીજના રાજ કાઇને જમીનનું દાન કર્યું હતું એમ ડો. જી. ખુલ્ડર હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનચરિત્રમાં પૃ. ૩૩ પર ઉલ્લેખ કરે છે તેથી તે તે સમયે માલવાના સ્વતંત્ર રાજા હતા એમ નિશ્ચય થાય છે. તે દાનના પ્રસ`ગ પછી તરત સિદ્ધરાજે જય મેળવી પાટણમાં પ્રવેશ કર્યાં હતા એમ માનીએ તે માલવા જીતવુ, પાટણમાં પ્રવેશ અને વિજયાત્સવ એ સર્વે કાય લગભગ વિ. સ. ૧૧૯૨ સુધીમાં પતી ગયુ. હાવુ જોઇએ; કારઝુ કે સ', ૧૧૯૪ના એક શિલાલેખમાં સિદ્ધરાજને માળવાના રાજા તરીકે લખેલેા છે, તેથી અનુમાન થાય છે કે—સ'. ૧૧૯૨માં વિજય મેળવ્યા પછી નિવૃત્ત થયેલા સિદ્ધરાજની પ્રાથનાથી શરૂઆત કરી હાય અને
For Private And Personal Use Only
