Atmanand Prakash Pustak 036 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531420/1

Page #1

Halote
opske
(પુ. ૩૬ મું.
અ ક.
૩
ત્રિાઉન આત્માનંદ સભા

Page #2

Aવષવ-પરિચય
૧ દીપદર્શનમાં આત્મદર્શન.
(લે. રેવાશું કર વાલજી બધેકા ) ૬૧ ૨ જૈન સમાજ સાથે મારે પરિચય.
( કાકા કાલેલકર ) ૬૩ ૩ દીવાળી પર્વનું રહસ્ય.
(મુનિ શ્રી ન્યાયવિજયજી ) ૬૮ ૪ જ્ઞાનોપાસના,
| ( લે. ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા ) હરે ૫ ઘરઘર પ્રગટી દિવાલી
| ( લે. રાજ૫ ળ મગનલાલ વોરા ) ૭૮ ૬ હાટડી.
- ( મુનિશ્રી દર્શન વિજય છે ) ૭૫ ૭ મહાવીર નિવણ.
| ( લે. આ. શ્રી. વિજયકરતુ સુરિ ) ૭૭ ૮ ગુરુ મહિમા, ગુરુ સ્તુતિ ૯ સુભાષિત વચનામૃતો,
| ( લે. સ્વ. સ. ક. વિ. ) ૮૧ ૧૦ જૈન સાહિત્યનો પ્રચાર કઇ રીતે વિકસે ( લે. રાજપાળ મગનલાલ વોરા ) ૮૩ ૧૧ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વિરચીત સાહિત્યની રૂપરેખા. (લે. મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ,૮૫ ૧૨ વર્તમાન સમાચાર
૮૭
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકોને ભેટનું પુસ્તક
“ મહામેઘવાહન જૈન રાજા ખારવેલ ? નામનો પ્રાચીન એતિહાસિક ગ્રંથ સુપ્રસિદ્ધ લેખક રા. સુશીલના હાથે તૈયાર થયેલ છે, ચાલતા ધે રણ મુજબ બે વર્ષના લવાજમનું વી. પી. કરી અમારા માનવ તા ગ્રાહકોને કારતક સુદ ૫ થી ભેટ મોકલવામાં આવશે જે સ્વીકારી લેવા અમારી નમ્ર સુચના છે.
શ્રી પરમાત્માના ચરિત્ર.
(ગુજરાતી ભાષામાં ) તૈયાર છે. ૧ શ્રી નેમનાથ ચરિત્ર ૨-૦-૦
૨ શ્રી વિમળનાથ ચરિત્ર ૧-૧૨-૦ ૩ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર, બે ભાગમાં ૪-૮-૦
૪ શ્રી ચંદ્રપ્રભુ ચરિત્ર ૧-૧૨-૦ ૫ શ્રી મહાવીર ચરિત્ર રૂા. ૩-૦-૦૦ ૬ શ્રી તીર્થંકર ચરિત્ર ( ચાવીશ જિનેશ્વરના સંક્ષિપ્ત રસપૂર્વક ચરિત્ર) જૈન પાઠશાળા કન્યાશાળામાં પઠનપાઠન માટે ખાસ ઉપયેગી. રૂા. ૦-૧૦-૦
છપાતાં મૂળ ગ્રંથ. १ धर्माभ्युदय ( संघपति चरित्र.) ( ૨ શ્રી મઢવારિ દયાવાન[ ३ श्री वसुदेवहिडि त्रीजो भाग. ४ पांचमो छ8ो कर्मग्रन्थ.
५ श्री बृहत्कल्प भाग ४
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર.

Page #3

પુસ્તકઃ ૩૬ મુ:
અંક ૩ જા :
वर्ष मुबारक
रमात्मा
પ્રકાશ
धर्म रक्षति रक्षितः
દીપદનમાં આત્મદર્શન.
વાહ.
એ! આવી દીપાસવી, વિવિધ રમ્યક વેશ; સૃષ્ટિને સમજાવતી, સારરૂપ મેવા હરિગીત દ.
!...............................................................................
r
આધિન : ૧૯૯૪
આટાભર : ૧૯૩૮
नवीं साल मांगलिक
ચારણું ન ચાણ્ના, સંધિ સમય નજરે ચરો, ક્ષણભર જગતજનળને, અંતરચકી અળગી કરી; અનૈતાં રૂપ નિહાળી, ગુન્ જન તવી ગ્રહે, એ ચેત નર! સ્માટચત નર!! એ બધ પંચાણું -૧ ચારાષ્ટ્ર' કયાં ચાલી ગઇ? પંચાણું કયાંથી આવી આ ? જૂની નવી કહેવાય કયમ? એ ભેદની શુ ચાવી આ ? આ મૂક- ઊંડા કોયડાનાં, વહન અંતરમાં વહે, શાણા જના! એ તત્ત્વ શેાધા, એમ વવાનું કહે—૨ વગડાવી વિશ્વ હાક જ્યારે, સમયમૂર્તિ સીકંદરે, જગ જીતવા ઝઝુમી રહ્યો, એ આત્મજ્ઞાન વિના ખરે; ભારતષિ ભેટયા અને, અમરત્વનાં તત્ત્વા કહે, ક્રમમાં ભટકતા અટક તુ” એ આજ વંચાણું કહે અગણિત કીધી સમૃદ્ધિ, સ્મૃક રિદ્ધિ ને સિદિશે, અમરવ એશ્વર્યમાં નથી, વિશ્વસતી ખર્ચ જ વિધિ,
wwwptitute.issanpur,

Page #4

Kaml
દીપદર્શનમાં
આમદર્શન
motionsooooooooooooooooo seeds
ચોરાણું ખાલી હાથે ગઈ!! પંચાણુંમાં વડને વહે, મારીય અંતિમ એ દશા ! એ બંધ પંચાણું કહે– ક્ષણ–પ્રતિક્ષણે સંસાર મી, નેત્રેથી નશ્વરતા જુઓ, ભવસાગરે ભટકી અરે ! શીદ આભલાભ ખરો ખુઓ; નિશ્રયે ઝડપશે કાળ રાજા-રંક કે સ્થિર ન રહે, તદપિ ન છૂટે માહ! એ સત્યક વેરાનું કહે–પ ફટ ફટ ફડાકા ફૂટતા, જેમ તાર તરના તૂટતા, દર્શાવતા “દુનિયાં ક્ષણિક’ ઊચે ગબારા ઉડતા; દીપપંક્તિઓ દેખાડતી આ, તેજ અંતર દહે, સાચો પ્રકાશ જ આત્મનો, એ તવ પંજાનું કહે-૬ ભજન વિવિધ, વચ્ચે વિવિધ, વાહન વિવિધ વિલસી રહ્યાં, આ આંખથી એ સંપત્તિનાં, રૂપ જોયાં ને ગયાં; અવિચ્છિન્ન રૂપ જ આત્મનું, ત્રય કાળમાં નિશ્ચળ રહે, એ સત્ય દીપ દીવાળીને, એ બધ વાળું કહે-૭ સદધર્મ ને સર્મ એ બે દીપ આ સંસારમાં, જેના હૃદયમાં એ દીવા, એ ધન્ય નર વ્યવહારમાં,
જ્યાં મહમતિ ભાસતી ત્યાં નિત્ય દીવાળી રહે, દીપોત્સવી ની દિવ્યતા, એ સત્ય વંશા કહે-૮ વેપારીઓ નિજ ચોપડામાં, લાભ-હાનિ તારવે, તું પાપ-પુણ્યતણું હિસાબો, ઝટ ગણી લે આ ભવે; સરવૈયું કાઢી જોઈ લે, શું લાભ કે હાનિ રહે, ઓ ચેત નર! એ ચેત નર !! પંવાર પ્રારંભે કહે-૯ સાચી દીવાળી એ જ કે, પરમાર્થનાં કૃત્યો કરો, સાચી દીવાળી એ જ કે, દુઃખી-દદીનાં કષ્ટો હરે; નિજ આત્મનું, નિજ દેશનું, કલ્યાણ એ કર્તવ્ય છે, એવા સુઘડને આ દીવાળી-પર્વ ભારે ભવ્ય છે-૧૦
વસંતતિલકા વૃત્ત, આરેગ્યતા અવનિમાં અવિનાશ આપો, શાંતિ સુખોદ્દભવ સુસંસ્કૃતિમાંહી વ્યાપ; માંગલ્યતાનું ખૂબ ખુલ્લું કરે જ બારું, આજે રીવાઝી દિન પ્રાર્થના એ ઉચ્ચા
લી. સમષ્ટિ શુભચિંતક, રેવાશંકર વાલજી બધેકા
નિવૃત એવુ. આપે. ધર્મોપદેશક-ભાવનગર. ရာထထထထထထထထပဝဝဝဝဝဝသ
c crocxnotepmcmw0w
સં. ૧૯૯૪ દીપોત્સવી
ဆ

Page #5

કાકા કાલેલકર જૈન સમાજ સાથે મારો પરિચય
પરમાનંદભાઈએ મને બહુ અઘરો વિષય સંખે છે. અમુક માણસ પોતાને વિષે કેવા અભિપ્રાય ધરાવે છે એ જાણવાને રસ સૌને હોય છે. એ જ કારણે આટલી મોટી સંખ્યામાં આપ સૌ અહીં હાજર થયા છે એમ હું માનું છું, પણ જેનો આગળ ઊભા થઈ જેન સમાજ કે ધર્મ સાથેને પિતાને પરિચય રજૂ કરે એ સહેલી વાત નથી. હું તે એડમંડ બકના મતનો છું કે કઈપણ જાતિ, સમાજ કે રાષ્ટ્ર વિષે સાર્વત્રિક સિદ્ધાંત બંધાય જ નહિ. દરેક સંસ્કૃતિની વિશિષ્ટતાઓ ભલે હોય પણ સમાજમાં તે અનેક જાતના લેકે હોય. અમુક લેકે સારા ને અમુક નરસા એ ભેદ પડાય જ નહિ. મનુષ્યજાતિ બધે સરખી જ છે.
અને જૈન સમાજ સાથે મારો પરિચય કયાં બહોળો છે? હું તે અમુક મિત્રોને જ ઓળખું. મેં મુસાફરી ખૂબ કરી છે, પણ તે તે નદી અને પર્વતે, તીર્થો અને મંદિરે, ગામડાં અને તેમને ભૂખમરે એ જોવા માટે. સમાજની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ સાથે મારો પરિચય પરિમિત જ છે. જે છે તે વિદ્યાર્થીઓ અને અધ્યાપકો સાથે. ઈશ્વરે મને બહુ સારા મિત્રો આપ્યા છે પણ આખા સમાજ વિષે હું કેમ બોલું ?
માણસનો પરિચય ઓછો હોય કે વધારે, સાથે સાથે અભિપ્રાય તે બાંધવો પડે જ છે; કેમકે અભિપ્રાય બાંધ્યા વગર વ્યવહાર સંભવે જ નહિ. પણ એ અભિપ્રાય વ્યક્ત ન થઈ શકે. પોતાના મન સાથે પણ એનું પૃથક્કરણ ન થાય. એ નિશ્ચિત હોય તે અવ્યક્ત જ રહી શકે.
મારા અનુભવ પરથી એટલું કહી શકું કે કોઈપણ સમાજ પોતે શ્રેષ્ઠ હોવાને દાવો ન કરી શકે. હું તે એટલે સુધી કહું કે બીજી કેમ કરતા પિતે વધારે અહિંસક હેવાને દાવો પણ જેનોએ ન ક ઘટે. વિગતોમાં કે રિવાજોમાં ભલે ભેદ હોય પણ ગુજરાતની બધી કોમો સરખી રીતે અહિંસક છે. તમે ઇચ્છો તે એ દાવ જરૂર કરી શકે કે જૈન ધર્મના પ્રચારને લીધે અને તમારા સહવાસને લીધે લેકમાં આટલી અહિંસા છે.
કઈ પણ વ્યક્તિ કે સમાજ વિષે બોલતા બીજી એક અગવડનડે છે. ગુણ બતાવીએ તે તે ખુશામત કે ઉપરઉપરને વિવેક મનાય છે; જાણે માણસ દે બતાવતી વખતે જ સાચું બોલતા હોય. અને દેશે બતાવવામાં માણસે તટસ્થબુદ્ધિ રાખી હોય તો કોઈ એ માને નહિ. મારા જેટલા જૈન મિત્રો છે તેમની ઉદારતા અને સહિષ્ણુતા ઉપર હું મેહિત છું. ચુસ્ત જૈન સમાજમાં તેમની કેટલી પ્રતિષ્ઠા છે તે હું જાણતો નથી; પણ મારે મન તેઓ અહિંસાના સાચા ઉપાસક છે. જૈનોની સંકુચિતતા વિષે મેં ઘણું સાંભળ્યું છે.-દાન

Page #6

૪ જૈન સમાજ સાથેના
‍
મારા પશ્ચિય
કરે તેા તે પેાતાની કામે પૂરતુ'જ, મદદ કરે તે પેાતાની કામના યુવાનાની કેળવણી માટે જ. કુંડા ઊભા કરે કે છાત્રાલય ખેલે તૈયે તે કામી લાગણીથી જ. એ વિષે હુ તા એટલું જ કહી શકું કે મારા અનુભવ જુદો છે. જે રાષ્ટ્રીય વિદ્યાપીઠમાં હું કામ કરૂ છું તેનું વિશાળ મકાન એક જૈન ગૃહસ્થે બંધાવી આપ્યું છે. બધા ધર્માંના ધ ગ્રંથામાંથી અહિંસા શાસ્ત્ર શેાધવા માટેની સરસ સગવડ બીજા એક જૈને કરી આપી છે. દેશની દુર્દશાના એસડ તરીકે જે ગ્રામસેવાની યાજના અમે હમણાં હમણાં અમલમાં મૂકી છે તેની આર્થિક ખાજીના ભાર પણ એક ઉદાર હૃદયના જૈને જ ઉપાડી લીધા છે. આવા આવા કેટલાયે દાખલા આપી શકાય.
પણ તમે તેા કહેશે કે ‘દરેક કામમાં આવા ઉદાર ગૃહસ્થા હોય પણ ખરા; કેમ તરીકે અમારી કઈક ખામી તે બતાવે.' ખામીઓ બતાવુ' એટલેા નિકટના હજી મારે પરિચય નથી પણ જે શકાએ થઇ છે તે જ અહીં પ્રશ્નરૂપે પૂછી લઉં.
ગુજરાતના જૈનો મેટે ભાગે શહેરમાં રહે છે કે ગામડામાં? જો શહેરમાં જ રહેતા હાય તા તમારે ખૂબ વિચાર કરવા જોઇએ. જૈનો ઘણે ભાગે ખેતી કરતા જ નથી. શુ એ વાત સાચી છે? જો સાચી હાય ! એ પરિસ્થિતિ ગંભીર છે એમ મારે કહેવુ જોઈએ. તમારે તમારી હસ્તી વિષે અને પ્રતિષ્ઠા વિષે જેટલી કાળજી લેવી જોઇએ તેટલી તમે નથી લેતા એમ મારે કહેવુ જોઇએ; એટલુ જ નહિં પણ અહિં સાધના પાલનની પૂરતી તૈયારી તમે નથી કરતા એમ પણ હું કહુ.
સમાજશાસ્ત્રના અત્યાર સુધીના મારા અભ્યાસ ઉપરથી મેં એક સચોટ નિયમ તારવ્યેા છે કે જે કામે જમીન સાથેને સીધા સબધ રાખે નથી તેણે પાતાનાં મૂળીયાં ઢીલાં કર્યાં છે. એમ હું માનું છું કે જે અનાજ ખાપણું ખાઇએ છીએ તે કેમ અને કાં પેદા થાય છે તે આપણે અનુભવથી તળવુ જોઇએ. કટલેક ઠેકાણે ખેતીમાં થતી હિંસાને કારણે ખેતીથી દૂર રહેવાનું કહેવામાં આવે છે, પણ જૈનો આપી દલીલ ન કરી શકે એમ હું ધારૂં છું, કારણ કે જૈનમતે તા કર્યું, કરાવ્યુ અને અનુમેદ્ય એ ત્રણેમાં સરખા દોષ કહેલા છે. જે અનાજ ખાવામાં આવે છે તેને લગતી ખેતીના દોષ ખાનારાને લાગે જ છે. આમ છતાં પણ તમારા ધર્મ તેમ કરવા તમને ના કહેતા હોય તો હું લાચાર છું. મને તે જે ચેાગ્ય લાગે તે કહેવુ એ મારા ધમ છે.
પૈસાદાર થવાના. એ જ માગ છે પાર અને લુટકા, વેપારીએ વેપાર કરે છે અને ઢળક ધન ભેગું કરે છે. સત્તાશાહી લુટકા કરે છે અને ધનના ભંડાર ભરે છે. નખ લાને નીચાવે છે અને પશુમળથી રાજ્ય ચલાવે છે. વેપારથી પૈસા આવે છે. પણ જમીન સાથેના સંબંધ સિવાય સમાજમાં સ્થિત્તા ન આવે, વસો શહેરી ચીજ છે. આપણે શહેરમાં જ રહેવાથી મણાએ ગુણા ખેલું નામ્યા છે.સ્ત્રમાં કઈ શક નથી, કુદરત સાથેના સીધા

Page #7

જૈન સમાજ સાથે
NIU)
મારો પરિચય
:
સંબંધ ગામડામાં રહેવાથી જ બંધાઈ શકે છે. જે ગામડામાં રહે છે તે ઋતુના પરિવર્તન ખુલી હવા, ખુલે તડકા, ટાઢ, તાપ અને વરસાદ, ભવ્ય આકાશ અને પંખીઓને કલરવ અનુભવી શકે છે. જેને ખેતી કરવી હોય છે તે આકાશ સામે મીટ માંડીને બેસે છે અને રાત્રિના તારા અને દિવસના સૂર્યપ્રકાશ સાથે એકરૂપ બની જીવન વહન કરે છે. આત્મરક્ષક વૃત્તિ કેળવવા માટે પણ ખેતી ખૂબ આવશ્યક છે, કારણ કે બેતને કુદરતનાં તેમ જ પશુપક્ષીઓનાં અનેક આક્રમણ સામે સતત ઝુંઝવાનું હોય છે. આ રીતે જ હું કહું છું કે ક્ષત્રિય અને ક્ષત્રિય(ખેડુત)માં હું બહુ ભેદ જેતે નથી આત્મરક્ષક વૃત્તિ હંમેશાં ગામડાના ખેડૂતોએ જ બતાવી છે. શિવાજીએ અને બારડોલીના ખેડૂતો એ આ વાત પુરવાર કરી છે. જ્યારે You shall yield તારે નમવું જ પડશે એ સત્તાધારીને હુકમ નીકળે છે ત્યારે I shall neither break nor bend એ જવાબ ખેડૂત જ વાળી શકે છે.
આ વિશ્વમાં અહિંસા સમાન બીજે ધર્મ નથી, એ તે તમે અને હું બનને માનીએ છીએ. એમ છતાં આ દેહે-આ જીવનમાં કેઈપણ મનુષ્યથી અહિંસા સંપૂર્ણપણે અખત્યાર કરવાનું બની શકયું જ નથી અને બને તેમ પણ નથી. આપણા જીવનને ઉદ્દેશ આપણી ચાલુ પ્રવૃત્તિઓમાંથી હિંસાને બને તેટલી ઓછી કરવાનો જ રહી શકે. એટલે જ્યાં સુધી સંસારપ્રવૃત્તિઓ ચાલ્યા કરે છે ત્યાંસુધી અહિંસાધમીઓએ અહિંસાના પ્રાગ ચાલુ રાખવા જ રહ્યા. આ જ રીતે ખેતીની અંદર પણ આપણે અહિંસાની કેટલી શક્યતા છે તે જોવું જ જોઈએ, કારણ કે ખેતીને જેટલી અહિંસક બનાવી શકશે તેટલી પ્રમાણમાં આખું જગત અહિંસક બનવાનું છે. બહારના જીવનમાં અહિંસાની ગમે તેટલી વાત કરો પણ જેના વિના જગતને ઘડીભર ચાલતું નથી તે અજપાજંક ખેતીને વિશદ ન બનાવો ત્યસુધી અહિંસાધમ આપણા જીવનના મૂળને પી શકતો નથી. સંન્યાસી સર્વ પ્રવૃતિઓથી દૂર રહીને પોતે મોટો આહંસક હોવાને ભલે દાવો કરે પણ એ દાવાની મને બહુ કીંમત નથી. અહિંસાધર્મ જીવતે જગતો વિશ્વધર્મ છે અને તેની પૂર્ણતાને આપણે કદી પહોંચી શક્યા નથી. એ અહિંસાધર્મનો અમલ આપણે હિંસક ગણાતી પ્રવૃત્તિઓથી દૂર જ રહીને અને એમ છતાં પણ તે પ્રવૃત્તિનાં ફળને લાભ લઈને કદી કરાવી શકતા જ નથી. આપણો ધર્મ સંસારસ્થિતિ માટે અનિવાર્ય પ્રવૃત્તિઓમાંથી હિંસાના તત્વને બને તેટલું નાબુદ કરવામાં રહેલું છે. આ બાબત તરફ ન ભાઈઓનું ખાસ ધ્યાન ખેંચું છું.
આ રીતે વિચારતાં તે આર્થિક, સામાજિક, રાજકીય, બૌધિક, આરોગ્યની કે છેવટે મેશની દષ્ટિએ પણ જૈન સમાજે જમીન સાથેનો સંબંધ કેળવવો જ જોઈએ એમ હું માનું છું. અને જયાં સુધી જેને તેમ ન કરે ત્યાં સુધી જેનોની પ્રતિષ્ઠા સ્થિર ભૂમિ ઉપર નથી એમ હું જણાવું છું.
જૈન સમાજ સાથે મને બહુ ફરકે વિરતણું સંબંધ નથી. મને પરિચય છે ઝાડપાન, પશુ અને પંખીઓ સાથે અને જેમની સેવાને હું સદા લાભ ઉઠાવી રહ્યો છું તેમાંના

Page #8

૬૬. જૈન સમાજ સાથે
મારે પરિચય
કેટલાક ગરીબ ભાઈઓ સાથે. મારા જીવનની મુખ્ય પ્રવૃત્તિઓ કેળવણી છે. વિદ્યાપીઠ, મારા વિદ્યાર્થીઓ અને હું એ જ મારી દુનિયા છે. આ બધું છતાં મને કેટલાક જૈન મિત્ર મળ્યા છે. તેઓ બહુ સુંદર, પ્રેમાળ અને પુરા સહિષ્ણુ મળ્યા છે. અને એમનાથી મને તે હંમેશા જૈન સમાજ માટે બહુ ઊંચો ખ્યાલ બંધાય છે. તે ભાઈઓની તમારામાં કેવી અને કેટલી પ્રતિષ્ઠા છે તેની મને ખબર નથી, પણ મેં તે તેમનામાં ઊંચું જૈનત્વ અને અહિંસક વૃતિ જોયા છે. અહીં અહિંસકતાનો અર્થ હું ઉદાર સહિષ્ણુતા કરૂં છું. અને હું માનું છું કે આ એક જ વસ્તુ એવી છે કે જેની આજની દુનિયાને બહુ જ જરૂર છે. અને જે જેને ધારે તે દુનિયાને આપી શકે તેમ છે. આજે તમે દુનિયામાં ચાલતો માંસાહાર અટકાવી શકો તેમ નથી, કારણ કે અત્યારે તો ઊલટો તે બાબતમાં કેટલેક ઠેકાણે બહુ વિચિત્ર પવન વાય છે. જૈન શાસ્ત્રોનું ખૂબ અધ્યયન થાય એટલા માટે જૈન મિત્રો બહુ આતુર હોય છે. કોઈ પણ ન પુસ્તક મારે છપાવવું હોય તે તેના પૈસા મેળવવા માટે બહુ મુશ્કેલી પડે તેમ નથી. પણ આજે આપણે તે કરવાનું નથી. આજે તો આપણે દુનિયાની પીડ જાણવાની છે અને તે કેમ દૂર કરવી તેને ઉપાય સૂચવવાનો છે. આ ઉપાય જૈન ધર્મમાં છે અને જૈન ધર્મનું ગ્ય નિરૂપણ કરવામાં આવે તો દુનિયા તેમાંથી ઘણું સ્વાથ્ય મેળવી શકે.
આજે હું જ્યારે જેનો શબ્દ વાપરું છું ત્યારે રન નામ ધારણ કરનારને હું જૈન ગણું છું એમ નથી. જેન ભાવના જેમાં ઓતપ્રોત થયેલી છે તેને ઉદ્દેશીને હું કહું છું એમ સમજશે. Hindu view of lifeના કર્તા રાધાકૃષ્ણ કહે છે તેમ, હું પણ માનું છું કે ધર્માન્તર કરાવવાનો પ્રયત્ન ન અટકે ત્યાં સુધી જગતમાં શારિત વળવાની નથી. દરેક ધર્મમાં પોતાનો વિકાસ સાધવા માટે પુરત. અવકાશ અને સામગ્રી હોય જ છે. દરેક ધર્મ એ છેવત્તે અંશે અહિંસાપરાયણ છે અને એટલા પૂરતું તેમાં જૈનત્વ રહેલું જ છે.
મારે તે તમને બે જ સૂચના આપવાની છે. સણિ બને અને જીવનની જરૂરિયાત બને તેટલી ઓછી કરે. જયાં સુધી તમારી હાજતો ઓછી ન કરો ત્યાં સુધી તમો સાચા અહિંસક બની શંકા જ નહિ. આપણું સામાન્ય જીવન .. જાન દ્રાડા થી ભરેલું છે. ધન સંપત્તિ કોહળી મળી શકે જ નહિ. તમારામાંના થોડાકને તપ જપ કરવાની સગવડ કરી આપે અને બાકીના તમે બધાં કરતાં હો તે કર્યા કરે તેવી અદ્રોહી કે આદિ'એક થઈ શકાય જ નહિ.
હિંદુ ધર્મ એક જ વાત કરી છે અને જૈન ધ તેમાં આવી જ જાય છે કે –કે પણ ધર્મ ખોટો છે એમ કહી શકાય જ નહિ અને રેક ધર્મના ત્યાંનો આશ્રય લઈને મનુષ્ય પરમ કેટીને પામી શકે છે અને તેથી ધમાંતર કરવું તે મિથ્યા છે. આજ વિચારમાં સ્યાદ્વાર તત્વને સાર આવી જાય છે. બીજા કહે છે તે તદ્દન ખોટું કહે છે

Page #9

જૈન સમાજ સાથે
પ્રકાશ,
મારો પરિચય
૬૭
તેમ કહેનાર પ્રથમ તે સ્યાદ્વાદમૂલક જૈન ધર્મને જ દ્રોહ કરે છે. આ બરોબર સમજે. આની અંદર જ દુનિયાના દુઃખની ખરી દવા રહેલી છે.
તમે પિસા ખરચી પંડિતે ઉત્પન્ન કરશે તેથી તમારું સાહિત્ય પુષ્કળ વધશે પણ તેથી ધર્મ કે જગતને કશો ઉદ્ધાર નહિ થાય. ગાંધીજીને કેટલાએ લેકે ઉત્તમ જૈનઉત્તમ હિન્દુ તરીકે સ્વીકારે છે, તે તેમના પાંડિત્યને લીધે નહિ પણ તેમના ચારિત્ર, અનુભવ તથા તપશ્ચર્યાને લીધે, આજે ગાંધીજી એ મ કહે છે કે આમાંનું કેટલુંક સારૂં સારૂં તેમને શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પાસેથી મળ્યું છે અને આ રાજચંદ્રમાં પણ અસાધારણ પાંડિત્ય નહોતું પણ તમય જીવન અને વિશ્વવ્યાપી વિશાળ ભાવના હતી. આ તમે અખત્યાર કરીને જૈન ધર્મનું જગતને સાચું દર્શન કરાવે, આજે કેટલાક પ્રાશ્ચાત્ય વિચારકો માને છે કે હિંદ પિતાને સંદેશો જગતને સંભળાવી દીધું છે અને પોતે પોતાના તરફથી ઝીલી લીધે છે. હવે હિંદ કશું દેવાનું નથી. તેને જીવવાને હવે કશે અધિકાર રહ્યો જ નથી. જે આપણે હવે કશું દેવાનું ન હોય અને આપણે મૃતપ્રાયઃ બની ગયા હોઈએ તો ઉપર અભિપ્રાય આપણે સ્વીકારી લઈએ. જે એમ ન હોય તો આપણે આપણામાં પ્રેરણા-ઉત્સાહઓજસ્વિતા અને નવનિર્મિત દાખવી, આપણે વારસામાં ઉત્તરોત્તર વધારો કરીએ અને આપણું અસ્તિત્વથી જગતને સમૃદ્ધ અને ગૌરવાન્વિત કરીએ. (“પ્રસ્થાન ” માંથી)
ઈસ્લામધમીઓ દુનિયાના પેગમ્બરમાં છેલામાં છેલ્લા એમના પેગમ્બર હતા એમ જાહેર કરે છે. આ જૂનાને આગ્ર કરવો એ મિથ્યા છે, હાનિકારક છે. જેમાં અભિમાન લેવાનું કારણ ન હોય તેમાં અભિમાન લઈએ અને વસ્તુનું કારણ આપણે પકડતા નથી. વેદ ધર્મમાંથી જૈન ધર્મ નીકળ્યા અને જૈન ધર્મમાંથી બૌદ્ધ ધર્મ નીકળ્યો | એમ કહેવાય છે. પણ એમ નથી. બૌદ્ધ ધર્મ કરતાં જૈન ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ છે. અત્યારે મળતાં પ્રમાણ અનુસાર ઉપનિપદ્દ કરતાં જ્ઞાન, કર્મ અને ભક્તિ ને ધર્મનાં ઊંડાં સત્યો છે એ પહેલાં હતાં. એ વખતે જ્ઞાનધર્મ, કર્મધર્મ અને ભક્તિ ધર્મ હતો. જૈન ધર્મ કે ઉપનિષદુ ધર્મ નહતો.
શ્રી. આનંદશંકર ધ્રુવ છું
–

Page #10

દીવાળી પર્વનું રહસ્ય
દીવાળી શબ્દ સાંભળતાની સાથે જ ૨૪૬૪ વર્ષ પૂર્વેની એ કાલરાત્રિનું સહજ સ્મરણ થઇ આવે છે. ભગવાન મહાવીરદેવ પેાતાના કેવળજ્ઞાનરૂપી સુથી ભારતને શેાભાવી રહ્યા હતા, તેમનુ અપૂર્વ જ્ઞાન ભારતની સંસ્કૃતિમાં અપૂર્વ ચેતિ પ્રગટાવી રહ્યું હતું, ભારતની જનતા ભ રતના આ સુપુત માટે ગૌરવ અનુભવી રહી હતી, ભારતમાં ફેલાએલ અનાનાંધકારને દૂર કરવામાં આ મહાપુરુષને ભગીરથ કાળેા હતેા. અહિંસા, સત્ય, તપ અને સયંમદ્રારા ભારતીય જનતાનું ઉત્થાન થવાનું છે એની ઉદ્ઘાષણા કરી મુક્તિનાં દ્વાર પ્રાણીમાત્ર માટે ખુલ્લાં હોવાનુ જણાવ્યું હતું. ભગવાન મહાવીરદેવે પ્રરૂપેલી મુક્તિના દ્વાર પ્રાણી માત્ર માટે ખુલ્લાં હતાં. રાગ અને દ્વેષથી સર્વથા રહિત પ્રાણીચાહે પછી ભલેને તે સ્ત્રી હૈ। કે પુરુષ હા, શૂદ્ર હા યા બ્રાહ્મણ હા મુકિતના અધિકારી છે. “સમમાય માવિત્રા સ્ટફ મોણું ન સા'' ની બેરોારથી ઉદ્વેષણા આ મહાપુો કરી હતી. ત્રીશત્રીશ વર્ષ પ ́ત પેાતાના જ્ઞાનથી ભારતને પ્રકાશિત કરી; અહિંસાને ડિડિનાદ વગાડી આસે। વિંદ )) ની રાત્રે આ મહાપુરુષ નિર્વાણ પામ્યા અને સાથે જ જતાં જતાં એક મહેાપદેશ દેતા ગયા. તે મહાપુરુષના નિર્વાણુથી ભારતની શું દશા થઈ રહી હતી તેનું મ્યાન નીચેના વાકયેામાં મળે છે. प्रसरति मिथ्यात्वतमो गर्जन्ति कुतीर्थिकौशिका अद्य । दुर्भिक्ष डमरवैरादि- राक्षसाः प्रसरमेष्यति ॥ ? ॥ राहुस्तनिशाकरमित्र गगनं दीपहीनभिव भवनं । भरतमिदं गतशोर्भ, त्वया विनाद्य प्रभो ! जज्ञे આ વાકયે। અક્ષરશઃ સત્ય છે
॥ ૨ ॥
મહેાપદેશ.
લે મુનિશ્રી ચાયવિજયજી
પ્રભુશ્રી મહાવીરદેવ નિર્વાણ પામતાં પામતાં પોતાની દ્વારા જે ઉપદેશ આપી ગયા તે આ પ્રમાણે છે. " जप्यभि चणं से खुद्धार भासरासो महागहे दोवास सहस्सट्ठिई समणस्स भगवओ महावीररस जम्मणकरवत्तं संकते, तप्पभिरं चणं समणाणं णिगं थाणं णिगं थीण यणो उदिए उदिए पूयासकारे पवत्तई ॥ १३० ॥
શ્રીકલ્પસૂત્રમાં આવેલાં આ સૂત્રેા આપણે દર વર્ષે નહિ આપું તે પણ ચાલશે, પરન્તુ આ સમયે મહારાજે મનન કરવા ચેાગ્ય છે.
जया से खुद्धार जावजम्मणकरवत्ताओ विह्नकंते भविस्सर तयाणं समणाणं णिमां थाणं णिभ्गं थोणय उदिए उदिए प्रयाससक्कारे भविस्स ॥ १३१ ॥ "
સાંભળીએ છીએ એટલે એનું વિવેચન કહેલાં વચનો અને પ્રભુએ આપેલ જવાબ
અપાપુરીમાં રાજાની એક લેખનશાળામાં પ્રભુ મહાવીર દેવ ઉપદેશામૃતના ધોધ વહાવી રહ્યા છે. નિર્વાણુ કાલ તદ્દન નજીકમાં જ છે. ભાગ્યશાળી જીવા એ ઉપદેશામૃતનું અતૃપ્ત હૃદયે પાન કરી રહ્યા છે, આ વખતે ઇન્દ્ર મહારાજે પ્રભુ મહાવીર દેવને એક નમ્ર વિનંતિ કરતાં કહ્યું.

Page #11

દી વાળી પ નું
45191
૨ હ ય
૬૯
પ્રભુ ! આપના જન્મનક્ષત્ર પર ક્ષુદ્ર ભસ્મરાશિ સંક્રાંત છે. જેના પ્રતાપે આપના શાસનના સાધુ-સાધ્વીઓનાં પૂર્જા, સત્કાર, સન્માન નહિં થાય. યદિ આ સમયે ક્ષણવાર આયુષ્ય વધારો તો હું પ્રભુ ! એ ભસ્મરાશિ આપના શાસનને પીડા કરવા-દુઃખ દેવા સમર્થ નહિ થાય.
પ્રભુ——હું શક્ર ! આવું કદી નથી બન્યું કે જિતેન્દ્રો, તીથ કરા પણુ ક્ષીણુ આયુષ્યને વધારવાને સમર્થ થાય. આયુષ્ય વધારવા સમર્થ નથી. “ માટે અવસ્ય...ભાવિની તીથૅ બાધા જરૂર થશે જ ખરેખર આ વચને પ્રાણીમાત્રને માટે બહુ જ ઉપદેશરૂપ છે.
""
સંસારમાં ભરવું કાને નથી ગમતું. ગમે તેવા દુઃખી માણી પણુ જીવન પ્યારું ગણે છે. જીવવાને માટે અનેક પ્રયત્ન કરે છે. મૃત્યુના આરે ઊભેલેા પ્રાણી જીવવાને માટે અભક્ષ્ય ઔષધેા પીએ છેખાય છે, ડોકટરા અને વૈદ્યોને ખેાલાવે છે; પરંતુ રાજીખુશીથી ભરવા ઉદ્યક્ત નથી થતા. અરે પ્રભુનું નામ પણ યાદ નથી આવતું. કુટુમ્બ પરિવારના મેહુ તેને સતાવે છે. જીવનની આશા તેને યાદ આવે છે અને પરલેાકમાં જતાં ડરે છે. જીવન માટે મંત્ર, તંત્ર, તાવીજ અને જડીબુટ્ટીઓને આશ્રય હ્યુ છે, પરંતુ ક્ષીણુ આયુષ્ય વધારવા કોઈ સમ નથી એનુ જ્ઞાન તેને નથી રહેતું. પ્રભુ મહાવીર દેવ કે જેમનુ' સમસ્ત જીવન ઉપદેશરૂપ છે, જીવનને એક એક પ્રસ`ગ આદશ ઉપદેશરૂપ છે તેમને આ અન્તિમ મહે।પદેશ દે મનુષ્ય જીવનમાં ઉતારે તે! અહીં સ્વલેાકની યાદી આવે, પરન્તુ મનુષ્ય કમ કરતાં ડરતા નથી. પ્રાણીમાત્રને મૃત્યુ અનિવાય છે તે પછી અહિ'સા, સત્ય, સંયમ અને તપથી આ ક્ષ િક જીવને પવિત્ર બનાવે, પેાતાના રાગ અને દ્વેષને એછા કરવા પ્રયત્ન કરે અને તેમાં ઇર્ષ્યા, ક્રોધ, લેાભ, મેાહ, અસૂયા, દુરાગ્રહ આદિને જીતવા પ્રયત્ન કરે. મન, વચન અને કાયાથી સુદ્ધ થઇ પવિત્ર સાદું જીવન વ્યતીત કરે તેા જીવનને ખરા લાભ પ્રાપ્ત કરે. મરતાં ન ડરે, જીણું વસ્ત્ર છે।ડી નવાં વસ્ત્ર સ્વીકારતાં ન અચકાય પરંતુ આ બધુ કયારે બને? પ્રભુને ઉપરના ઉપદેશ જીવનમાં ઉતારે ત્યારે ને?
દીવાળી પર્વ અધા ઉજવે છે પરન્તુ જીવનને મેાધદાયક પ્રભુના ઉપર્યુક્ત વચને કેટલા યાદ કરે છે ? સાચી દીવાળી માત્ર દીવા કરવામાં સમાઇ છે એમ ? શુ' સારું' સારું' ખાવું, પીવુ અને એઢવુ એમાં જ દિવાળી સમાપ્ત છે એમ ?
એક વાર ભારતીય પ્રખર પુરાતત્ત્વવિદ રા. રા. કે. પી. જાયસવાલ બેરીસ્ટરે કહ્યું હતું કે ભારતે ભગવાન મહાવીરનું જેવું સ્મારક સાચવ્યું છે તેવું ખીજું કાઈનું સ્મારક સાચવ્યું નથી. તેઓ દીવાળીને ભગવાન મહાવીરનું સ્મારક કહે છે. દરેક ભારતીય પછી ભલે તે રાજા હોય કે રંક, ગરીબ હા કે તવંગર–બધાયે વિના ભેદભાવે દીવાળી ઉજવે છે. આ વસ્તુ તદ્દન સાચી છે. આમાં ખાસ કરીને જૈનાએ તે પ્રભુ મહાવીર દેવનુ સ્મારક એવી અપૂર્વ રીતે ઉજવવુ જોઇએ એ કે ખીજાઓને દીવાળી પનું યથા મહાત્મ્યની ખબર પડે.
દીવાળીને દિવસે દૃઢ પ્રતિજ્ઞા કરવી જોઇએ કે અમે ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશ અને તેમાં ચે ખાસ અન્તિમ ઉપદેશ જીવનમાં ઉતારી જીવનને શુદ્ધ એવ' પવિત્ર બનાવીશું, અહિંસા, સત્ય, સંયમ અને તપને જીવનમાં ઉતારી સાચા જૈન-સાચા મનુષ્ય બનીશું. અમે સમ્યગ્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં

Page #12

ઢી વા નીપા નું
પ્રકાશ
૨ હું સ્ય
r
વધુ ને વધુ દૃઢ થઈ, એ રસ્તે ચાલી આત્મદર્શનમાં નિમગ્ન થષ્ણુ અને પ્રાણીમાત્રની સેવા કરી તેમને શુદ્ધ માર્ગે વાળવા પ્રયત્ન કરીશુ
હરેક દીવાળીએ આપણે આપણી પ્રતિજ્ઞાનું ચેક્કસાઈથી ખારીક અવલેાકન કરી, આપણે આત્મવિકાસના માર્ગે કેટલા આગળ વધ્યા છીએ તેની ખાત્રી કરી, વધુ આગળ વધવા પ્રયત્ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરવી જોઇએ, આત્મવિકાસના માર્ગમાં વધુ આગળ વધવા સ્થિતા મુમુક્ષુએ ક્રાણુ છું ? કયાંથી આવ્યો છું ? કયાં જવાને છુ? મેં અદ્યાવિધ શું કર્યું છે અને મારે શું કરવું જરૂરી છે ? વગેરે પ્રશ્નો પૂછી યથાર્થ આત્મસ્વરૂપ વિચારવુ જોઇએ. દીવાળી પર્વ તા આત્મિક વિકાસની દીવાળી છે-તેનુ પર્વ છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી
જૈન સમાજ દીવાળી પર્વનું સાચુ` મહાત્મ્ય જીવનમાં ઉતારે એ જરૂરી છે. પ્રભુને નિર્વાણુસમય નજીકમાં હતેા છતાંયે પોતાના પરમ ભક્તપ્રય શિષ્યને પ્રભુએ અન્યત્ર ઉપદેશ દેવા મેાકલ્યા અને ઉપદેશ આપીને પાછા વળતાં જ્યારે એ શિષ્યરત્ને પ્રભુના નિર્વાણુના સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે પ્રથમ તેા તેમણે એ વાત સાચી ન માની. જ્યારે ચેાક્કસ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તેમને પારવાર દુઃખ પણ થયું અને વ્યાકુલ થઈ કહ્યુ` કે
'દ
'कस्यांह्निपीठे प्रगतः पदार्थान् पुनः पुनः प्रश्नपदीकरोमि । कं वा भदंतेति वदामि को वा, मां गौतमेत्याप्तगिराथ वक्ता ॥
ત્યાર પછી શાક પણ કર્યાં. આખરમાં વીર વીર કરતાં યાદ આવ્યું કે વીતરાગ તે સ્નેહ રહિત હાય છે. રાગ અને દ્વેષથી પર હોય છે, મે' જ અપરાધ કર્યાં છે. આ રાગ મને ન શોભે. આખરે રાગનુ બંધન છેડયું. કે કેવલજ્ઞાન પ્રગટયું. આ વસ્તુને જણાવતાં કહેવાયું છે કે——
मुखमग्गपवण्णाणं, सिणेहो वजसिंखला ।
શ્રી લીવંતદ્ નાનો, નોયમો ન વહી ॥'
એટલે આ પ્રસ`ગ પણ આપણને એ જ ઉપદેશ આપે છે કે રાગ અને દ્વેષ છેડે!. શ્રીગૌતમસ્વામી સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીના જાણકાર, શ્રુતકેવલી પ્રભુશ્રી મહાવીરના પરમ ભક્ત, પ્રથમ શિષ્યરત્ન આ અધું ખરું; પરંતુ રાગની શૃંખલાથી બંધાયેલા હોવાથી આવા ઉત્તમ મહાપુરુષને પણ પ્રભુ જીવતાં જીવતાં કેવલજ્ઞાન ન થયું તે ન જ થયું. આખરમાં પ્રભુના નિર્વાણ પછી જ્યારે રાગની શૃંખલા તૂટી ત્યરે જ કેવલજ્ઞાન પ્રગટયું અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષ ! કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં બાધક જ છે, એટલે આ દિવાળી પર્વ અને બેસતું વર્ષ : આ દિવસે। આપણને જોરશેારથી ઉપદેશ આપે છે કે રાગ અને દ્વેષથી રહિત થશે। ત્યારે જ સાચું આત્મકલ્યાણ થવાનું છે. શ્રી જિનવરેન્દ્ર દેવની દ્રવ્ય અને ભાવથી પૂજા કરી, સામાયિક. કે પ્રતિક્રમણ કરા, દાન, શિયલ, તપ અને ભાષના આ ચતુર્વિધ ધર્માં પાલા, દેશવિરતિ કે સવિરતિ અને, તીથ યાત્રા કરો કે ધ્યાન કરા, આ બધાં સાધનાનું શુદ્ધિથી પાલન કરે, પણ રાગ અને દ્વેષ છેડે એ માટે જ આ સાધતા છે, એ યાદ રાખવું જોઇએ. ઉપર્યુક્ત સાધતે

Page #13

દીવાળી પર્વ નું
૨
હું
જ્ય
આત્માને હિતકારી છે; એ સાધનોથી જ આપણું રાગ અને દ્વેષ દૂર થશે અને આત્માને સુવિશુદ્ધ કરી મોક્ષ પ્રાપ્ત પણ કરાવશે જ એમાં લગારે સદેહ નથી, માટે આ પર્વમાં પ્રભુપ્રરૂપિત ધર્મસાધનો દ્વારા આત્મકલ્યાણમાં વધુ ને વધુ પ્રવૃત્ત થવું એ જ ફલ છે.
ઈતિહાસ
આ સાથે જ આ રાત્રે ઇન્દ્રમહારાજે કહેલું કે આ ભસ્મગ્રડના પ્રતાપે બે હજાર વર્ષ પર્યત આપનું શાસન પીડાશે. અન્યત્ર ઉલ્લેખ મળે છે કે ચાલણીની માફક શાસન ચળાશે, પરંતુ ૨૧૦૦૦ એકવીશ હજાર વર્ષ પર્યત શ્રીવીર પ્રભુનું શાસન અખંડિત ચાલશે.
આ વચનો તદ્દન સાચાં પડ્યાં છે. અવિભક્ત શ્રી વીરશાસનમાં આ બે હજાર વર્ષોમાં અનેક મત, સંપ્રદાય, ફાંટા, વાડા નીકળ્યાં છે. સાત અથવા નવ નિહૂનોએ તે જૈન શાસન ડોળી માર્યું. શ્રી શંકરાચાર્ય જેવાએ જૈન ધર્મને ઉખેડી નાખવા આકાશપાતાળ એક કર્યો અને બીજા ઘણાએ અન્ય મતવાદીઓએ જિનશાસન ઉપર ભયંકર ફટકા માર્યા છે; છતાયે શ્રી વીરશાસન અખંડરૂપે ચાલ્યું આવે છે. અનેક ગચ્છા અને મતોએ પણ શ્રી વીરશાસનના ભાગલા પાડવામાં કચાશ નથી રાખી. સોળમી શતાબ્દિમાં પણ અનેક નાના મોટા મતે નીકળ્યા છે તેમાં વિ. સં. ૧૫૩ માં લોકાશાહે જૈન શાસન ઉપર ભંયકર ફટકો માર્યો ઈસલામી સંસ્કૃતિના ગાઢા રંગથી રંગાઈ તેમણે અમૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય ચલાવ્યો. પ્રભુના નિવણનું આ બરાબર ૨૦૦૦ મું વર્ષ હતું. ત્યારપછી વીર નિ. સં. ૨૦૧૭ માં વિ. સં. ૧૫૪૭ માં શ્રી આણંદવિમલસૂરિ જેવા પ્રતાપી મહાપુરુષનો જન્મ થયો. વિ.નિ. સં. ૨૦૨૨ માં અર્થાત પાંચ વર્ષની નાની ઉમ્મરે તેમણે દીક્ષા–ભાગવતી દીક્ષા લીધી. વીર નિ. સં. ૨૦૪૦ વિ. સં. ૧૫૭૦ માં તેમને સૂરિપદ મળ્યું. તેવીસ વર્ષના આ નવયુવાન સાધુએ જિનશાસનની જીમેદારી પોતાને શિરે ઉઠાવી અને ઉગ્ર વિહાર કરી, સત્ય માર્ગની પ્રરૂપણ કરી, કાળબળને અંગે શિથિલ થતી સાધુ સંસ્થાનો પુનરુધ્ધાર કર્યો અને વી. નિ. સં. ૨૦૫રમાં વિ. સં. ૧૫૨૮માં ગુરુ આજ્ઞાપૂર્વક ક્રિાદ્ધાર કરી શુદ્ધ સાધુમાર્ગની જ્વલંત જ્યોતિ પ્રગટાવી અને જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વરજી અને તાકિકશિરોમણી મહામહાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ જેવા મહાપુરુષોની જનની શ્રમણ સંસ્થાને સ્થિર કરી. સેંકડો ગૃહસ્થ, કુલવાન, ખાનદાન, ગૃહસ્થાને પુત્રએ સંસારબંધન છેડી તેમની પાસે સાધુપણું સ્વીકાર્યું અને જૈન શાસનની ખૂબ ખૂબ પ્રભાવના થઈ. દીવાળીની રાત્રે ઇંદ્રના વચનો યાદ આવતાં આ ઈતિહાસ પણ યાદ આવી જાય છે, અને ઘણે બાધ આપે છે. આજની સાધુ સંસ્થા, આજના જૈન સંધ આ મહાપુરુષને બે હજાર વર્ષ પછી જિનશાસનની મહાન સેવા કરનાર આ મહાપુને કદી પણ નહિં જ ભૂલે.
પ્રભુ મહાવીર દેવના સુપુત્ર ! દીવાળી કેવી રીતે ઉજવશો? સમ્યગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં દઢ બની, રાગ અને દ્વેષથી પર બનવાની કોશીષ કરજે અને સાથે જ પ્રભુ મહાવીર દેવના વચનો જીવનમાં ઉતારી, જીવન શુદ્ધ બનાવી સાચા આહંતપાસક બનજો. નવા વર્ષની બોણીમાં અહિંસા, સંયમ, સત્ય અને તપને રવીકારો જીવનમાં મંગલ દીપાવલી પ્રગટાવજો એ જ દીવાળી પર્વનું રહસ્ય છે.

Page #14

જ્ઞા ને પા સ ના જ્ઞાનને ઉપાસીએ,
જ્ઞાનને ઉપાસીએ; ચાલે ઉલ્લાસથી,
જ્ઞાનને ઉપાસીએપ્રુવપદ જ્ઞાન–ભાનુતનું કિરણો પ્રસારીને,
તેજેના અંબાર ભરીએ ચાલે. જ્ઞાન અનાદિના ગાઢ અંતરે છુપાયલા,
મેહના તિમિરે ભેદીએ ચાલે. જ્ઞાન૦ ૨. જ્ઞાનની ચાર ચાંદનીમાં ન્હાઈને,
ચિત્ત ચકેર રીઝાવીએ...ચાલ. જ્ઞાન જ્ઞાનપીયૂષનું પાન કરી પ્રેમથી,
પરમામૃત પદ પામીએ...ચાલે જ્ઞાન. ૩. આ અગાધ અને આ વિશાલ જે,
જ્ઞાનને દરીઓ દેખીએ...ચાલે જ્ઞાન ભુજાબલે તેને પાર કેમ પામીએ?
સદ્દગુરુ નાવ જે ન સેવીએ ?...ચાલ. જ્ઞાન૪. જ્ઞાન વિના ક્રિયા આંધળી,-કિયા વિના,
જ્ઞાન તે પાંગળું લેખીએ...ચાલો જ્ઞાન ધમરથ કેમ એક ચક્રે ચલાવીએ?
એક પાંખે કેમ ઊડીએ ?...ચાલે જ્ઞાન પ. જ્ઞાનીજને દ્વારા એક કરાયેલે,
જ્ઞાન ખજાનો લૂંટીએ...ચાલો૦ જ્ઞાન ફાલ્યાફૂલેલા જ્ઞાનકેરા બાગના, પુષ્પો સુગંધી ચુંટીએ ચાલે,
જ્ઞાન ૬. વિદ્યાવ્યાસંગવંત વિદ્વાનવંદને,
ઉત્તેજીએ બહુમાનીએ ચાલે. જ્ઞાન શિક્ષિત જયાં સર્વ નર અને નારીઓ,
એ સમાજ સરજાવીએ...ચાલો જ્ઞાન ૭,

Page #15

જ્ઞા ને
પાસ ના
દેતા ખૂટે નહિ, લેતા ખૂટે નહિ,
જ્ઞાન અક્ષયનિધિ માનીએ ચાલે જ્ઞાન ચિયું ચેરાય નહિં, લૂંટયું લુંટાય નહિં,
જ્ઞાન નિર્ભય ધન જાણીએ..ચાલે. જ્ઞાન ૮. વિદ્યામંદિરવડે વિદ્યા વધારીએ,
વણિવિદ્યા નવ ધારીએ...ચાલે. જ્ઞાન જ્ઞાન પ્રકાશીએ, જ્ઞાન પ્રચારીએ,
વૈશ્યવૃત્તિથી ન વેચીએ...ચાલે. જ્ઞાન ૯. જ્ઞાનભંડારના ગ્રંથરત્ન શોધીને,
વિશ્વપ્રકાશમાં આણીએ...ચાલેજ્ઞાન છૂટે હાથે કરી જ્ઞાનની પ્રભાવના,
ધન્ય આત્માને જાણીએ...ચાલે જ્ઞાન૧૦. જ્ઞાનની પરબ જેવા ગ્રંથાલયે કરી,
જ્ઞાનપિપાસા છિપાવીએ....ચાલો જ્ઞાન સંસ્કારધામ સમી સંસ્થાઓ જ્ઞાનની,
સ્થાને સ્થાને સંસ્થાપીએ ચાલે. જ્ઞાન. ૧૧ જ્ઞાનને આરાધીએ, જ્ઞાન ના વિરોધીએ,
નાંહિ તો ઊંડા ભવજલ બૂડીએ....ચાલેજ્ઞાન જ્ઞાનને વંદીએ, જ્ઞાન ન નિંદીએ,
નાંહિ તે દુઃખના કદે ઉછેરીએ...ચાલે જ્ઞાનવ ૧૨, લોકને પ્રકાશતી, અંતરે ઉલાસતી,
જાગતી જ્યોત જગાવીએ...ચાલેજ્ઞાન ભવાંધકૃપમાંહી પડતાં બચાવવા,
જ્ઞાનદીપક કર ગ્રહીએ....ચાલે જ્ઞાન ૧૩. દીપને ઉપાસતાં દીપરૂપ પામતી,
વાટ જગતમાં દેખીએ...ચાલેજ્ઞાન જ્ઞાનને ઉપાસતાં જ્ઞાનમય રૂપને,
મનંદન તેમ લેખીએ....ચાલે જ્ઞાન ૧૪.
ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા,

Page #16

ه
ه
ه
ગ્રેવીસ ચોસઠ વર્ષો પૂર્વે
ઊજવી જગતે દિવાલી એ દિન શ્રીવીર મોક્ષ પધાર્યા
ધન્ય દિન તે દિવાલી વીરની આખર વાણી વહેતી
આશ્વિન અમાસ-દિવાલી પાવાપુરીમાં પ્રગટી ત્યારે
પર્વ દિન તે દિવાલી જ્ઞાન-રવિના વિરહે સૌએ
ઊજવી ત્યારે દિવાલી દ્રવ્ય દીપથી યાદી આપે
પુણ્ય દિન તે દિવાલી દીપાવલીના દ્વિતીય પ્રભાતે
ગોતમ જ્ઞાનની દિવાલી મેહ તિમિરને દૂર કરતી
ધન્ય દિન તે દિવાલી જે ગૃહમાં સુખ શાંતિ વતે
સદા ત્યાં તે દિવાલી ઘર-ઘરમાંહી એવી પ્રગટે
નિત્ય જગતમાં દિવાલી બાલ શિશુગણ જે ઘર ખેલે
બાલજગતની દિવાલી સંપતણા જયાં મધુર સરદા
ઊઠે, ત્યાં પણ દિવાલી ભારત ભાગ્યવિધાતા ગાંધી
જન્મદિન એ દિવાલી ભારત સ્વાધીન બનશે તે દિ
ભારતભરની દિવાલી હિન્દ-રવિનું “ગ્રહણ થયું છે
છૂટે, ત્યારે દિવાલી જગમાં શાંતિ પ્રગટે તે દિન રાજ-કાજમાં દિવાલી
' લેખક : ૨ાજપાળ મગનલાલ હેરા.
ی

Page #17

હાટડી
લેખક–
મુનિશ્રીદર્શનવિજયજી ચોવીસમા તીર્થકર શ્રી મહાવીરસવામીનાં સ્મરણો કૃતજ્ઞ આર્યાવર્તે અનેક રીતે સંભાળી રાખ્યા છે.
એ સૌ કોઈ જાણે છે કે દિવાળીનું પર્વ ભગવાન્ શ્રી મહાવીરસ્વામીના ઉપકારનું પ્રતીક છે. તેને અંગે પ્રત્યેક વર્ષ માં વિપુલ વિચારણા સાથે ભિન્ન ભિન્ન લેખ લખાય છે.
આ ઉપરાંત એ નિર્વાણુના આખરી પ્રસંગને તાજો કરતો બીજે એક વિધિ હિન્દુસ્તાનના ઘણા ભાગમાં ઉજવાય છે, જેનું અર્વાચીન નામ છે હાટડીની સ્થાપના. તેને ઈતિહાસ નીચે મુજબ છે.
ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી વિહાર કરતાં કરતાં પાવાપુરી પધાર્યા અને ત્યાં અંતિમ ચોમાસું કર્યું.
આસો વદિ ચતુર્દશીની સવારથી આ વદિ અમાસની રાત્રિના છેલલા પહોર સુધી અર્થાત્ સોળ પહોર સુધી ભગવાને સમવસરણમાં બેસી જગતના કલ્યાણ માટે એકધારી દેશના આપી અને કાર્તિક સુદિ ૧ના સૂર્યોદયને બે ઘડીથી અધિક સમય બાકી હતું ત્યારે સર્વાર્થસિદ્ધ મુહૂર્તમાં નિર્વાણ પામ્યા.
દેવોએ દીપમાળ પ્રકટાવી અને એક સપાટ ભૂમિમાં ભગવાનના શરીરને અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. ભગવાનના શરીરની દાઢાઓ, હાડકાં તથા રાખ લઈ લીધાં. મનુષ્યોએ પણ દેનું અનુકરણ કર્યું. પરિણામે ત્યાં મેટો ખાડે તૈયાર થયે અને રાજા નંદિવર્ધને તે ખાડાને રીતસર ખોદાવી, તળાવ બનાવી, તેની મધ્યમાં ભગવાનનું દહેરાસર બનાવ્યું.
પાવાપુરીમાં ઉપરના ચોમાસાના સ્થાને જિનમંદિર, સમવસરણના સ્થાને સૂપ અને નિર્વાણના સ્થાને જળમંદિર વિદ્યમાન છે. જેને દિવાળીના દિવસે એ પુનિત સ્થાને માં ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીનાં દર્શન-પૂજન કરી પિતાના જ વનને સફળ બનાવે છે.
ઉત્તર હિન્દ તથા પૂર્વ હિન્દના હિન્દુઓ એ નિર્વાણ ઉત્સવને પિતાને ઘેર પણ મનાવે છે. તેઓ આ વદિ બારસ કે તેરસના દિવસે પિતાના ઘરમાં સમવસરની સ્થાપના કરે છે.
આ સમવસરણ કેટલાએક ઘરોમાં તે વંશપરંપરાથી સુરક્ષિત માટીનું કે લાકડાનું હોય છે. કોઈ વર્ષે વર્ષે નવું બનાવે છે. કેઈ કોઈ સ્થાને તે સાકરનાં રમકડાંની જેમ સાકરનું સમવસરણ પણ બનાવાય છે. તેને આકાર ખંડ અને ગોળ એમ બન્ને રીતે હોય છે-તિગડા અને નાંદને મળતે પણ હોય છે,

Page #18

હા ટ ડી
હા ટ ડી શુદ્ધ ભૂમિમાં ગાર કરી, સારી ચોકી સ્થાપી તેની ઉપર ઉત્તર અને પૂર્વ દિશાના હિસાબે એ સમવસરણને ગોઠવે છે. તેની ચારે બાજુ પ્રદક્ષિણા જેટલી જગ્યા રાખે છે. મોટું સમવસરણ હોય તો સમવસરણની અંદર ચાર કેડીયાના દીવા કરે છે અને નાનું સમવસરણ હોય તે પ્રવેશ દ્વારમાં અથવા સામે જ ચાર દીવા રાખે છે અને સમવસરણની ઉપર એક દીવો કરે છે.
આ ચાર દીવા તે ચતુર્મુખ ભગવાનનું પ્રતીક છે. ઉપરનો દી તે સિદ્ધદશાનો સૂચક છે.
તેઓ આ સમવસરણવાળા કમરાને સજાવી રાખે છે. સમવસરણનું માન કરે છે, અદબ રાખે છે, વિવિધ રીતે પૂજા ઉપચાર કરે છે અને બ્રહ્મચર્ય પાળે છે.
આ સહેતુક વિધિ કાયમ રહી છે, પણ વખત જતાં અને જૈન ધર્મને પરિચય ઓછો થતાં તેનું નામ બદલી ગયું છે. કોઈ કઈ ભાઈયે તેને પ્રભુનું ઘર માને છે, કેઈ લક્ષ્મીનું ઘર માને છે અને કઈ તે તેને હાટડી કહીને બોલાવે છે.
આ સમવસરણને ત્રણ ચાર દિવસ રાખે છે. પછી સારો દિવસ, સારું મુહૂર્ત જોઈ ઉઠાવી કયે છે.
સમવસરણની આટલી સુંદર નકલ આ તરફના અજેન આર્યો ઊભી કરે છે.
અજેનો પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણને આ રીતે ઉજવે છે. એને અનુલક્ષીને જૈનાચાર્યોએ પણ તેઓને અને જેનોને જુદા ન પડવા દેવા માટે દિવાળીને તિથિનિર્ણય પણ સ્વતંત્ર રીતે જુદે આદેશ્ય છે.
વાચકવર્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મહારાજાએ “ શ્રીવીરલાનનિર્વા જા જનહિદ થી લૌકિક દિવાળી એ જેનોને દિવાળી માનવાને જે ફરમાવ્યું છે તે ઉપરની વસ્તુ જાણ્યા પછી સહેતુક છે એમ માનવું પડે છે.
અઘપિ ગુજરાતના અનોમાં હાલ દર્શાવેલ હાટડીને રિવાજ નથી, કિન્ત કલ્પના થાય છે કે શાક્ત સંપ્રદાયના જન્મ પછી એ તિથિ અને એ હાટડીનું સ્થાન આ સુદિ નેમ અને ગરબીએ લીધું હશે. ગરબીને ઈતિહાસ શોધતાં આ વસ્તુ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પડશે એમ લાગે છે.
દિગમ્બર જૈનો પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું નિર્વાણ એક દિવસ પહેલાં માને છે, પણ તેને કેટલાએક નાની દીવાળી કહી બીજા દિવસને એટલે અમાસને મોટી દિવાળી તરીકે માને છે. અર્થાત્ એ તિથિ પ્રત્યે સૌ કોઈને પૂજ્યભાવ છે.
ભગવાન મહાવીરસ્વામીના નિવણને અંગે આર્યાવતે આવા આવા સ્મરણ રાખ્યા છે, તેથી જ આર્યાવર્ત કૃતજ્ઞ છે, કૃતાર્થ છે.
જય છે એ ભગવાન શ્રી મહાવીરના શાસનને !

Page #19

=૦૦૦
‘મ હા વી ર નિ
ણ”
લે આ૦ શ્રી વિજ્યકસ્તુરસુરિ
સાગરોપમેની નહિં, પલ્યોપમેની નહિ અને લાખ વર્ષોની પણ નહિં. આ, હમણાની જ વાત છે, તે પણ તેને ૨૪૬૪ વર્ષ વીતી ગયાં. આ જ ભારતવર્ષમાં જીવિત દિવ્યરશ્મિ પ્રકાશને હતે. અનેક સચેતનેએ એ પ્રકાશથી પ્રકાશ મેળવ્યું, જડના આશ્રિત અનેક નિશ્રેતને વંચિત રહી ગયા. પ્રકાશના પ્રતિસ્પધી બૂક વિચારચક્ષુ મીચી દઈને અજ્ઞાનતાના ભેંયરામાં પેસી ગયા છતાં ય એ અદ્વિતીય પ્રકાશે ભારતવર્ષમાંથી અજ્ઞાનતિમિરનું માર્જન કરીને ઘણેખર પ્રદેશ પ્રકાશિત કર્યો. એ જીવિત દિવ્યરશ્મિ કોણ? ચરમ તીર્થંકર પ્રભુ શ્રી મહાવીર.
ક્ષત્રિયકુંડ નગરના શાસનકર્તા સિધ્ધાર્થ ક્ષત્રિયના કૂળરૂપન ભસ્તલમાં આ દિવ્યરશ્મિને ઉદય થયે ત્યારે સર્વ પ્રકારે વૃદ્ધિને પામેલા જ્ઞાત ક્ષત્રિયે પિતાના સ્વજન સંબંધી મેળાપક સમક્ષ એ ચરમશરીરીને વર્ધમાન કહીને બોલાવ્યા અને ઓળખાવ્યા, પરંતુ અતુલ, અનન્ય સાધારણ બળ-વીય–પરાક્રમશાલી દેવેદ્ર પિતાની સભામાં કરેલી અચિંત્ય શક્તિની કથાને અવિશ્વાસી દેવેંદ્રની સભાને એક સભ્ય દેવ આ આત્મિક શક્તિના વિકાસની પરીક્ષા કરે છે, પણ છેવટે પોતાના અવિશ્વાસને દૂર કરીને એ નમી પડે છે ત્યારે દેવેંદ્ર ખુશી થઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના નામથી સંબોધે છે ત્યારથી એ વર્ધમાન પ્રભુને સમગ્ર સંસાર મહાવીરના નામથી ઓળખે છે અને એ જ નામ આત્મવિકાસ માટે વાપરે છે.
એ પરમ કૃપાળુ દ્રવ્ય અને ભાવ દયાના સાગર, વિશ્વના દ્રવ્ય દારિદ્રય-દાવાનળને વાર્ષિક દાનની વૃષ્ટિથી ઓલવી નાંખે છે, અને પછી વિવાસિનું ભાવ દારિદ્રય ભેદવાને બાર વર્ષ સુધી મૌન રહીને દેવે સંધેલા ગુણનિપન્ન મહાવીરના નામને ચરિતાર્થ કરે છે. અનાદિ અનંત સંસારને સમ્રાટ, અનંત આત્માઓની ભાવવિભૂતિ લૂંટી લઈને તેમને પિતાની આણમાં વર્તાવનાર, મહામોહની અનેક પ્રકારની કનડગત હોવા છતાં મહાવીરતાથી અંતે તેને પરાજય કરી, પિતાની ભાવવિભૂતિ પાછી મેળવીને સ્વતંત્રપણે સ્વસંપત્તિ તરિકે અનેક ભવ્યાત્માઓને વિતરણ કરે છે. ભાવશત્રુને હંફાવી પિતાની ભાવવિભૂતિ પાછી મેળવવા, અને પોતાના અનુભવોને આગળ કરીને ભવ્યાત્માઓને જાગૃત કરી સ્વતંત્ર બનાવવા અથકપણે બોધ કરે છે.
એ વિકાસી આત્માને અંતિમ પ્રવાસ હતું, અંતિમ ધર્મતીર્થ સ્થાપવાનું હતું અને અંતિમ શરીર હતું. એ મહાવીર નામના દેહમાં, એ આત્માએ પરમેચ્ચ દશા પ્રાપ્ત કરી

Page #20

મહા વી ૨
નિ વ ણ નિરાવરણ બનીને શુદ્ધ સ્વરૂપ મેળવ્યું. સર્વ શુદ્ધ આત્માના સોગથી એ શરીર દેવેંદ્રોને પણ પરમપૂજ્ય બન્યું.
એ દિવ્યરમિ–સંસારમાં ફરીને અનુદય થવાપણે–અસ્ત થવાને હત-સંસાર માંથી છેલી વિદાય લેવાની હતી. એ હેતુથી, અનંતા કાળથી અનંતા ભવવાસિની સાથે અનેક પ્રકારના શરીરમાં, અનેક પ્રકારના સંબંધોમાં રહીને અનેક પ્રકારની અણજાણ દશાઓમાં કરેલા અનેક પ્રકારના અપરાધોની ક્ષમા માગી, અને અન્ય જીવોથી થયેલા અપરાધની ક્ષમા આપી, જેઓની ઈચ્છા વૈરને બદલે ક્ષમાથી નહીં પણ વિરથી લેવાની હતી તેઓના કરેલા અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને પ્રતિકાર કરવાને સમર્થ હોવા છતાં પણ અદનપણે ખુશી થઈને સહન કર્યા અને તેઓના ઋણથી મુક્ત થયા.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી પુગલપરાવાની અવધિ સમાપ્ત થઈ ગઈ હતી; પૌગલિક સંબંધોથી સર્વથા મુક્તિ મેળવવાની હતી; સંસારવાસિયેથી સદા સર્વદાને માટે વિયેગી થવાના હતા અને સંપૂર્ણ આવરણોથી અલગ થઈને અત જ્ઞાન, દર્શન, જીવન અને સુખ આદિ નિજ સ્વરૂપના પરિપૂર્ણ વિકાસી થઈ ચૂક્યા હતા તે સમયે ચરમ શરીરથી છૂટા થયા, કર્મ અને સંસારના અનાદિ સંભોગથી મુક્તિ મેળવી નિર્વાણ પામ્યા.
સંસારની ચાર ગતિમાં વસવાવાળા વૈકિય તથા ઔદારિક દેહધારિનો દેહવિભાગ વન તથા મરણના સંકેતથી ઓળખાય છે વૈક્રિય શરીરવાળાના દેહવિયોગને વન અને દારિક શરીરવાળાના દેહવિયોગને મરણ પ્રાયઃ કહેવામાં આવે છે. આ અવન અને મરણ ફરીને દેહધારી થવાવાળા સંસારવાસી ના દેહવિયેગને આશ્રયીને જ કહેવાય છે. બાકી તે તીર્થંકરનામક નિકાચન કરીને કેવળી થયેલા તથા સામાન્ય કેવળી થયેલા ચરમશરીરીઓને દેહવિયેગ અંતિમ હોવાથી નિર્વાણના સંકેતથી ઓળખાય છે; માટે પ્રભુ શ્રી મહાવીર દેવગત થયા, મરણ પામ્યા કે યુવ્યા એમ ન કહી શકાય; ૫) નિર્વાણ પામ્યા કહી શકાય,
પ્રભુના પાંચ કલ્યાણકમાંથી નિર્વાણ, અંતિમ કલ્યાણક કહેવાય છે. કલ્યાણક એટલે સુખદ સમય. પ્રભુના ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા અને કેવળ આ ચાર કલ્યાણકે તે વિશ્વવાસી ભવ્ય અને સુખદ નિવડયાં, પણ અંતિમ નિર્વાણ કલ્યાણક પ્રભુના ઉપર ઉત્કટ રાગ રાખનાર પરમ ભકતોને માટે દુઃખદ નિવડયું. પ્રભુના નિર્વાણ પામવાથી દેવેંદ્ર-નરેંદ્ર આદિ ભવ્ય પ્રાણવગ શેકસાગરમાં ડૂબી ગયે. પ્રભુના જ્યેષ્ઠ અંતેવાસી શ્રી ઇદ્રભૂતિ અણગારે પ્રભુને વિયોગ થવાથી પ્રભુ ઉપરના રાગના આવેશથી અતિશય વિલાપ કર્યો હે પ્રભો! આપ જીવિત દિવ્યરશ્મિના અસ્ત થવાથી ભારતવર્ષમાં સર્વત્ર સ્થળે અજ્ઞાનતમ છવાઈ ગયું. હવે તીર્થાતરીય ધૂકની ગર્જનાથી ભારતવર્ષ ગુંજી ઊઠશે, ઉત્પાતે અને ઉપદ્રવોથી ભારતવર્ષ સીદાસે વિગેરે વિગેરે.

Page #21

મ હા
વી ૨.
નિ વ ણ
પિતાને આત્મવિકાસ સાધવા અદ્વિતીય સહાયકના વિયોગથી અથવા તે નિરવધિ પ્રભુ પ્રત્યે પ્રશસ્ત રાગ હેવાથી ભવવાસિને પ્રભુના નિર્વાણને પ્રસંગ ભલે દુઃખદાયી નિવડ હોય, પરંતુ તાવિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ તો પ્રભુના પાંચે કલ્યાણક જીવમાત્રને સુખકારી જ છે. દીક્ષા, કેવળ અને નિર્વાણના સાધનભૂત શરીરમાં અવધિજ્ઞાન અને તીર્થકરનામકર્મ સહિત અવતર્યા માટે દેવગતિમાંથી ચ્યવન કલ્યાણક કહેવાયું. બાકીના દેવોનું વન–ચ્ચવીને મનુષ્ય દેહમાં અવતરી અનેક દેહ ધારણ કરવાના હે અથવા તો તે જ દેહમાં મુક્તિ મેળવી ચરમશરીરી થવાના છે કે તીર્થેશના દેહમાં ઉત્પન્ન થવાના હે-કલ્યાણક કહેવાતું નથી, કારણ કે તીર્થંકરનામકમવાળા જ દે અથવા નારકીઓ ચ્યવને જે માનવદેહમાં અવતરે છે ત્યાં તીર્થ સ્થાપે છે અને ધર્મને પ્રચાર કરે છે. બાકીના સામાન્ય કેવળી તીર્થ સ્થાપતા નથી, તેમજ સઘળા ય ઉપદેશ આપતા નથી. એટલા માટે તેમનામાં ઘણા ભેદ છે પણ તીર્થકરમાં કોઈ પણ ભેદ હૈ નથી. કેવળજ્ઞાન મેળવ્યા પછી સઘળાની એક સરખી પ્રવૃતિ હોય છે.
પ્રભુને જન્મ ભવ્યાત્માઓને તે સમયે અને ભાવીમાં આત્મહિત સાધવામાં કારણભૂત હોવાથી અવન, પછી જન્મ કલ્યાણક કહેવાય છે, ત્યારપછી ભવ્યાત્માઓને ચારિત્રમાર્ગના દર્શક અને કેવળજ્ઞાન મેળવવાને અચૂક ઉપાયસૂચક હોવાથી દીક્ષા કલ્યાણક અને પછી કર્મજન્ય અનેક પ્રકારના સંતાપોથી સંતપ્ત થયેલા ભવ્ય સંસારને ઉપદેશદ્વારા જાગૃત કરી પરમ શાંતિસ્વરૂપ મુક્તિની વાટે વાળ્યા માટે કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક અને અંતે સર્વસંગથી મુકાઈ નિર્વાણ પામ્યા તે ભવ્યાત્માઓને શુદ્ધ સ્વરૂપના સંપૂર્ણ વિકાસનું બેધક હોવાથી નિર્વાણ પણ કલ્યાણક તરીકે કહેવાયું. આ પ્રમાણે પ્રભુની પાંચે અવસ્થા ઉત્તરોત્તર કમિક આત્મવિકાસવાળી હેવાથી અને ભાવવાસી ભવ્યજીને ક્રમિક આત્મિકવિકાસની બાધક અને સહાયક હોવાથી એકાંતિક, આત્યંતિક સુખદપણે કલ્યાણક તરીકે કહેવાઈ છે.
અદ્યપિ નિર્વાણ પછી સંપૂર્ણ વિકાસવાળી સિદ્ધાવસ્થામાં પ્રભુની સાદિ અનંત સ્થિરતા ભવ્ય સંસારને શેકપ્રદ હોય જ નહીં, અત્યંત હર્ષપ્રદ જ હોય છે; છતાં વિશ્વના સાચા હિતેષી અને નિષ્કારણું બંધુને હમેશને વિગ પ્રશસ્ત રાગી ભવ્યાત્માઓને અસહ્ય થઈ પડવાથી વિગસ્વરૂપ નિર્વાણુ શેકનું કારણ બન્યું. જે નિર્વાણ સુખદ અને હર્ષને હેતુ ન હેઈને કેવળ શેકતું જ કારણ હોત તે શ્રી ગૌતમ પ્રભુને શોકના અંતે પ્રાપ્ત થયેલ કેવળજ્ઞાનનું કારણ ન બનત.
જેમ દીપકના પાત્રમાંથી તેલ અને બત્તી બંને સર્વથા બળી જાય છે ત્યારે દીપક સર્વથા બુઝાઈ જાય છે, નિર્વાણ પામી જાય છે તેમ કામણ તૈજસ શરીરરૂપે તેલ અને આયુષ્ય કર્મના ઉદયરૂપ બત્તી સર્વથા બળી જવાથી એ શાસનનાયક પરમકૃપાળુ શ્રી મહાવીર પ્રભુ સંસારમાં ફરીને ન અવતરવારૂપ નિર્વાણ પામ્યા. જેઓ, એ પરમેચ્ચ

Page #22

મ હાવી ૨
નિર્વાણ
આત્માના અલૌકિક પરમપૂજ્ય દિવ્ય દેહના દર્શન કરીને પરમશાંતિનું પાત્ર બન્યા નથી અને એ વિકાસનાં વિકારનાશક વચનેમાંથી એક પણ વચન શ્રીમુખે સાંભળવારૂપ સદ્ભાગ્યને ભેટયા નથી તેવા આ વર્તમાન કાળના વિવાસિયે માટે તે પ્રભુ નિર્વાણને દિવસ કેવળ શેકપ્રદ જ ગણાય, અને એ હેતુથી શાસૂચક પ્રવૃતિ આદરી નિર્વાણ દિન પાળ જોઈએ.
गुरुमहिमा तुम जीव कोई अवतारी हो मेरे वल्लभ गुरु उपकारी हो. तू बालापन में जोग लिया घर मात पिता को छोड दिया संसार से नाता तोड़ दिया तुम योगी और ब्रह्मचारी हो । कलिकालकल्पतरु कहलाये अज्ञानतिमिरहर मन भाये हम धन्य हुए दर्शन पाये तुम ज्ञान शील भंडारी हो । तुम योगी कोई निराले हो निज आन के जो मतवाले हो गुरु नाम पै मिटनेवाले हो गुरु नाम पै तुम बलिहारी हो । संसार का सचमुच वल्लभ है भरा प्रेम से दिल जो छलाछल है तूमेरी मस्जिद मकतब है तुम मंदिर और पूजारी हो । श्री संघ पैते की छाया रहे कल्पो तक तेरी काया रहे चरणों में दिल यह लुभाया रहे तुम काम के तारणहारी हो ।
गुरुस्तुति मेरी अरजी गुरुजी निभानी पड़ेगी यह मोहनी सी सूरत दिखानी पड़ेगी जलाती है हम को यह पापों की अग्नि वह उपदेश-जल से बुझानी पड़ेगी मुहब्बत का रस्ता जो भूले हैं भाई उन्हें प्रेम शिक्षा सिखानी पड़ेगी खिवैया तुम्ही हो पकड़ लेना बश्या मेरी पार नैया लगानी पड़ेगी यह वल्लभ ही आतम का पट्टधर है अच्छा उन्हें आके गर्दन झुकानी पड़ेगी उसे औंपा था आतमने अबकुछ कहानी यह सच्ची सुनानी पड़ेगी

Page #23

-
-
-
-
-
- -
-
-
-
સુ ભાઇ ષિતે વ ચ ના મૃ. તો
સંગ્રાહક સ્વ. સ. ક. વિ. મહારાજ ( ગત વર્ષના ૧૧ અંકનાં પૃષ્ઠ ૨૭૮ થી ચાલુ) ૪૫. જીવ જ્યારે ભેગના સંયોગમાં પણ વેગ સાચવવા (સાધવા) સમર્થ થાય છે
ત્યારે જ સાચે યોગી બની શકે છે. ૪૬. જેના નિશ્ચયની ઈમારતને આશા ડગાવી શકે નહિં અથવા શ્રેષને પવન તેની
અખંડ શાંતિને વાંધે લાવે નહીં તે જ ખરો મનુષ્ય છે અને તે જ માનવજાતને
હિતકર્તા થઈ શકે છે. ૪૭. વિધાતા પાસે શાણામાં શાણે પુરુષ ફક્ત સાદાઈ, નમ્રતા, શાર્ય અને પ્રમાણિકતા
સિવાય બીજું કાંઈ માગતો નથી, માગવાનું પસંદ કરતા નથી. ૪૮. જ્યારે સત્તા અને પ્રશંસા માટે બીજાઓ ખુશામત ને આજીજી કરતા હોય ત્યારે
સાચા સત્યપ્રેમી પિતાના સત્યના રક્ષણ માટે ત્રિલોકના રાજ્યને પણ તુચ્છ ગણે છે. ૪૯ખરે જ્ઞાની અને બહાદુર એ જ છે કે જ્યારે બીજાઓ ધમાને ભંગ કરીને
પણ પૈસે અને કીતિ પ્રાપ્ત કરતા હોય ત્યારે પિતે એ અપ્રસિદ્ધ અવસ્થામાં રહી
મીનપૂર્વક પિતાનું કર્તવ્ય બજાવતે હેય. ૫૦. વીર પુરુષનું ભૂષણ એ જ છે કે તેમણે પોતાનું સ્વરૂપ ખુલ્લું કરવું, અને પિતાના
દેષ દર્શાવી લેકનિંદા સહન કરવી અને પોતે જેવા હોય તેવા જ દેખાવું,
જરા પણ કૃત્રિમતા કરવી નહિં. ૫૧. જો તમે આ જગતરૂપી કુતરાના ભસવાથી ડરશે તે લોકે તમારા ઉપર કુત ની
જેમ તૂટી પડશે અને જો તમે નિર્ભયતાપૂર્વક ઊભા રહેશે તે તેઓ સતા અટકી જશે અને કદાચ તેના તરફ રોટલાને ટુકડે ફેંકશે તે તેઓ તુરતજ
તમારા પગ ચાટવા માંડશે. પર બળવાનમાં બળવાન માણસ જેવી રીતે કેઈક બાબતમાં દુર્બળ હોય છે તેવી રીતે
કાયરમાં કાયર માણસ પણ કઈક બાબતમાં બહાદુર હોય છે. ૫૩. સિંહની જેમ દઢતાપૂર્વક પિતાના પગ પર ઉભા રહેવાને બદલે બે મોઢે દ્વિઅર્થી
બેલીને દાવપેચથી લેકાવાદમાંથી છૂટી જવું તેના જેવું કાયર પણું બીજું એકે ય નથી. ૫૪. હિંમત એ જ વિજય છે અને ભીરુતા એ જ પરાય છે. કોઈ પણ કાર્ય કરવામાં
સંશય હેય તે ફત્તેહ મેળવી શકાતી નથી. ૫૫. સાચે વીર (સાધુ) એ જ છે કે જે જીવન સંગ્રામમાં હિંમત અને આનંદપૂર્વક

Page #24

૮૨ સુ ભાષિત
વ ચ ના ઝું તો આગળ વધે છે અને જે જરૂર પડે તે પોતાની ઉપર આવતા અનેક સંકટને
શાંતિ અને ધીરજથી સહે છે. ૫૬. કાયર માણસે સત્યથી દૂર જવા છતાં પણ નિરુત્સાહ અને શંકાશીલ રહે છે,
જ્યારે બહાદુર માણસ સત્યના પંથને પોતાના ભેગે પણ છોડતો નથી જ. ૫૭. બહાદુર માણસે લેહચબુક જેવી અસર કરે છે અને પિતાની આસપાસનું
વાતાવરણ ઉચ્ચતાનું બનાવે છે. આવા માણસોને જ પોતાને જાન આપતાં પણ
પાછા ન હઠે તેવા અનુયાયીઓ મળે છે. ૫૮. જે તમારામાં હિંમત હશે તે તમારા જીવનપ્રવાહ સંપૂર્ણ બદલાઈ જશે. શાણા
પુરુષે સાહસથી મુશ્કેલીઓ આવે છે અને આળસુ તેમજ મૂખ માણસે સંકટને
જોખમને જોતાં જ થરથર કંપી, શિથિલ થઈ મરણને શરણ થાય છે. પ૯ લો કે તમારે માટે ગમે તેમ ધારે તે પણ તમે જેને સદવિવેક બુદ્ધિથી
સત્કાર્ય ધારતા છે તેને મૂકી દેશે નહીં. તે વખતે નિંદા અગર તે સ્તુતિની પૃહા
રાખશે નહિ. ૬૦. પિસા અગર તે જગતની કોઈ પણ વસ્તુ કરતાં આપણું રક્ત વધારે કીમતી છે અને
જગત ઉદારતા કરતા હિંમતની કીંમત વધારે આંકે છે, માટે પ્રાણુતે પણ સત્કાર્ય
કરવા ચૂકશે નહિ. ૬૧. કઈ પણ નવી આદત પાડવી તેના કરતાં પડેલી આદતને છોડવી એ ઘણું જ
કઠીનમાં કઠીન કામ છે. ૬૨. પાપ તરફ નજર કરતાં પહેલા જ સાવધાન રહેવું ને અટકી જવું જોઈએ, કારણ કે
આપણે જેમ જેમ તેની તરફ નજર કરીએ છીએ તેમ તેમ તે આપણને અધિક
સારું લાગતું જાય છે અને છેવટે અધોગતિમાં લઈ જાય છે. ૬૩ પરોપકારથી પુન્યનું અને પરને પીડા ઉપજાવવાથી પાપનું પિષણ થાય છે, એમ
સમજી હિતમાર્ગે સંચરે. ૬૪. સ્વગુણની રક્ષણાતે ધર્મ અને સ્વગુણવિવંસતાને અધર્મ લેખી નિજ
ગુણની રક્ષા અને પુષ્ટિ બને તેટલી કરો. ૬૫, અ૫ જીવનમાં સાવધાન બની ખૂબ કમાણી કરી લે.

Page #25

જે ન સા હિ ત્ય ને પ્રચાર કઈ રીતે વિકસે?
ભારતના કોઈ પણ ધર્મ સંપ્રદાયમાં રચાયેલ સાહિત્ય કરતાં જૈન સમાજમાં રચાયેલું સાહિત્ય ઘણા મોટા પ્રમાણમાં છે એમ કેઈને પણ નિઃસંકેચપણે કબૂલવું પડે તેમ છે. જૈનાચાર્યોએ એ કેઈપણ વિષય તેમની કલમમાંથી બાદ રાખે નથી કે જે વિષે આપણે અન્યત્ર ખેળ કરવાની જરૂર પડે, પરંતુ ખેદની વાત છે કે રચાચેલ એ સર્વ સાહિત્ય પ્રત્યે જેનસમાજને ઔદાસિન્યભાવ અથવા ઉપેક્ષાબુદ્ધિ સાફ દેખાઈ આવે છે એ કમનસીબી ઓછી નથી.
ન્યાય, વ્યાકરણ, ઈતિહાસ, તત્ત્વજ્ઞાન, જ્યોતિષ, વિદ્યા, કાવ્ય, દર્શન, મિમાંસા ઈત્યાદિ સર્વ વિષયો પરત્વે તલસ્પર્શી લેખન કરીને આપણા પૂર્વજો પિતાના જ્ઞાનને એ અપૂર્વ વારસો આપણને સુપ્રત કરતા ગયા છે પણ અતિ ખેદની વાત છે કે એ સર્વ ગ્રંથે આજે જૂના ભંડારો માં ભારૂપ અને કયાંઈક તે ભારરૂપ અથવા ઉધઈના ખોરાકરૂપ બનતા જોવાય છે. આપણે આ બેદરકારી કેટલી વિનાશક છે ?
આપણે જ્ઞાનપૂજનમાં તે ખાસ માનનારા છીએ, અને તેની યાદી માટે પ્રતિવર્ષે જ્ઞાનપંચમીની શાસ્ત્રીય યોજના આપણને ઊંઘ ઊડાડવા સૂચવે છે. માત્ર જ્ઞાનની એક જ દિવસ સ્તવના કરવાથી જ્ઞાનોદ્ધાર કે આત્મોદ્ધાર થઈ શકતો નથી, પરંતુ જ્ઞાનેદ્ધાર એ જૈન સમાજનું જીવનકાર્ય બનવું જોઈએ. એમ થશે ત્યારે જ જ્ઞાનપંચમીની સ્તવના સફળ નીવડશે.
નવું ઉત્પાદન ન બને અથવા અ૫ બને તે વાંધા જેવું નથી, પણ જે છે તેને તે પ્રકાશમાં ન લાવી શકીએ તે એ અપૂર્વ વારસા માટે આપણી ગ્યતા જ ટકી શકતી નથી એ સ્પષ્ટ સત્ય છે.
આ મુદ્રણયુગમાં જૈન સાહિત્યના એ અણમોલ રત્નને આપણે ખૂબ પ્રસરાવી શકીએ તે સુંદર ગ છે. હા, એટલું ખરું કે–તેને માટે આમલેગ આપનાર કઈ વિરલે નીકળશે ત્યારે જ એ કાર્ય યથાર્થ રીતે બની શકશે.
તે કાર્યાથે અર્થની મુખ્ય જરૂર પડે તે સ્વાભાવિક છે. વિદ્વાની પણ આવશ્યકતા હોય જ-એ બન્ને ન સમાજમાં નથી એમ તે કેણ કહી શકશે? પ્રતિવર્ષે જૈનોના લાખ દ્રવ્યને યય થાય છે એ જોઈ શકાય છે. સારા વિદ્વાન લેખકે-સંશધક વિગેરેને પણ વેગ છે. માત્ર દ્રવ્યવ્યયની દિશા બદલાય અને વિદ્વગણ આ વાતને લક્ષ પર યે તે જૈન સાહિત્યોદ્વાર મુશ્કેલ નથી અને અર્થ એ નથી કે હમણાં એવું કાર્ય નથી બનતું-કેટલાક વિદ્વાને અને કેટલીક સંસ્થાઓ દ્વારા સાહિત્ય વિષયક સુંદર કાર્ય થાય છે, પણ વિશિષ્ટ યોગના અભાવે મંદગતિ છે એ સત્ય વાત છે.

Page #26

૮૪ જે ન સાહિત્યને
પ્ર ચા ૨ કઇ રીતે વિકસે?
કઈ પણ કાર્ય માટે આજે પ્રચાર એ મુખ્ય સાધન છે. કહેવાય પણ છે કેબેલે તેના બોર વેચાય.” અને તેથી તે જોઈએ છીએ કે પ્રીસ્તી ધર્મની ચોપડીઓ ત્રણ પાઈની નજીવી કિંમતે સ્ટેશને મળે તે પ્રબંધ જોઈ શકાય છે. જૈન સમાજે પણ એ પદ્ધતિએ કામ લેવાની જરૂર છે. જૈન શાસનના સિદ્ધાંતને ખૂબ પ્રચાર થાય એ અતિ આવશ્યક કર્તવ્ય છે પણ તેને માટે જૈન સમાજમાંથી કઈ “ભિક્ષુ અખંડાનંદ” પાકવાની જરૂર છે. જૈન સાહિત્યપ્રકાશક સંસ્થાઓમાંથી કઈ એકાદે “સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય” નું રૂપ ધારવાની આવશ્યકતા છે. જ્યારે એ યોગ બનશે ત્યારે હજારે નહીં પણ લાખની પુસ્તકસંખ્યા લોકોને ઘેર ઘેર પહોંચશે. વ્યાપારી વૃત્તિને તે એ કાર્યમાં તિલાંજલી જ દેવી ઘટે છે. એટલું સસ્તુ દેવા છતાં આખરે તે છેડે નફે બહોળા વ્યાપારની જેમ બન્ને રીતે લાભ જ થવાનું છે. સસ્તા સાહિત્યનું દષ્ટાંત તે માટે નજર સન્મુખ છે. ગીતાની લાખો નકલે તેણે બે બે કે ત્રણ ત્રણ આને વહેંચી છે. રામાયણ, મહાભારત કે આર્ય ભિષક જેવા દળદાર ગ્રંથો તે સંસ્થાએ અતિ સસ્તામાં આપીને અપૂર્વ લોકસેવા અને સાહિત્યસેવા બજાવી છે. લોકોના હૃદયમાં એ રીતે તેણે સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. બસ, એ પદ્ધતિએ જૈન સમાજમાં કાર્ય થશે ત્યારે ભગવાન મહાવીરના ઝળહળતા સિદ્ધાંતોને જગવ્યાપી બનતાં વાર નહીં લાગે– ત્યારે જૈન સાહિત્યને ઉત્કર્ષ પણ દૂર નહીં હોય.
લે જપાળ મગનલાલ લહેરા
બ્રાહ્મણ ધર્મમાં જ્ઞાન અને કર્મ બને છે. જ્ઞાન એટલે વસ્તુ જાણવી, જેવી અને આચરણમાં ઉતારવી એ સામાન્ય અર્થ. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર એમ બતાવવામાં આવે છે. ગુરુ આગમમાં શ્રદ્ધા અને સાક્ષી છૂટું પાડીને ચારિત્ર્ય ઘડવું. જ્ઞાન હોય પણ ચારિત્ર્ય ન હોય એમ બને છે. દર્શન અને જ્ઞાનવડે ચારિત્ર્ય ઘડવું જોઈએ. ઘણું વસ્તુઓ અમુક ચીજને પોષવા માટે કરવી પડે છે. એમ જ આ વ્રત વગેરે છે. આંબાનું રક્ષણ કરવા માટે વાડની જરૂર છે. એ જ રીતે કર્મની કેટલીક જન શાસ્ત્રકારોએ કરી છે. તેમાં બુદ્ધિનો વિલાસ નહિ પણ મનુષ્યને એ ભાગે ચઢાવવા માટે એ યોજના કરવામાં આવી છે; તેથી જ્યાં સુધી આખો આત્મા એમાં ન જાય ત્યાં સુધી ધર્મનું આચરણ ન થાય,
શ્રી. આનંદશંકર ધ્રુવ

Page #27

શ્રી હેમચંદ્રાચાય વિરચિત સાહિત્યની રૂપરેખા
લેખક:-મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ नृपतिप्रतिबोधिन्या, यगिरा सुधयामराः । जज्ञिरे पशवोऽपि, श्रीहेमसूरिं महेम तम् ||
કૅલિકાલસર્વાંગ શ્રી હેમચંદ્રાચાય અને તેમના સાહિત્ય પરત્વે પૂર્વકાલમાં વિદ્વાનોની કેટલી અભિરુચિ અને સન્માનબુદ્ધિ હતી, એ જાણવા માટે સાહિત્યના કાઈપણ અંગને હાથ ધરા તે તરત જ જણાઇ આવશે. વ્યાકરણ, કાવ્ય, કાશ, અલંકાર, નાટક, પિ’ગલ વિગેરે દરેક વિષયના ગ્રંથાની ટીકા તરફ નજર ફેરવશે તે કૃતિ હૈમ:, તું જ દૈમાનેહાથે, તથા સોતમમિધાવિન્તામળો, એવા એવા ઉલ્લેખા જરૂર તિળે તરવરશે, છતાં આધુનિક વિદ્વાનાનું આ તરફ જોઇતા પ્રમાણમાં લક્ષ્ય દેરાયુ' નથી, એ આશ્ચયની વાત છે.
ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષચરિત્ર-વીતરાગસ્તવ વિગેરે ગ્રંથ સિવાય અન્ય કૃતિએ કેવળ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત વાડ્મયના વિકાસ માટે હાઇ સર્વદેશીય છે. પેાતાની તલસ્પશી કુશાગ્રીય બુદ્ધિથી માત્ર લાકકલ્યાણાર્થે રચેલ હાવાથી સરલ-સુમેાધ અને પુરાતન અનેક શાસ્ત્રોના દોહનરૂપ છે. એમના વ્યાકરણ માટે ઉચ્ચારેલ એક કાવ્ય અત્રે યાદ આવે છે—
भ्रातः ! संवृणु पाणिनीप्रलपितं का तंत्रकंथा वृथा
मा कार्षीः कटु शाकटा यत्र वचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् ? ॥ किं कण्ठाभरणाभिर्बडरपत्यात्मानमन्यैरपि ।
श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुराः श्रीसिद्ध मोक्तयः ||
એમની પ્રથમ કૃતિ સિદ્ધહંમશબ્દાનુશાસન છે, જે સિદ્ધરાજ જયસિંહે કરેલા માળવાધીશ યશેાવમાંના જય પછી સિદ્ધરાજની પ્રાર્થનાથી રચવામાં આવેલ છે. યશે।વર્માના પિતા પરમાર નરવર્માના રાજ્યકાળ ૧૧૯૦ સુધીના મનાય છે. ત્યારપછી ગાદીએ આવેલા યશે વર્માએ વિ. સં. ૧૧૯૨ના માગશર વદ ત્રીજના રાજ કાઇને જમીનનું દાન કર્યું હતું એમ ડો. જી. ખુલ્ડર હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનચરિત્રમાં પૃ. ૩૩ પર ઉલ્લેખ કરે છે તેથી તે તે સમયે માલવાના સ્વતંત્ર રાજા હતા એમ નિશ્ચય થાય છે. તે દાનના પ્રસ`ગ પછી તરત સિદ્ધરાજે જય મેળવી પાટણમાં પ્રવેશ કર્યાં હતા એમ માનીએ તે માલવા જીતવુ, પાટણમાં પ્રવેશ અને વિજયાત્સવ એ સર્વે કાય લગભગ વિ. સ. ૧૧૯૨ સુધીમાં પતી ગયુ. હાવુ જોઇએ; કારઝુ કે સ', ૧૧૯૪ના એક શિલાલેખમાં સિદ્ધરાજને માળવાના રાજા તરીકે લખેલેા છે, તેથી અનુમાન થાય છે કે—સ'. ૧૧૯૨માં વિજય મેળવ્યા પછી નિવૃત્ત થયેલા સિદ્ધરાજની પ્રાથનાથી શરૂઆત કરી હાય અને

Page #28

-
-
૮૦ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત
સાહિત્યની રૂપરેખા પ્રબંધ કેશના લખવા મુજબ એક વર્ષમાં વ્યાકરણ પૂર્ણ કર્યું હોય તે વિ. સં. ૧૧૩ સુધી સિદ્ધહેમને રચનાકાળ સંભવે.
સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન રચવાના કારણ માટે પ્રભાવક ચરિત્રકાર જણાવે છે કે“માળવાના ભંડારમાંથી લાવેલાં ગ્રંથ તપાસતાં ભોજ વ્યાકરણ જેઈ સિદ્ધરાજ જયસિંહ પૂછયું કે આ ક ગ્રંથ છે ? હેમાચાર્યે કહ્યું કે આ ભેજરાજાએ બનાવેલ વ્યાકરણ છે. તે ઉપરથી સિદ્ધરાજને નવીન વ્યાકરણ રચાવવાની ઉત્કંઠા જાગી. સભા સમક્ષ નજર ફેરવી. અન્ય વિદ્વાનેને મૌન ધારણ કરેલા જોઈ હેમચંદ્રાચાર્યું કાર્ય આરંભવા માટે ઇચ્છા દર્શાવી અને તે માટે સાધનો પૂરા પાડવા સિદ્ધરાજને કહ્યું. કાર્ય ફતેહમંદ નિવડ્યું.” હેમચંદ્રાચાર્ય પતે નીચે મુજબ કારણ સૂચવે છે –
तेनातिविस्तृतदुरागविप्रकीर्ण, शब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन ।
अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद् व्यधत्त, शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः॥३५॥ આ વ્યાકરણમાં સાત અધ્યાય સુધી સંસ્કૃત વ્યાકરણ આપેલ છે અને અષ્ટમાધ્યાયમાં પ્રાકૃત, માગધી, સૌરસેની, પિશાચી, ચૂલપિશાચિકી અને અપભ્રંશ ભાષાઓને અંગેનાં સૂત્રે જેલાં છે.
સંસ્કૃત વ્યાકરણ ઉપર પજ્ઞ બે વૃત્તિઓ છે જેમાં ૬૦૦૦ શ્લેકપ્રમાણ લઘુવૃત્તિ અને ૧૮૦૦૦ શ્લોકસંખ્યાવાળી બ્રહવૃત્તિ છે. હેમાચાર્ય પિતે ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્રને અંતે કુમારપાળના મુખે નીચેના શબ્દો ઉચ્ચારાવે છે--
पूर्व पूर्वजसिद्धराजनृपतेर्भक्तिस्पृशो याञ्जया
साङ्गं व्याकरणं सवृत्ति सुगमं चक्रर्भवन्तः पुरा ॥" આ ઉપરથી વૃત્તિની રચના પણ સિદ્ધરાજના સમયમાં જ થઈ હોવી જોઈએ. સિદ્ધરાજને વિક્રમ સંવત ૧૧૯૯ માં સ્વર્ગવાસ થયો હતો તેથી તે પૂર્વેના વર્ષોમાં (૯૪ થી ૯૮ લગભગમાં જ સંભવે. બન્ને ટીકાઓની બેબે આવૃત્તિઓ છપાઈ ગએલ છે.
ટીકામાં પ્રસંગોપાત જયસિંહના વિજય સંબંધીના ઉલ્લેખે ટાંકેલાં નજરે પડે છે, તે ઉપરાંત ગ્રંથના અંતે આપેલી ૩૫ પદ્યની પ્રારિ ! પણ ઇતિહાસ ઉપર સારે પ્રકાશ ફેકે છે.
બહવૃત્તિના પ્રત્યેક શબ્દો ઉપર અત્યંત ગંભીર અને વિદ્વગમ્ય બન્યાસ પણ એમણે પિતે જ બનાવેલ છે. આનું પ્રમાણ નેવું હજાર કલાક જેટલું મનાય છે. અને રચનાકાલ ચક્કસ કહી શકાય તેમ નથી છતાં નવ માથાતં વાકય ( ૧-૧-૨૬)ના બન્યાસમાં થવાઢ ઘોષજ્ઞાકૂરચૂડામળો આ પ્રમાણે ઉલેખ આવે છે તેથી કાવ્યાનુશાસન (અલંકારચૂડામણિ) બાદ એની રચના થઈ એ ચોક્કસ છે. (ચાલુ)

Page #29

૪૦૦%AA
%-
%a
Ka
cત્ર
વર્તમાન સ મા ચાર
શ્રી ઉમેદ પાર્શ્વનાથ જૈન બાલાશ્રમ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજની આજ્ઞા અને ઇચ્છા મુજબ તેઓશ્રીના શિષ્ય શ્રી વિજયલલિતસૂરિજી મહારાજના ઉપદેશ અને પ્રયત્નવડે ઉમેદપુર(મારવાડ માં શ્રી ઉમેદ પાર્શ્વનાથ જૈન બાલાશ્રમ ( કેળવણીની સંસ્થા ) આઠ વર્ષોથી સ્થાપન થયેલ છે જેમાં ધાર્મિક અને સ્કુલ કેળવણી લેતાં હાલ ૧૪૦) વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ કરે છે. ત્યાં હાલમાં નવું જિનાલય તૈયાર થયેલ છે તેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ૭૩ ઈચની સુંદર ભવ્ય પ્રતિમા બિરાજમાન છે. બીજા પચીશ જિન બિબે બિરાજમાન છે. આ તૈયાર થયેલ જિનાલયમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા આવતી સાલના માગશર સુદ ૧૦ના રોજ વિધિવિધાનપૂર્વક થવાની છે. અધ્યાત્મયોગી શ્રી શાંતિસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા અન્ય મુનિ મહારાજાઓ પણ આ માંગલિક પ્રસંગે હાજરી આપશે.
અત્રે બિરાજતાં શ્રી વિજયલલિતરિજી મહારાજ તથા મુનિરાજશ્રી વિક્રમવિજયજી મહારાજ પર્યુષણ કરવા કરછ ગામ કે જ્યાં જૈનોની ત્રણસેં ઘરની વરતી છે અને ગામ અહિંથી ત્રણ માઈલ આવેલું છે ત્યાં ગયા હતા. અહિ આચાર્ય મહારાજના ઉપદેશવડે એક જૈન કન્યાશાળા સ્થાપવાની યોજના થઈ છે અને તેના ચાર વર્ષના ખર્ચનો પણ પ્રબંધ થઈ ગયું છે.
ચાતુર્માસ માટે વિનંતિ. એ તે સૌ કોઇને સુવિદિત જ છે કે પૂજ્યપાદ પ્રાત.રમણીય સ્વનામધન્ય જૈનાચાર્ય ૧૦૦૮ શ્રીમદ્વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ ૧૪ વર્ષ પછી પંજાબ પધારવાથી પંજાબની જૈન સમાજમાં ઘણીખરી જાગૃતિ આવી ગઈ છે અને આવતી જાય છે. ધાર્મિક કાર્યોમાં સારી પેઠે ઉત્તેજના મલી રહેલી છે.
આવા પરમોપકારી સુવિહિત આચાર્યગુરૂદેવની સેવા ભકિત કરવા તેમજ ઉપદેશામૃતનું પાન કરવા પ્રાયઃ બધા ગ્રામ નગરોના જૈને લાલાયિત રહે એ સ્વાભાવિક છે, કિંતુ આ શુભ અવસર ચાતુર્માસ વિના મળવો મુશ્કેલ છે. થોડા દિવસોમાં ભાવિકેને તૃપ્તિ થતી જ નથી. આ વર્ષના ચાતુર્માસને પૂર્ણ થવાને થોડા દિવસો બાકી રહેલ હોવાથી અને વિહારના દિવસે નજીક આવતા હોવાથી જુદા જુદા ગ્રામનગરના શ્રી સંઘની પ્રેમ અને ભક્તિપૂર્ણ વિનંતીઓ આવી રહી છે કે આવતું ચોમાસું અમારા ક્ષેત્રમાં થાય. અમારી આશા સફળ થાય, લાભ મળે હમણું ગઈ કાલેજ (આસો સુદિ ૨) ગુજરાવાલા શ્રી સંધના આગેવાનો અને ચાલીશ પચાશ સદગૃહસ્થો અંબાલા શહેરમાં પધાર્યા. વ્યાખ્યાનને લાભ લઈ વ્યાખ્યાનસભામાંજ સર્વે બંધુઓ ઊભા થઈ, બે હાથ જોડી નમ્રતાપર્વક વિનંતિ કરી કે આવતું ચોમાસું અમારા ગુજરાંવાલા શહેરમાં થાય,

Page #30

વ ત
મા ન
પsy
સ મા
ચા ૨
–
પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજે સાધુધર્મના આચાર પ્રમાણે આશ્વાસન આપતાં ફરમાવ્યું કે સ્વર્ગવાસી શ્રીગુરુદેવની પૂનિત ભૂમિના દર્શન કરવાની ઉત્સુકતા અમારે પણ છે અને શ્રી આત્માનંદ જેનગુરુકુલ ત્યાં હોવાથી આવવાનું તો છે જ પણ સઢેરા અને બડેગી આદિના દેવમંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરાવવાની હેવાથી પહેલાં ત્યાં જવું પડશે. પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યા પછી જ્ઞાની મહારાજે જોયું હશે અને ક્ષેત્રસ્પર્શના હશે તેમ બનશે.
આ યુક્તિયુક્ત એગ્ય જવાબથી ગુજરાવાલા શ્રી સંધ ખુશી થયો અને જયનાદાથી ઉપાશ્રયને ગજાવી દીધે. શ્રીફળની પ્રભાવના કરી.
આચાર્ય શ્રી કમળસૂરીશ્વરજી મહારાજની જયંતી. આસો શુદિ ૧૦ ને મંગળવારના રોજ આચાર્ય મહારાજની સ્વર્ગવાસતીથી લેવાથી શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા તરફથી જયંતી ઉજવવામાં આવી હતી. સવારમાં મોટા જીનાલયમાં શ્રી નવપદજીની પૂજા ભાવના પૂર્વક ભણાવવામાં આવી હતી અને બપોરના સભાસદનું સ્વામીવાત્સલ્ય કરવામાં આવ્યું હતું.
શેઠ શ્રી કાંતિલાલભાઈ ઈશ્વરલાલની કેળવણી ઉત્તેજનાથે વધુ સખાવત.
શ્રી મુંબઈ–માંગળ જૈન કન્યાશાળાના વિકાસ માટે ડા વખત પહેલાં શેઠશ્રી કાંતિલાલ ઇશ્વરલાલે રૂપીયા સાઠ હજારની જાહેર કરેલ સખાવત હજુ તાજી જ છે, તેવામાં આ જ સંસ્થાના વિકાસ માટે તેઓએ રૂપીયા પચાસ હજારની વધુ સખાવત જાહેર કરી છે.
શેઠશ્રી તરફથી જાહેર કરેલ સખાવતને અંગે મુંબઈ માંગરોળ જૈન કન્યાશાળાના સાથે એમના ધર્મપત્ની શ્રીમતી શકુંતલા બેનનું નામ જોડવામાં આવ્યું છે. આ કન્યાશાળા માત્ર મીડલ સ્કુલના રૂપમાં જ ન રહે પરંતુ જન હાઈસ્કૂલના રૂપમાં ફેરવી નાંખવા માટે આ સખાવત કરેલ છે. કેળવણીના ઉત્તેજનાથે તેને લક્ષીને જ શેઠ કાંતિલાલભાઈ લાખો રૂપિયા હાળા હાથે ઉદારતાપૂર્વક આપે છે. સુકૃતની લક્ષ્મીનું સાર્થક આ રીતે કરે છે. મુંબઈ શહેરમાં જૈનબાળાઓ માટે શિક્ષણ માટે જોઈએ તેવી શાળા ન હતી. તે શેઠ કાંતિલાલભાઈની આ બાદશાહી સખાવતે પૂરી પાડી છે, તે માટે શેઠશ્રી કાંતિલાલભાઈ અને શ્રીમતી શલા બહેનને ધન્યવાદ આપીએ છીએ.

Page #31

શ્રી મ હા વી ર જીવ ન ચ રિ ત્ર
( શ્રી ગુણચંદ્ર ગણિકૃત ) બાર હજાર શ્લોકપ્રમાણ મૂળ પાકૃત ભાષામાં વિસ્તારપૂર્વક, સુંદર શૈલીમાં આગમો અને પૂર્વાચાર્યોરચિત અનેક ગ્રંથામાંથી દોહન કરી શ્રી ગુણચંદ્ર ગણિ એ સં. ૧૧૩૯ ની સાલમાં રચેલે આ ગ્રંથ, તેનું સરળ અને સુંદર ગુજરાતી ભાષાંતર કરી શ્રી મહાવીર જીવનના અમુક પ્રસંગોના ચિત્રાયુક્ત સુદર અક્ષરોમાં પાકા કપડાના સુશોભિત બાઈડીંગથી તૈયાર કરી પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે.
અત્યાર સુધીમાં પ્રકટ થયેલ શ્રી મહાવીર ચરિત્રો કરતાં વધારે વિસ્તારવાળા, જીવનના અનેક નહિ પ્રકટ થયેલ જાણવા જેવાં પ્રસગે, પ્રભુના પાંચે કલ્યાણ કે પ્રભુના સત્તાવીશ ભવાના વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન અને છેવટે પ્રભુએ સ્થળે સ્થળે આપેલ વિવિધ વિષયો ઉપર બેધદાયક દેશનાઓને સમાવેશ આ ગ્રંથમાં કરવામાં આવેલ છે.
શ્રી મહાવીર પ્રભુના શાસનમાં આ પણ જૈન સમાજ અત્યારે તેઓશ્રીના ઉપકાર નીચે છે, તેથી આ પ્રભુનાં જીવનચરિત્રનું મનનપૂર્વક વાંચન, પઠન પાઠન, અભ્યાસ કરવો જ જોઈએ. વધારે લખવા કરતાં અનુભવ કરવા જેવું છે. સુમારે છાઁહ પાનાને આ ગ્રંથ ઑોટો ખર્ચ કરી પ્રકટ કરવામાં આવેલો છે. કિંમત રૂા. ૩-૦-૦ પટેજ જુદું.
લખાઃ-શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર.
અમારા માનવંતા પેટ્રન સાહેબ અને લાઈફ મેમ્બરોને ભેટ. નીચેના ત્રણ ગ્રંથ તૈયાર થાય છે. તૈયાર થયે ચાલતા ધોરણ પ્રમાણે કારતક સુદ ૧૫ થી મોકલવામાં આવશે.
૧ શ્રી મહાવીર જીવનચરિત્ર (સચિત્ર ) છસંહ પાનાનો દલદાર ગ્રંથ રૂા. ૩-૦-૦
૨ શ્રી આત્મકાતિ પ્રકાશ-પૂજ્ય પ્રવર્તકજી શ્રી કાતિવિજયજી મહારાજનાં ભક્તિરસભર્યા વિવિધ સ્તવનો (જેમાં મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ તથા ઉત્તમ ભેજકની કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. વેચાણ માટે સીલકે નથી ).
| ૩. “ મહામેઘવાહન જૈન રાજા ખારવેલ ? પ્રાચીન ઐતિહાસિક જાણવા જેવી હકીકતપૂર્વક ગ્રંથ.
જલદી મંગાવે ઘણી ગેડી નકલે છે.
જલદી મંગાવે. શ્રી ત્રિ ષ ષ્ટિ શ લા કા પુ રૂ ષ ચ રિ ત્ર પ્ર થ મ પ વ. પ્રતાકારે તથા બુકાકારે સુંદર ટાઈપ, ઊંચા કાગળ, સુશોભિત બાઈન્ડીંગથી તૈયાર છે. થેડી નકલે બાકી છે. કિંમત મુલથી ઓછી રૂા. ૧-૮-૦ પિ. જુદું.
બીજા પર્વથી છપાય છે.

Page #32
Reg. No. B, 481. ** 83 *** એમ તો શ્રીપાલરાજાના રાસની ઘણી આવૃત્તિઓ આજ સુધીમાં જુદા જુદા પ્રકાશકોએ બહાર પાડી છે, એ છતાં, અમારા તરફથી બહાર પડેલ રાસને શા માટે શ્રેષ્ઠ સ્થાન મળ્યું તે તમે જાણો છો ? આ રાસમાં નવપદજી મહારાજનું યંત્ર ખૂબ શોધ કરીને રજૂ કરવામાં આવ્યું છે આ રાસમાં વાંચકોની સરળતા માટે, તેમ જ આકર્ષણ માટે ખાસ નવા ચિત્રો તૈયાર કરાવી મૂકવામાં આવેલ છે. તેમ જ નવપદજી મહારાજની પૂજા, દોહા, નવપદજીની ઓળીની સંપૂર્ણ વિધિ, ઉપયોગી સંગ્રહ પણ આમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો છે, એટલે નવપદજી મહારાજની ઓળીના આરાધન સમયે, આ એક જ રાસ દરેક જાતની સગવડ પૂરી પાડે છે. - શુદ્ધ અને સારા રાસ વસાવવાની ઇચછાવાળા દરેક કુટુંબમાં અમારા રાસને સ્થાન મળેલ છે. તમે જે આજ સુધીમાં આ રાસ ન વસાવ્યા હોય તે આજે જ મંગાવો. બીજા રાસાઓ કરતા આ રાસમાં ઘણી મહત્તા છે, અને એટલે જ તે આકર્ષક છે. મૂલ્ય પણ તેના પ્રમાણમાં નામનું જ છે. પાર્ક રેશમી પુઠ રૂા. રાા :: પાકું ચાલુ પુડું રૂા. 2) લખાઃ– જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર, આનંદ પ્રિન્ટંગ પ્રેસમાં શેઠ દેવચંદ દામજીએ છાપ્યું.-ભાવનગર. For Private And Personal Use Only