________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
૮૦ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત
સાહિત્યની રૂપરેખા પ્રબંધ કેશના લખવા મુજબ એક વર્ષમાં વ્યાકરણ પૂર્ણ કર્યું હોય તે વિ. સં. ૧૧૩ સુધી સિદ્ધહેમને રચનાકાળ સંભવે.
સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન રચવાના કારણ માટે પ્રભાવક ચરિત્રકાર જણાવે છે કે“માળવાના ભંડારમાંથી લાવેલાં ગ્રંથ તપાસતાં ભોજ વ્યાકરણ જેઈ સિદ્ધરાજ જયસિંહ પૂછયું કે આ ક ગ્રંથ છે ? હેમાચાર્યે કહ્યું કે આ ભેજરાજાએ બનાવેલ વ્યાકરણ છે. તે ઉપરથી સિદ્ધરાજને નવીન વ્યાકરણ રચાવવાની ઉત્કંઠા જાગી. સભા સમક્ષ નજર ફેરવી. અન્ય વિદ્વાનેને મૌન ધારણ કરેલા જોઈ હેમચંદ્રાચાર્યું કાર્ય આરંભવા માટે ઇચ્છા દર્શાવી અને તે માટે સાધનો પૂરા પાડવા સિદ્ધરાજને કહ્યું. કાર્ય ફતેહમંદ નિવડ્યું.” હેમચંદ્રાચાર્ય પતે નીચે મુજબ કારણ સૂચવે છે –
तेनातिविस्तृतदुरागविप्रकीर्ण, शब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन ।
अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद् व्यधत्त, शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः॥३५॥ આ વ્યાકરણમાં સાત અધ્યાય સુધી સંસ્કૃત વ્યાકરણ આપેલ છે અને અષ્ટમાધ્યાયમાં પ્રાકૃત, માગધી, સૌરસેની, પિશાચી, ચૂલપિશાચિકી અને અપભ્રંશ ભાષાઓને અંગેનાં સૂત્રે જેલાં છે.
સંસ્કૃત વ્યાકરણ ઉપર પજ્ઞ બે વૃત્તિઓ છે જેમાં ૬૦૦૦ શ્લેકપ્રમાણ લઘુવૃત્તિ અને ૧૮૦૦૦ શ્લોકસંખ્યાવાળી બ્રહવૃત્તિ છે. હેમાચાર્ય પિતે ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્રને અંતે કુમારપાળના મુખે નીચેના શબ્દો ઉચ્ચારાવે છે--
पूर्व पूर्वजसिद्धराजनृपतेर्भक्तिस्पृशो याञ्जया
साङ्गं व्याकरणं सवृत्ति सुगमं चक्रर्भवन्तः पुरा ॥" આ ઉપરથી વૃત્તિની રચના પણ સિદ્ધરાજના સમયમાં જ થઈ હોવી જોઈએ. સિદ્ધરાજને વિક્રમ સંવત ૧૧૯૯ માં સ્વર્ગવાસ થયો હતો તેથી તે પૂર્વેના વર્ષોમાં (૯૪ થી ૯૮ લગભગમાં જ સંભવે. બન્ને ટીકાઓની બેબે આવૃત્તિઓ છપાઈ ગએલ છે.
ટીકામાં પ્રસંગોપાત જયસિંહના વિજય સંબંધીના ઉલ્લેખે ટાંકેલાં નજરે પડે છે, તે ઉપરાંત ગ્રંથના અંતે આપેલી ૩૫ પદ્યની પ્રારિ ! પણ ઇતિહાસ ઉપર સારે પ્રકાશ ફેકે છે.
બહવૃત્તિના પ્રત્યેક શબ્દો ઉપર અત્યંત ગંભીર અને વિદ્વગમ્ય બન્યાસ પણ એમણે પિતે જ બનાવેલ છે. આનું પ્રમાણ નેવું હજાર કલાક જેટલું મનાય છે. અને રચનાકાલ ચક્કસ કહી શકાય તેમ નથી છતાં નવ માથાતં વાકય ( ૧-૧-૨૬)ના બન્યાસમાં થવાઢ ઘોષજ્ઞાકૂરચૂડામળો આ પ્રમાણે ઉલેખ આવે છે તેથી કાવ્યાનુશાસન (અલંકારચૂડામણિ) બાદ એની રચના થઈ એ ચોક્કસ છે. (ચાલુ)
For Private And Personal Use Only
