________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સંયમ.
શ્રાવક-શ્રાવિકાની કરણીરૂપ જે શ્રાદ્ધ ધર્મ, તેના જે ષષ્કર્મ દેવપૂજન, ગુરૂસેવા, સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ અને દાન એમાંના ત્રણની વાત કરી ગયા. હવે ચેથા સંયમને વિચાર કરીએ.
યાદ રાખવું કે સંયમનો અર્થ ઇદ્રિ કષા અને ગો આદિપર કાબૂ અથવા તે અંકુશ એવો થાય છે. એ ઉપરાંત સંયમ એટલે ચારિત્રભાગવતી દીક્ષા અને સંસારત્યાગ આદિ અર્થે પણ એમાંથી લાભી શકાય છે. ગૃહસ્થધર્મના વિવેચનમાં દરરોજની કરણી તરિકે ઉપયોગી થઈ પડે તે અર્થ તો માત્ર પ્રારંભમાં સૂચવ્યું તે જ છે.
એ કહેવું અવાસ્તવિક નથી જ કે જ્યાં લગી ઇંદ્રિરૂપી નાળા ઉઘાડા છે ત્યાં લગી કર્મરૂપ આશ્રવ વૃદ્ધિગત થતું જ રહેવાનો અને જ્યાં સુધી ન સંગ્રહ ચાલુ હોય ત્યાં સુધી આત્મશે ધનની વાત કરવી એ ધુમાડામાં બાચકા ભરવા જેવું હાસ્યાસ્પદ કાર્ય રહેવાનું. જરૂરી કાર્ય કે ઈબી રીતે નવા રાશિને અટકાવવાનું અગર તે નજીવા પ્રમાણમાં દાખલ થવા દેવારૂપ હોઈ શકે. એટલે જ જ્ઞાની પુરૂએ જે વાત ભાર મૂકીને એક કરતાં વધુ સમયે કહી છે તે ફરીથી થાલી પીટીને જણાવવી પડે છે અને તે એટલી જ કે–
ઇંદ્રિરૂપી અને કાબૂમાં રાખે અર્થાત પાંચે ઇદ્રિને ત્રેવીશ વિષયમાં રાચવાપણું ત્યજી દઈ, એના ઉદય વેળાયે સમભાવ દશાનું અવલંબન લે. આવશ્યક કાર્ય તરિકે આ વાતને સ્વીકાર કર્યા વગર, એમ કરવાની ટેવ પાડ્યા વગર કોઈ પણ આત્મા પ્રથમ પગલે કદિપણુ ઇંદ્રિયને રેધવા સમર્થ થવાનું નથી. એ કાર્ય અભ્યાસથી જ બર આવે તેવું છે. એ સારૂં દરરોજ દત્તચિત રહી સતત દૈનિક કાર્યવાહી પર નિરીક્ષણ કરતાં રહેવાનું છે. અનુકુળ વિષયની પ્રાપ્તિવેળા જેમ હર્ષાવેગ ન થવા દેવે તેમજ પ્રતિકુળ વિષવેળા શેક વિભૂષિત માનસ ન થવા દેતા ઉભય સ્થિતિમાં સમાન મનોવૃત્તિ કેવી રીતે રાખી શકાય એ જાતની ટેવ પાડવાની છે. એ આદત પડી જશે એટલે ઇંદ્રિયનિગ્રહ કરતાં આવડી જશે.
કેટલીક વેળા આપણે જોઈએ છીએ કે ઇદ્રિ પર કાબૂ લાવવા સારૂ કેટલા તેના ઉપર બાહ્ય ઉપચારો લગાવી તે બહેર મારી જાય અર્થાત્ નકામાં જેવી બની જાય તેવા યત્ન કરે છે; પણ જૈન સિદ્ધાંતકારોને ત્યાં આ
For Private And Personal Use Only
