________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૦
આત્માનના પ્રકાર
ન દશા કપે છે તે ગમે તેમ હોય તેનું અત્ર પ્રયજન નથી પરંતુ આત્માની પરાધીન અવસ્થા શિવાય કાંઈપણ દષ્ટિગોચર થતું નથી એ સર્વને અનુભવ સિદ્ધ છે.
જાગૃત દશા એ જૈનદર્શન જેને સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ અથવા અંતરાત્મ અવસ્થા કહે છે ત્યાંથી શરૂ થાય છે. અહીં આત્મા વિચારે છે કે હું શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ છું” જગતુરૂપ શાળામાં આવી મનુષ્યને જાણવાનું જે છે તે બીજું કશું જ નથી, પણ પિતાની આત્મ જાગૃતિ કરી તેમાં અભિન્ન થઈ રહેવું; જ્યાં સુધી મનુષ્ય આ જગતરૂપી શાળામાં આવીને આ જાગૃતિ પ્રાપ્ત નથી કરતા અને તેમાં દ્રઢપણે સ્થિતિ નથી કરતા ત્યાંસુધી આ શાળામાં તેને રહેવું પડે છે, અને વિવિધ નાનાં મોટાં સુખ દુઃખને ભેગવવા પડે છે. જેઓ આત્માને સાક્ષી તરીકે ગણું અભિન્ન થઈ રહે છે, તેમના ઉપર સુખ દુઃખની સત્તા ચાલી શકતી નથી. ઈદ્રિ અને મન વિષયેથી મહાકુળ થાય અથવા દુઃખ અને વિપત્તિથી વૃત્તિઓ ગમે તેટલી દીન થાય છતાં આત્મ જાગૃતિને પરિણામે આત્મા લેશ પણ દીન થતું નથી, ઉદ્વેગને સેવતે નથી, મનને વિકળ નહીં કરતાં શાંત અને સ્વસ્થપણે સુખ દુઃખને અનુભવ કરે છે. અહીં આત્માને પિતાની અનાદિ નિષ્પન્ન પરાધીનતાનું યથાર્થ ભાન થાય છે, આત્મ સ્વરૂપને ઓળખે છે, સ્વકર્તવ્ય સન્મુખ થાય છે, ઉન્માર્ગનું સેવન કરતાં કપ છે, દીનજને ઉપર કરૂણાથી આદું અંતઃકરણુવાન થાય છે અને શાશ્વત સુખ તરફ અભિલાષાનું પોષણ કરે છે. આ સ્થિતિવાળે પ્રાણ વ્યવહારમાં પણ સાધ્ય દ્રષ્ટિ ચુકતે નથી, અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં હોવા છતાં અકાર્યને ઉત્તેજક પ્રવાહમાં ગબડતે નથી તેમજ આત્મહિતમાંજ હમેશાં તૈયાર હોય છે. આ જાગૃત અવસ્થા એ બીજા શબ્દમાં “સાધ્ય દ્રષ્ટિ” છે. આ દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત થવી અને તે બની રહેવી એ ઘણુંજ કઠિન છે, તેમાં આત્મવીર્યની ખાસ આવશ્યક્તા છે.
આ જાગૃત દશા પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ પૂર્વોક્ત બંને દશાઓ અલ્પકાલીન સામ્રાજ્ય કરી શકે છે. કેમકે આત્માની બહિરગ ભૂમિકામાં નિદ્રા એ પ્રમાદ વિશિષ્ટ હોવાથી ષષ્ઠ ગુણ સ્થાનકે રહેલા મુનિવરેને પણ દર્શનાવરણીય કર્મના આશ્રિત પણને અંગે આધીન થવું પડે છે. પરંતુ સપ્તમ ગુણસ્થાનકથી તે જાગૃત દશા નિરાવરણ બને છે અને કમશઃ વિશુદ્ધતર બનતાં તેરમે ગુણસ્થાનકે ઉજાગર દશાની કેટિ પ્રાપ્ત થાય છે. અત્ર સામાન્ય પ્રાણીઓને જે જાગૃતિ માત્ર આંખને ઉઘાડી રાખવા રૂપે દેખાતી હતી તે હવે જ્ઞાનજાગૃતિ રૂપે પ્રતીત થાય છે. આ જ્ઞાન જાગૃતિ અથવા કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એ ઉજાગર દશા છે અને તે–
या निशा सर्व नूतानां तस्यां जागर्ति संयमी। यस्यां जाग्रति नूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥
For Private And Personal Use Only
