________________
પરિશિષ્ટ ૧.
'विविक्तेदृक्परिणतौ बुद्धौ भोगोऽस्य कथ्यते । प्रतिबिम्बोदयः स्वच्छे यथा चन्द्रमसोऽम्भसि ॥
વળી આત્મા અમૂર્ત સર્વગત અને નિત્ય છે. સુખ, દુઃખાદિને અનુભવ તેને બુદ્ધિની મદદથી થાય છે અને બુદ્ધિ શરીરમાં રહે છે તેથી આત્માને સુખદુઃખનો ભોગ પણ શરીરમાં જ થાય છે.
(૪) નૈયાયિક વૈશેષિક લેકે પણ આત્માને નિત્ય અને સર્વ વ્યાપક કહે છે. પરંતુ તેઓ બીજાઓની માફક આત્માને ચૈતન્યમય તેમજ સાંખ્યોની જેમ અકર્તા માનતા નથી. તેમને તે તે બુદ્ધિજ્ઞાન નામને ગુણ આત્માની સાથે જોડાય છે ત્યારે તે જ્ઞાની બને છે. સ્વતઃ જ્ઞાન રૂપ નથી. વળી તે સુખદુઃખને ભોક્તા અને રાગદ્વેષાદિને કર્તા છે. બુદ્ધિ આદિ નવ આત્મગુણને આત્યંતિક નાશ થયે આત્માની મુક્તિ થાય છે.
સારાંશ એ કે ઉપર્યુક્ત બધાં વૈદિક દર્શને માને છે કે આત્મા માત્ર ફૂટસ્થ નિત્ય અને સર્વવ્યાપક છે તથા તે સુખ દુઃખાદિ કે પૂણ્ય પાપાદિને ભેગ મન અથવા બુદ્ધિદ્વારા શરીરમાં કરે છે તેથી જ શરીરને ભોગાયતન કહેવામાં આવે છે.
(૫) બૌદ્ધ દર્શને આ એકાન્ત નિત્યવાદ સામે વિરોધ ઉઠાવ્યો અને કહ્યું કે એકાંત નિત્યવાદીઓના મતે આત્મામાં સુખ દુઃખ કે પુણ્ય પાપ ઘટી શકતાં જ નથી. જે આત્માને પ્રત્યેક પળે. પરિવર્તન પામતે એકાન્ત અનિત્ય માનીએ તે જ તેને સુખદુઃખ ભોગવવું શકય છે અન્યથા નહિ. તેમનું એમ કહેવાનું છે કે પ્રત્યેક પદાર્થ ક્ષણિક છે. તેથી તે ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ બીજા સજાતીય. પદાર્થને ઉત્પન્ન કરી નાશ પામે છે, બીજે ત્રીજા પદાર્થને એમ કાર્યકારણભાવરૂપથી ઉત્પન્ન અને નષ્ટ થતા પદાર્થોને પ્રવાહ નદીના પ્રવાહની માફક કે દીપકની જ્યોતિ માફક ચાલતું રહે છે. તેઓ આ પ્રવાહને “સંતાન” કે “સંતતિ' કહે છે. આત્માની પણ
