________________
પરિશિષ્ટ ૧ અષ્ટક નં. ૧૪, ૧૫, ૧૬નું સ્પષ્ટીકરણ
હિન્દના આજ સુધીના ઉપલબ્ધ સાહિત્યમાં “વેદ” પ્રાચીનતમ ગ્રંથો છે. તેમને એક અથવા બીજી રીતે ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં પ્રમાણરૂપે માનનારા અનેક તત્વચિંતકે એ આ વિશ્વસંબંધી પિત પિતાનાં મંતવ્ય રજૂ કરેલાં મેજૂદ છે, એ મંતવ્યોએ દર્શનનું રૂ૫ લીધેલ છે. એવાં દર્શને મુખ્યપણે આ પ્રમાણે છે. (૧) વેદાંત દર્શન (૨) મીમાંસાદર્શન (૩) સાંખ્ય અને યોગદર્શન (૪) ન્યાય વૈશેષિક દર્શન. વળી વેદના પ્રામાણ્યને સર્વથા નિષેધ કરનારા બીજા ચિંતકે પણ તે વખતે મોજૂદ હતા જ. તેમાંના મુખ્ય (૧). બૌદ્ધ અને (૨) જેના ચિંતકે છે. તેમણે પણ વિશ્વસંબંધી પિતાના મંતવ્યો પોતપોતાના ગ્રંથમાં રજૂ કરેલ છે. અત્યારે સર્વ દર્શનની આભા સંબંધી શી માન્યતા છે અને એ માન્યતામાંની કઈ માન્યતામાં અહિંસાદિ ધર્મોનું આચરણ વાસ્તવિક રીતે શક્ય છે એ અહીં વિચારવાનું છે..
(૧) વેદાન્તીઓને એટલે કે ઉપનિષકારોને મત છે કે આત્મા પંચભૂતરૂપ જડ પદાર્થોથી તદ્દન સ્વતંત્ર એક પદાર્થ છે. આત્મા અને પરમાત્મા એક જ છે. તે અનાદિ અનંત છે એટલે કે, નિત્ય છે સર્વવ્યાપક છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. તેનું બીજું નામ બ્રહ્મ છે. આ ચરાચર જગતને જે કાંઈ વિસ્તાર દેખાય છે તે બ્રહ્મરૂપ જ છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદ્ ૩-૧૪ માં કહ્યું છે –
"सर्व वै खल्विदं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन । . મારામં તરી પરત ન તત્પરતિ વચન ”
માટે જે કાંઈ દેખાય છે તે મિથ્યા છે. બ્રહ્મ જ પરમ સત્ય છે. (૨) મીમાંસકોનું માનવું છે કે આત્મા ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે, સુખ
