Book Title: Ahimsa Mimansa
Author(s): Kanubhai Sheth, Gunvant Barvalia
Publisher: SKPG Jain Philosophical and Literary Research Centre
View full book text
________________
અહિંસામીમાંસા
૨૯
કોઈપણ કાર્ય કરવામાં આવે તો, વિનય-વિવેકથી ચૂત થઈ જીવન જીવવામાં આવે તો સર્વત્ર પાપ છે પરંતુ એ જ ક્રિયા, વિનય, વિવેક અને યતના પૂર્ણ રીતે કરી જીવન જીવવામાં આવે તો પાપ નથી, જીવન સુખમય છે. આવા સીધા, સરળ પ્રત્યુત્તર દ્વારા ભગવાને સમજાવ્યું કે ધર્મ અને અહિંસાની સાચી કસોટી વિવેક છે. જ્યાં વિવેક છે ત્યાં અહિંસા છે. જ્યાં વિવેક નથી ત્યાં અહિંસા પણ નથી. એક વાત નિર્વિવાદપણે સ્વીકારવામાં આવી છે કે જે હિંસા અપ્રગટ અને કષાયરહિત છે તે બાહ્ય રૂપથી થતી હિંસા વસ્તુતઃ હિંસા નથી. એમ પણ માનવામાં આવ્યું છે કે જે હિંસામાં હિંસા કરતી વખતે મનોભાવ જેટલા વધુ ક્રૂર હિંસા તેટલીજ નિકૃષ્ટ-અધમ કોટિની ગણાય છે. જ્યારે હિંસા અપરિહાર્ય બની ગઈ છે ત્યારે બહુ (તીવ્ર) અહિંસાની અપેક્ષાએ અલ્પ હિંસા યોગ્ય-ઉચિત માનવામાં આવી છે.
સૂત્રકૃત્તાંગ આગમમાં આર્દ્રક નામે અધ્યાય છે જેમાં હસ્તિ તાપસોની ચર્ચા છે. આ હસ્તિ તાપસો એમ માને છે કે આહાર માટે અનેક વાનસ્પતિક એકેન્દ્રિય જીવોની હિંસાની અપેક્ષાએ એક મહાકાય હાથીને મારવો અલ્પ હિંસા છે અને એ પ્રકારે તેઓ પોતાને અધિક અહિંસક સિદ્ધ કરે છે. જૈન પરંપરાનુસાર તે અનુચિત-અયોગ્ય છે. એના પ્રત્યુત્તર રૂપે સમજાવવામાં આવ્યું છે કે હિંસા-અહિંસા ના વિવેકમાં કેટલા પ્રાણીઓની હિંસા થઈ તે મહત્ત્વનું નથી પરંતુ કયા પ્રાણીની હિંસા થઈ છે તે વિશેષ મહત્ત્વનું છે. ભગવતી સૂત્રમાં આ પ્રશ્ન વિષયે છણાવટ કરતાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે સ્થાવર જીવોની અપેક્ષાએ ત્રસ-જીવની અને ત્રસ-જીવોમાં પંચેન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિયોમાં મનુષ્યની અને મનુષ્યમાં ઋષિની હિંસા વિશેષ નિકૃષ્ટ માનવામાં આવી છે. માત્ર એટલું જ નહીં જ્યાં ત્રસ જીવોના ઘાતક અનેક જીવોની હિંસાના નિમિત્ત બને છે ત્યાં ઋષિની હિંસા કરનાર ઋષિ ઘાતક અનંત જીવોની હિંસાના નિમિત્ત બને છે. આથી હિંસા-અહિંસાના વિવેકમાં સંખ્યાનું મહત્ત્વ નથી જેટલું મહત્ત્વ છે પ્રાણીની ઐન્તિક અને આધ્યાત્મિક ક્ષમતાના વિકાસનું.
એક જે માન્યતા છે-બધા આત્માઓ સમાન છે માટે બધી હિંસા સમાન છે-પરંતુ તે યથાયોગ્ય નથી. કેટલીક પરંપરાઓમાં દરેક પ્રાણીઓની
