________________
નંદી” ચૂલિકાસૂત્ર - સાનુવાદ વિવેચન
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदंसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
૪૪-નંદી-ચૂલિકાણ
સાનુવાદ - વિવેચન
જ0-86)
૦ ભૂમિકા ૦
0 નંદીગ વિષયવસ્તુ -
આ નંદીસૂત્રમાં આરંભે મંગલિક સ્વરૂપે પરમાત્મા ઋષભદેવ ભગવંત અને ભગવંત મહાવીરની સ્તુતિ કરી છે. ત્યારપછી નગરની રથની, ચકની ઈત્યાદિ ઉપમાઓ વડે સંઘની મહત્તા પ્રગટ કરાયેલી છે. આઠ ઉપમાઓ વડે સંઘની વંદના કરીને અનુતર જ્ઞાનના દારક ચોવીશે જિનવરોની વંદના કરી છે. ત્યારપછી ભગવંત મહાવીરના ગણધરોને દ્વાદશાંગીના ધારક હોવાથી નામોચ્ચારપૂર્વક જણાવી શાસનનો મહિમા ગાઈને સુધમસ્વામીથી આરંભીને પોતાના ગુરવ એવા દૂષ્યગણીને આ સૂત્રના કત શ્રી દેવવાચક ક્ષમાશ્રમણે ગુણસ્તુતિ સહ પ્રણમ્યા છે.
o આ ભાગમાં અમે “નંદીસૂત્ર” નામક આગમને સમાવેલ છે. આ આગમને સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત બંને ભાષામાં નેવીસૂત્ર જ કહે છે. વ્યવહારમાં તે ‘નંદી' નામથી પ્રસિદ્ધ જ છે. નંદીસૂત્રમાં પણ ઉકાલિક સૂકોની ગણનામાં તેનો ઉલ્લેખ ' નામથી જ થયેલો છે. જુઓ સૂઝ-૧૩૭]
આ સૂત્રનો મુખ્ય વિષય “જ્ઞાન” છે. તેમાં જ્ઞાનના ભેદોત્પટાભેદો, દ્વાદશાંગનો વિશાળ પરીચય તથા આરંભમાં મંગલસ્તુતિ અને સંઘની ઓળખ આપીને ગણધર ભગવંત તથા અનુયોગના ધાક સ્થવિરોની વંદનાવલી છે, પછી શ્રોતા અને પરિષદની સદષ્ટાંત સમજુતી છે.
નંદીસણ ઉપર કોઈ નિર્યુક્તિ કે ભાષ્ય રચાયાનો ઉલ્લેખ અમોને પ્રાપ્ત થયેલ નથી. ૩૦૦ શ્લોક પ્રમાણવાળા આ આગમ ઉપર ચૂર્ણિ, બે (વ્યાખ્યા) વૃતિઓ, વિષમપદ પર્યાય અને અવચૂરી ઉપલબ્ધ છે. જેમાં જિનદાસગણિ કૃતુ ચૂર્ણિ, તેની સાથે સામ્યતા ધરાવતી છતાં વિશેષતાને પ્રગટ કરતી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીની વૃત્તિ છે. અતિ અભૂત, ઘણી વિશાળ, વાદ અને પ્રતિવાદોથી યુક્ત, પદાર્થોનું સુંદર સ્પષ્ટીકરણ આપતી, 999ર-શ્લોક પ્રમાણ એવી શ્રી મલયગિરિકૃત વૃત્તિ તથા તેનો સંપ હોય તેવી લાગતી અવયૂરી તો હાલ પણ મુદ્રિત સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ છે.
આ સૂત્રને ‘ચૂલિકાગ' રૂપે ગણવામાં આવે છે. બે ચૂલિકા સૂત્રોમાં એક નંદી અને બીજું અનુયોગદ્વાર છે. જેમાં અહીં નંદી ચૂલિકા સૂત્ર લીધેલું છે, પણ અમોએ અમારી “અનુવાદ પદ્ધતિ”માં અહીં ફેરફાર કરેલ છે. અત્યાર સુધી ૪3-આગમોમાં “સટીક અનુવાદ''ને સ્થાન આપેલ હતું. પણ અહીં અમે “સાનુવાદ વિવેચન' શબ્દ દ્વારા આ પરિવર્તનને દશર્વિલ છે. કેમકે આ સૂત્રમાં સામે મૂળ નદીસૂના સૂત્રોનો ભાવાર્થ અને કંઈક સ્પષ્ટીકરણ કરતાં વિવેચનને અમારી ભાષામાં ગોઠવેલ છે. કોઈ એક ટીકા, ચૂર્ણિ કે નિયુક્તિનો સીધો અનુવાદ કરેલો નથી. તો પણ અમે અભ્યાસુઓને શ્રી મલયગિરિકત વૃત્તિ જરૂચી વાચવા ભલામણ કરીએ છીએ. હૃદય પુલકીત થઈ જાય તેવી એ વૃત્તિ છે. [40/2]
એ પ્રમાણે અનુત્તરજ્ઞાની, શ્રુતકેવલી, જ્ઞાનસ્થવિર અને શ્રુતના વાચના દાતા ગરવયને વાંધા કે અવ્યા પછી જેમને આ સુગની અતિ આગમની વાણીની વાચના આપવાની છે, તેના શ્રવણકર્તા અર્થાત્ શ્રોતા કેવા હોવા જોઈએ ? તેને ચૌદ દૃષ્ટાંતો વડે પ્રગટ કરી શ્રોતાના સ્વરૂપની સદષ્ટાંત છણાવટ કરાઈ છે. ત્યારપછી શ્રોતાના સમૂહરૂપ એવી પર્ષદા અર્થાત્ શ્રોતાપર્ષદાનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે.
એ પ્રમાણે શ્રુતદાતા મહાપુરુષો અને શ્રવણકત શ્રોતાનું દર્શન કરાવ્યા પછી સૂનકાર મહર્ષિ મોક્ષમાર્ગના અભિન્ન અંગ એવા સમ્યક જ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરે છે જેમાં મુખ્યત્વે આભિનિબોધિક આદિ પાંચ જ્ઞાનોને તેના પેટ ભેદો સહિત ઘણાં જ વિસ્તારથી આ સૂત્રના મુખ્ય વિષયવસ્તુ સ્વરૂપે રજૂ કરે છે. તન્મથે મતિજ્ઞાન અંતર્ગત બુદ્ધિના સ્વરૂપને પ્રગટ કરતી વખતે કરી પ્રયુર દેટાંતો કે કથાનકનો આધાર લઈને કલારસિક શ્રોતાઓને પણ સૂઝ વાચનામાં આકર્ષિત કરેલા છે.
શ્રુતજ્ઞાનના વિષયને અતિ વિસ્તારીને આગમ શાઓ, તેના વિભાગો, ગપવિષ્ટ અને અંગ બાલ સૂત્રોના નામો ઈત્યાદિ વડે શ્રોતાને સમ્યગૃજ્ઞાન પ્રતિ વિશેષ અભિમુખ કરીને દ્વાદશાંગીનો વિસ્તૃત પરીચય આપેલ છે. જે આગમ શાસ્ત્રો કેટલા વિશાળ, ગહન, વૈજ્ઞાનિક ક્રમબદ્ધ, વિવિધ વિષયોને સાંકળી લેનારા હતા તેનું દર્શન કરાવી જાય છે.
