________________
સૂત્ર-૧૧૨
૧૫
૧૫૮
“નંદી” ચૂલિકાસૂત્ર - સાનુવાદ વિવેચન
અસંખ્યાત સમયનો છે. વ્યંજનાવગ્રહના અંતમાં અર્થાવગ્રહ થાય છે. તેનો કાળ એક જ સમયનો છે. અર્થાવગ્રહ દ્વારા સામાન્યનો બોધ થાય છે. જો કે વ્યંજનાવગ્રહ દ્વારા જ્ઞાન નથી થતું તો પણ તેના અંતમાં થનાર અર્થાવગ્રહ જ્ઞાનનું કારણ હોવાથી વ્યંજનાવગ્રહને પણ ઉપચારથી જ્ઞાન માનેલ છે. તેમજ વ્યંજનાવગ્રહમાં પણ અતિ અલ અવ્યક્ત જ્ઞાનની થોડીક માત્રા હોય છે. જો કે અસંખ્યાત સમયમાં લેશ માત્ર જ્ઞાન પણ ન હોય તો તેનાં
તમાં અર્થાવગ્રહમાં એકાએક જ્ઞાન કેવી રીતે આવી જાય? માટે અનુમાન કરવામાં આવે છે કે વ્યંજનાવગ્રહમાં પણ અવ્યક્ત જ્ઞાનનો અંશ હોય છે પરંતુ અતિ અા રૂપે હોવાથી તે આપણને પ્રતીત થતું નથી. દર્શનોપયોગ મહાસામાન્ય સત્તા માત્રને ગ્રહણ કરે છે જ્યારે અવગ્રહમાં અપર સામાન્ય મનુષ્યત્વ આદિનો બોધ થાય છે.
• સૂત્ર-૧૧૩ :પ્રશ્ન :- તે વ્યંજનાવગ્રહ કેટલા પ્રકારનો છે ?
ઉત્તર :- વ્યંજનાવગ્રહ ચાર પ્રકારનો છે – (૧) બ્રોન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ (૨) ધાણેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ (3) જિતેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ (૪) પર્શેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ. આ પ્રકારે વ્યંજનાવગ્રહનું વર્ણન છે.
• વિવેચન-૧૧૩ :
આ સૂત્રમાં વ્યંજનાવગ્રહનું નિરૂપણ કરેલ છે. ચક્ષુ અને મન સિવાય શેષ ચાર ઈન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે. શ્રોમેન્દ્રિય પોતાના વિષયને કેવળ પૃષ્ટ થવા માત્રથી જ ગ્રહણ કરે છે. સ્પર્શન, રસન અને ધ્રાણેન્દ્રિય એ ત્રણે ય પોતાના વિષયને બદ્ધ થવા પર ગ્રહણ કરે છે. જેમકે – રસનેન્દ્રિયને જ્યાં સુધી રસ સાથે સંબંધ ન થાય
ત્યાં સુધી સેન્દ્રિયનો અવગ્રહ થતો નથી. એ જ રીતે સ્પર્શ અને ધાણના વિષે પણ સમજવાનું છે, પરંતુ ચા અને મન એ પોતાના વિષયને ન તો સ્પષ્ટથી કે ન તો બદ્ધ છૂટથી પરંતુ એ બન્ને દૂરથી જ વિષયને ગ્રહણ કરે છે, નેબમાં આંજેલ અંજનને અથવા આંખમાં પડેલ જકણને નેત્ર સ્વયં જોઈ ન શકે. એ જ રીતે મન પણ દૂર રહેલ વસ્તુનું ચિંતન કરી શકે છે. આ વિશેષતા ચક્ષુ અને મન એ બેમાં જ છે, અન્ય ઈન્દ્રિયોમાં નથી. માટે ચક્ષુ અને મન આ બે ને અપાયકારી કહેલા છે. તેના પર વિષયકૃત અનુગ્રહ અને ઉપઘાત પણ થતો નથી. જ્યારે અન્ય ચારે. ય ઈન્દ્રિયોમાં થાય છે.
• સૂત્ર-૧૧૪ - પ્રશ્ન :- આથવિગ્રહ કેટલા પ્રકારનો છે ?
ઉત્તર :અગવિગ્રહ છ પ્રકારનો છે – (૧) શ્રોએન્દ્રિયથિવિગ્રહ (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિયથવિગ્રહ (૩) ઘાણેન્દ્રિયથાવગ્રહ (૪) જિહવેન્દ્રિયથવિગ્રહ () પશેન્દ્રિયઅથવિગ્રહ (૬) નોઈન્દ્રિયઅથવગ્રહ. આ પ્રકારે અથવિગ્રહનું વર્ણન છે.
• વિવેચન-૧૧૪ :અર્થાવગ્રહ થવાના સાધન છ હોય છે તેથી અહીં તેના છ ભેદ કરેલ છે. જે
પાદિના અર્થને સામાન્ય રૂપે જ ગ્રહણ કરે તેને અથવિગ્રહ કહેવાય છે પરંતુ એ જ સામાન્ય જ્ઞાન ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતાં ઈહા, અવાય અને ધારણાથી સ્પષ્ટ તેમજ પરિપક્વ બને છે. જેમકે - એક નાની સરખી દીવાસળીથી વિરાટ પ્રકાશપુંજ બની શકે છે, એ જ રીતે અર્થનો સામાન્ય બોધ થવા પર વિચાર, વિમર્શ, ચિંતન, મનન તેમજ અપેક્ષા આદિ વડે તેને વિશાળ બનાવી શકાય છે. એક નાનામાં નાના ચિમથી મોટું ચિત્ર બનાવી શકાય છે. માટે વસ્તુની નાનામાં નાની ઝલકનો અનુભવ થવો તેને અથવિગ્રહ કહેવાય છે. એના વગર ઈહા, અવાય અને ઘારણાનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ઈહાનું મૂળ જ અથવિગ્રહ છે.
સૂમકારે “નોવિત્થનાદ' આ પદ આપેલ છે. તેનો અર્થ મન થાય છે. કાયયોગથી લોકમાં રહેલા મનોવMણાના ૫ગલોને ગ્રહણ કરીને મન:પર્યાતિનામકર્મ વડે પ્રાપ્ત શક્તિ દ્વારા મનન કરાય તે મન કહેવાય છે. શાસ્ત્રકારે મનના કોઈ પણ ભેદ પ્રભેદ કરેલ નથી. છઠાસ્થને જ્ઞાનની અલ્પતાને કારણે એ મનનમાં ચલ વિચલતા ઓછી વધારે થતી રહે છે. તે બધી મનોયોગની જ પ્રવૃત્તિ છે. શાસ્ત્રમાં મનને માત્ર રૂપી જ કહેવામાં આવેલ છે. એટલે કે ચિંતન, મનન વગેરે મનોવMણાના પુદ્ગલો ગ્રહણ કરવાથી જ થાય છે અને તે પુદ્ગલરૂપી છે. માટે મન, મનોયોગ, ચિંતન, વગેરે રૂપી જ છે. જેને મન:પર્યવ જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાન વડે જોઈ શકે છે.
જ્યારે ઈન્દ્રિયોની અપેક્ષા વિના કેવળ મનથી જ અવગ્રહ થાય છે ત્યારે તેને નોઈદ્રિય અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે. તે સિવયા મન સદાય ઈન્દ્રિયોનું સહયોગી બનીને રહે છે. જ્યારે તે મનનની અભિમુખ થઈને પાદિ અને પહેલી જ વાર સામાન્ય માત્રથી અવબોધ કરે છે તેને નોઈન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે.
• સૂગ-૧૧૫ -
અથવગ્રહના એક અર્થવાળા ઉદાત્ત આદિ વિવિધ પ્રકારના ઘોષયુકત અને “ક” આદિ વિવિધ પ્રકારના વ્યંજન યુક્ત પાંચ પર્યાયિ નામ છે - (૧) અવગ્રહણતા () ઉપધારણતા (3) શ્રવણતા (૪) અવલંબનતા (૫) મેધા. એ રીતે અવગ્રહનું વર્ણન છે.
• વિવેચન-૧૧૫ -
આ સૂત્રમાં અર્થાવગ્રહના પર્યાયાન્તર નામો આપેલા છે. પ્રથમ સમયમાં આવેલ શબ્દ, રૂ૫ આદિ પદ ગલોનું સામાન્ય રૂપે ગ્રહણ કરવું તેને અવગ્રહ કહેવાય છે. તેના બે પ્રકાર છે – (૧) વ્યંજનાવગ્રહ (૨) સામાન્ય અર્થાવગ્રહ.
(૧) અવગ્રહણતા - વ્યંજનાવગ્રહનો કાળ અંતમુહર્તાનો છે. તેના પહેલાં સમયમાં યુગલોને ગ્રહણ કરવા ૫ પરિણામને અવગ્રહણતા કહેવાય છે.
(૨) ઉપધારણતા :- વ્યંજનાવગ્રહના પ્રથમ સમય પછીના શેષ સમયોમાં નવા નવા પગલોને પ્રતિસમયે ગ્રહણ કરવા અને પૂર્વના સમયમાં ગ્રહણ કરેલાને ધારણ કરવા તેને ઉપધારણતા કહેવાય છે.
૩) શ્રવણતા :- જે અવગ્રહ શ્રોબેન્દ્રિય વડે થાય છે તેને શ્રવણતા કહેવયા
