________________
સૂ૮૫
પ્રાપ્તિ થાય છે. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ આત્માને ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં પ્રવેશ કર્યાનો પહેલો જ સમય થયો હોય તેના જ્ઞાનને પ્રથમ સમયવર્તી અયોગી ભવસ્થ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે અને જેને ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં પ્રવેશ કર્યા અનેક સમય પસાર થઈ ગયા હોય તેને પ્રથમ સમયવર્તી અયોગી ભવસ્થ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે. જેને સિદ્ધ થવામાં એક સમય જ શેષ રહપ્ત છે તેના જ્ઞાનને ચરમ સમયવર્તી ભવસ્થ અયોગી. કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે. જેને સિદ્ધ બનવામાં અનેક સમય શેષ છે એવા ચૌદમા ગુણસ્થાનના સ્વામીને અયમ સમયવર્તી અયોગી ભવસ્થ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે.
ચૌદમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ એ, ઈ, 6, 8, 9 આ પાંચ અક્ષરોના ઉચ્ચારણમાં જેટલો સમય લાગે એટલી જ સ્થિતિ ચૅદમાં ગુણસ્થાનની છે..
જે આઠ કર્મોથી સર્વચા વિમુક્ત થઈ જાય તેને સિદ્ધ કહેવાય છે. અજર, અમર, અવિનાશી, પરબ્રાહ્મ, પરમાત્મા અને સિદ્ધ એવા પર્યાયિવાચી તેના અનેક નામો છે. તે સિદ્ધરાશિ રૂપે સર્વે એક છે અને સંખ્યામાં અનંત છે, તેના કેવળજ્ઞાનને સિદ્ધ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે.
સિદ્ધ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે - યો યેન જુન નિષ્ઠિતો, પુનઃ साधनीयः स सिद्ध उच्यते अथवा सितं-बद्धं ध्मातं भस्मीकृतमष्टप्रकारं कर्म येन स सिद्ध-, सकलकर्मविनिर्मुक्तो मुक्तावस्थामुपगत इत्यर्थः
- આ વ્યુત્પતિનો ભાવ એ છે કે જે આત્માઓએ આઠ કર્મોને નષ્ટ-ભસ્મીભૂત કરી દીધા છે અથવા જે સકલ કર્મોથી વિમુક્ત થઈ ગયા હોય તેને સિદ્ધ કહેવાય છે. જો કે સિદ્ધ અનેક પ્રકારના થઈ શકે છે, જેમકે - કર્મસિદ્ધ, શિલ્યસિદ્ધ, વિઘાસિદ્ધ, મંત્રસિદ્ધ, યોગસિદ્ધ, આગમસિદ્ધ, અર્થસિદ્ધ, યામાસિદ્ધ, તપઃસિદ્ધ, કર્માયસિદ્ધ આદિ. પરંતુ અહીં કર્મક્ષયસિદ્ધનો જ અધિકાર છે. સિદ્ધ કેવળજ્ઞાનનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે –
• સૂpl-૮૬ - પ્રશ્ન :- સિદ્ધ કેવળજ્ઞાન કેટલા પ્રકારનું છે ?
ઉત્તર સિદ્ધ કેવળજ્ઞાન બે પ્રકારના છે, જેમકે – (૧) અનંતરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન (૨) પરંપરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન.
• વિવેચન-૮૬ :
જૈનદર્શન પ્રમાણે શરીરથી આત્મા સર્વયા મુક્ત અર્થાતુ પૃચક બની જાય તેને મોક્ષ કહેવાય છે. સિદ્ધ ભગવાન એક જીવની અપેક્ષાએ સાદિ અનંત છે, અનેક જીવોની અપેક્ષાએ અનાદિ અનંત છે. પ્રસ્તુત સૂમમાં સિદ્ધ કેવળજ્ઞાનના બે ભેદ બતાવેલ છે - (૧) અનંતરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન - જેને સિદ્ધ થયા એક જ સમય થયો હોય તેના જ્ઞાનને અનંતરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે. (૨) પરંપરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાનજેને સિદ્ધ થયા એકસમયથી અધિક સમય થયો હોય તેના જ્ઞાનને પરંપરસિદ્ધ કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે.
વૃત્તિકારે જિજ્ઞાસુઓની જાણકારી માટે સિદ્ધ પ્રાકૃત ગ્રંથના આધારે આઠ
“નંદી” ચૂલિકાસૂત્ર - સાનુવાદ વિવેચન દ્વારોથી સિદ્ધ સ્વરૂપનું વર્ણન કરેલ છે. (૧) આસ્તિક દ્વાર - સિદ્ધનું અસ્તિતવ વિચાર, (૨) દ્રવ્યદ્વાર - જીવ દ્રવ્યનું પ્રમાણ તે એક સમયમાં કેટલા સિદ્ધ થઈ શકે છે ? (3) ક્ષેત્રદ્વાર - સિદ્ધ કયા ક્ષેત્રમાં વિરાજમાન છે તેનું વિશેષ વર્ણન. (૪) સ્પર્શદ્વાર - સિદ્ધ કેટલા ફોત્રની સ્પર્શના કરે તેનું વિવેચન. (૫) કાળદ્વાર - જીવ કેટલા કાળ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય ? (૬) અંતરદ્વાર - સિદ્ધોનો વિરહકાળ કેટલો છે ? (૩) ભાવદ્વાર - સિદ્ધોમાં કેટલા ભાવ હોય છે ? (૮) અા બહQદ્વાર - સિદ્ધના જીવો કોનાથી જૂનાધિક છે ? આ આઠ દ્વાર છે. પ્રત્યેક દ્વાર પર પંદર ઉપદ્વાર ઘટાવેલ છે, જેમકે – (૧) ક્ષેત્ર (૨) કાળ (3) ગતિ (૪) વેદ (૫) તીર્થ (૬) લિંગ (0) ચાત્રિ (૮) બુદ્ધ (૯) જ્ઞાન (૧૦) અવગાહના (૧૧) ઉત્કૃષ્ટ (૧૨) અંતર (૧૩) અનુસમય (૧૪) સંખ્યા (૧૫) અલબહુd.
(૧) સત્પદ પ્રરૂપણા (આસ્તિક દ્વાર) :
(૧) ક્ષેત્રદ્વાર :- અઢી હીરની અંતર્ગત ૧૫ કર્મભૂમિથી સિદ્ધ થાય છે. સંહરણની અપેક્ષાએ બે સમુદ્ર, અકર્મભૂમિ, અંતરદ્વીપ, ઉMદિશામાં પડકવન, અધોદિશામાં અધોગામિની સલિલાવતી વિજયથી પણ જીવ સિદ્ધ થાય છે.
(૨) કાળદ્વાર :- અવસર્પિણી કાળના ત્રીજા આરસના ઉતરતા સમયે એક હજાર વર્ષ કમ, એક લાખ પૂર્વ અને ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ શેષ રહેવા પર સંપૂર્ણ ચોથા આરામાં અને પાંચમાં આરામાં ૬૪ વર્ષ સુધી સિદ્ધ થાય છે. ઉત્સર્પિણી કાળના ત્રીજા અને ચોથા આરામાં અમુક સમય સુધી સિદ્ધ થાય છે.
(3) ગતિદ્વાર - કેવળ મનુષ્યગતિથી જ સિદ્ધ થઈ શકે છે, અન્ય ગતિથી નહીં. પહેલી ચાર નરકથી, પૃથ્વી, પાણી, બાદર વનસ્પતિ, સંજ્ઞી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય, મનુષ્ય, ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક આ ચાર પ્રકારના દેવતાઓ આટલી ગતિઓથી નીકળેલા જીવો મનુષ્ય ગતિમાં આવીને જ સિદ્ધ થાય છે.
(૪) વેદદ્વાર :- વર્તમાનકાળની અપેક્ષાઓ અપગત-વેદી (વેદરહિત) જ સિદ્ધ થાય છે. કેવળ જ્ઞાન થયા પહેલાની અવસ્થામાં તેણે સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ અથવા નપુંસક વેદમાંથી કોઈ પણ વેદનો અનુભવ કરેલ હોય છે.
(૫) તીર્થદ્વાર :- તીર્થકરના શાસનકાળમાં જ અધિક સિદ્ધ થાય છે. કોઈ કોઈ જીવ અતીર્થમાં પણ સિદ્ધ થાય છે.
(૬) લિંગદ્વાર - દ્રવ્યથી સ્વલિંગી, અન્યલિંગી અને ગૃહલિંગી સિદ્ધ થાય છે પરંતુ ભાવથી સ્વલિંગી જ સિદ્ધ થાય છે.
() ચા»િદ્વાર :- યાત્રિ પાંચ છે. કોઈ જીવ સામાયિક, સૂક્ષ્મસંપરાય અને ચયાખ્યાતથી એટલે આ ત્રણ ચાસ્ત્રિને સ્પર્શીને, કોઈ સામાયિક છેદોષસ્થાનીય, સૂમસપરાય અને યથાવાતચી, તો કોઈ પાંચે ય ચાત્રિથી સિદ્ધ થાય છે. ચયાખ્યાત ચામિને પ્રાપ્ત કર્યા વિના કોઈ આત્મા સિદ્ધ થઈ શકે નહીં. તે ચાસ્ત્રિ જ સિદ્ધિનું સાક્ષાત્ કારણ છે.
(૮) બુદ્ધહાર - પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયંબુદ્ધ અને બુદ્ધબોધિત આ ત્રણે ય બુદ્ધ
