________________
સૂત્ર-૬૧
પરે
હોવા છતાં ભવપત્યયિક જ હોય છે.
• સૂઝ-૬૧ -
જ્ઞાન, દર્શન અને સાત્રિરૂપ ગુણ સંપન્ન મુનિને જે ક્ષાયોપથમિક અવધિજ્ઞાન ઉન્ન થાય છે તે સંક્ષેપમાં છ પ્રકારે છે, જેમકે - (૧) આનુગામિકજે જ્ઞાન વ્યક્તિની સાથે જાય છે (૨) અનાનુગામિક – જે જ્ઞાન સાથે ન જાય 3) વમિાન- જે જ્ઞાન વૃદ્ધિ પામતું જાય (૪) હીયમાન - જે જ્ઞાન પણ થતું જાય (૫) પ્રતિતિક – જે જ્ઞાન એકાએક લુપ્ત થઈ જાય છે (૬) આપતિપાતિક - જે જ્ઞાન લુપ્ત થતું જ નથી.
• વિવેચન-૬૧ -
અહીં મૂળગુણ અને ઉત્તગુણથી સંપન્ન અણગારને ગુણપતિપત્ર કહ્યા છે અથવા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર સંપન્ન અણગારને ગુણ પ્રતિપ કહ્યા છે.
(૧) આનગામિક :- જેમ ચાલતા પુરુષની સાથે , સૂર્યની સાથે આતપ અને ચંદ્રની સાથે ચાંદની કાયમી રહે છે એ જ રીતે આનુગામિક અવધિજ્ઞાન પણ
જ્યાં અવધિજ્ઞાની જાય છે ત્યાં તેની સાથે જ જાય છે. આ જ્ઞાન કોઈ એક ક્ષેત્રને સંબદ્ધ રહેતું નથી પરંતુ અવધિજ્ઞાની વ્યક્તિથી સંબદ્ધ રહે છે.
(૨) અનાનુગામિક :- જે જ્ઞાન જ્ઞાતાના સ્થાનાંતર સાથે ન જાય તેને અનાનુગામિક અવધિજ્ઞાન કહે છે. અર્થાત જે જ્ઞાન અમુક ક્ષેત્રથી સંબંધિત હોય તેને નાનુગામિક કહે છે. જેમ કે દીપકનો પ્રકાશ મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં હોય છે. ફોત્રની મર્યાદામાં રહેલા પદાર્થોને જ તે પ્રકાશ પ્રકાશિત કરે છે. તે ક્ષેત્ર મયદાથી બહાર રહેલા પદાર્થોને તે પ્રકાશ પ્રકાશિત કરી શકતો નથી. જ્યારે તે ફોગ મર્યાદામાં વ્યક્તિ પ્રવેશ કરે ત્યારે જ પદાર્થને જાણી શકે છે. તે જ રીતે અનાનુગામિક અવધિજ્ઞાન પણ ક્ષેત્રથી સંબદ્ધ છે.
(3) વર્ધમાનક - જેમ જેમ અગ્નિમાં કાષ્ઠ નાંખીએ તેમ તેમ તે અધિકાધિક વૃદ્ધિ પામે છે, તેમજ તેનો પ્રકાશ પણ વધતો જાય છે. એ જ રીતે જેમ જેમ પરિણામમાં વિશુદ્ધિ વધતી જાય છે તેમ તેમ અવધિજ્ઞાન પણ વૃદ્ધિ પામતું જાય છે, તેને વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૪) હીયમાન - જેમ અગ્નિમાં કાષ્ઠ ઓછા નાખવાથી અગ્નિ પ્રતિક્ષણ મંદ થતી જાય છે તેજ રીતે વિશુદ્ધ પરિણામો ઓછા થવાથી અવધિજ્ઞાન પણ હીન, હીનતર અને હીનતમ થતું જાય છે તેને હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૫) પ્રતિપાતિક :- જેમ દીપકમાં તેલ ન રહેવાથી દીપક પ્રકાશ દઈને તરત જ બુઝાઈ જાય છે. તેમ પ્રતિપાતિક અવધિજ્ઞાન પણ ક્યારેક નષ્ટ થઈ જાય છે.
(૬) પતિપાતિક :- જે અવધિજ્ઞાન કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવે અથવા આખા ભવમાં પતનશીલ ન હોય તેને અપ્રતિપાતિક અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
• સૂત્ર-૬૨/૧ - પ્રથન :- અનુગામિક અવધિજ્ઞાનના કેટલા પ્રકાર છે ? ઉત્તર : અનુગામિક
“નંદી” ચૂલિકાસૂત્ર - સાનુવાદ વિવેચન અવધિજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે - (૧) અંતગત (૨) મદયગત.
પ્રશ્ન :- અંતગત અવધિજ્ઞાન કોને કહેવાય ? અથ¢િ તે કેટલા પ્રકારનું છે ? ઉત્તર :- તગત અવધિજ્ઞાનના ત્રણ પ્રકારે છે – (૧) યુરત: અંતગત-આગળથી અંતગત (૨) માત અંતગત-પાછળથી અંતર્ગત (3) પાર્શતઃ અંતગત-બા પડખેથી અંતગત.
પ્રશ્ન :- આગળથી અંતગત અવધિજ્ઞાન કોને કહેવાય? કેટલા પ્રકારનું છે ?
ઉત્તર :- આગળથી અંતગત અવધિજ્ઞાન આ પ્રમાણે છે. જેમ કોઈ વ્યક્તિ દીવડી, ઘાસનો પૂળો અથવા બળતું લાકડું મણિ, પ્રદીપ અથવા કોઈ વાસણમાં પ્રજવલિત અનિ રાખીને હાથ વડે અથવા દંડ વડે તેને સંભાળીને આગળ રાખતાં ચાલે છે ત્યારે ઉક્ત પદાર્થોના પ્રકાશ વડે માર્ગમાં રહેલ આગળની વસ્તુઓ દેખાતી જાય છે, એ જ રીતે જે અવધિજ્ઞાન પણ આગળના પ્રદેશમાં પ્રકાશ કરતાં કરતાં સાથે ચાલે છે તેને પુરતઃ અંતગત અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન : માર્શતઃ અંતગત અવધિજ્ઞાન કોને કહેવાય?
ઉત્તર : માગતઃ અંતગત અવધિજ્ઞાન આ પ્રમાણે છે. જેમ કોઈ માણસ દીવડી, ઘાસનો પૂળો, બળતું કાષ્ટ, મણિ, પ્રદીપ અથવા કોઈ વાસણમાં સળગતી અનિને રાખીને હાથ વડે અથવા દંડ વડે કે દંડ ડે ઉકત પદાર્થોને પાછળના ભાગમાં સંભાળીને ચાલે તો તેના પ્રકાશમાં પાછળ રહેલ પદાર્થોને જોતાં જોતાં ચાલ્યો જાય છે, એ જ રીતે જે જ્ઞાન પાછળના પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે તેને મતિ અંતગત અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પન :- પાણી-અંતગત વિવિજ્ઞાન કોને કહેવાય છે ?
ઉત્તર :- પwતઃ અંતગત અવધિજ્ઞાન આ પ્રમાણે છે - જેમ કોઈ પુરુષ દીપિકા ઘાસનો પૂળો, બળતું કાષ્ટ, મણિ, પ્રદીપ અથવા કોઈ પણ વાસણમાં પ્રજવલિત અનિને રાખીને હાથ વડે કે દંડ વડે ઉકત પદાર્થોને બાજુમાં રાખતા ચાલે ત્યારે ઉકત પદાર્થોના પ્રકાશ વડે બાજુમાં રહેલ વસ્તુઓ દેખાતી જાય છે તેમ જે અવધિજ્ઞાન પાવ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવતાં કરાવતાં આત્માની સાથે ચાલે છે તેને પાશ્ચત- અવવિજ્ઞાન કહેવાય છે. કોઈ કોઈ અવધિજ્ઞાન ક્ષયોપશમની વિuિતાથી એક બાજુમાં જ પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે તો કોઈ કોઈ બાજુના પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે.
પ્રશ્ન : મધ્યગત અવધિજ્ઞાન કોને કહેવાય ?
ઉત્તર :- મયગત અવધિજ્ઞાન આ પ્રમાણે છે. જેમ કોઈ પુરુષ ઉલ્કા, મશાલ, ઘાસનો પૂળો, અગ્રભાગથી બળતું લાકડું, મણિ, પ્રદીપ અથવા કૂડા આદિમાં રાખેલ અનિને મસ્તક પર રાખીને ચાલે છે ત્યારે તેને ઉપયુક્ત પ્રકાશ દ્વારા માર્ગમાં સર્વ દિશામાં રહેલા પદાર્થો દેખાઈ જાય છે તેમ સર્વ દિશામાં
