Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૂજરાતી ચાથી સાહિત્યપરિષદ્ઘમાં રજુ થયેલ નિમધ,
CococccccccccccoccCCCCCCCCCCC0:0000000000000000
શ્રીમદ્ યશોવિજયજીનું જીવન
અને તેમનુ
ગુજરાતી સાહિત્ય,
લેખક,
યાગાનજી મુનિ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી.
212
ચૈત્ર માસ—વીર સપૂત -૩૪૩
પ્રસિદ્ધ કત્તા,
અમદાવાદ
શ્રીજૈન શ્વેતાંબર માર્તપૂજક બોડીંગ તરફથી શંકરલાલ ડાહ્યાભાઇ કાપડીયા
સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ,
કીંમત. ૭-૩
SA
બુદ્ધિપ્રભાના માહુકાને ૦-૨-૦
સમદાવાદ શ્રી સત્યવિજય ” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં શા. સાંકળચંદ હરીલાધે છાપ્યા.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી ચાથી સાહિત્ય પરિષદમાં રજુ થયેલ નિબંધ.
આ00000000000000000
Nlllllllllllllllllceglellllllllllllll:llllllllllllls શ્રીમદ્ યશોવિજયજીનું જીવન હું
અને તેમનું ગૂજરાતી સાહિત્ય. 00000000000000000000000000000000000000000000000068
લેખક
ગનિષ્ઠ મુનિ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી.
ચૈત્ર માસ— વીર સંવત ૨૪૩૮.
પ્રસિદ્ધ કર્સ,
અમદાવાદ, શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક બેડીંગ તરફથી
શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીયા
સુપ્રીટેન્ડન્ટ,
કીંમત. ૦–૩-૦૦
બુદ્ધિપ્રભાના ગ્રાહકેને ૦-૨-૦૦
અમદાવાદ શ્રી “ સત્યવિજય ” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં શા. સાંકળચંદ હરીલાલે શપે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર
લીટી
પાનું
અશુદ્ધ.
શુદ્ધ,
ઉપાપ
સૂરી
-
જેન ઉપાય સૂરિ મુનિવર સ્વીકારશો દીક્ષા લાભવિજયજી પ્રસંગોપાત્ત न्यायविशारद ઉધોતાર્થ અન્તરધાન
-
મુનીવર રિવકારશો દિક્ષા લાભાવજયજી પ્રસંગોપાત न्यायविशारद ઉધાર્થ અન્તર્ધાન
-
-
9
/
02
બિર
બિરૂદ
પબળ પરિક્ષા વિધમાન સ્વિકારી પરિક્ષા પરૂપણ વિદ્વાન
પ્રબળ પરીક્ષા વિદ્યમાન સ્વીકારી પરીક્ષા પ્રરૂપણ વિદ્વાન
»
1
0
»
આ
છે
જ
»
જ
છે
વાંચકાના વાંચકો ભગતતી ઉપાધ્યાય સ્વિકાર સરલ ઈત્યાદિ પરિક્ષા સડસટ વિાધવાદ વિરસ્વતી પ્રસંગોપાત પ્રલિત ગગા
વાચકેના વાચકો ભગવતી ઉપાધ્યાયે સ્વીકાર સરસ અષ્ટપદીનાં પરીક્ષા સડસઠ વિવિવાદ વરસ્તુતિ પ્રસંગોપાત્ત પ્રચલિત
-
છે 2
:
*
*
=
:
મંગા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
અશુદ્ધ
પાનું
શુદ્ધ
સ્વિકારીને રમરણ આધિન
સ્વીકારીને મરાણું આધીન
તુમ
તુમ
અણુ મહિ
અણુમાંહે
અજરિજ સિંધુરે સહજાન્દ ધૂન પરિણતીમાં ચક્રવાતની તત્વજ્ઞાની ગાભત કંચન વિઝાવજય તેહ થકી તુ સત્ર અખંબ
અચરિજ સિધુર સહજાનન્દ ધૂન પરિવુતિમાં ચક્રવર્તિની તત્વજ્ઞાની ગર્ભિત કંચન વપ્રવિજય તેહથકી તુ માત્ર અખંભ ઘણું રહે છે પ્રમાણિકતા तज्याथी
-
-
-
રહે છે પમાણિકતા तज्वाथी શુધ નિન્દાને ટાળ જ્ઞાન તણે વિશેષતઃ ધડવાકર બ્રહ્મદય વિમણા વીસમી મંચાતિ મંચની કર માંહે વ્યતિ કરે
નિન્દાનો ઢાળ જ્ઞાનતો વિશેષતઃ ધવાકર બ્રહ્મઅદય વિમણાલીસમી , મંચાતિમંચની કરમાં વ્યતિકરે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું
શુદ્ધ
સુભટ રણ ન મૂકે અસિછિન્ન અંતરિત
અશુદ્ધ હુઆ સુભ રણ મૂકે અસિછિન્ય અતરિત યુલે અઘરી નરપતી સસનેણેરે ક્રોધ જળ ન મારે અણધારે
અધૂરી નરપતિ સસનેહેરે ક્રોધજલન પારે શણગારે
કંચન
ભદ્ર
લાડુ આસમ લાડુ આ ગાટ તનુમળ મમકર આદિક છોડ કે બ્રુહકલ્પ ભાવે વ્યવહાર ધર્માચાર્યઅવિરતી ખિલ અનીરવિષ એકદપાયોહિ પરિપુર્ણ પામસે સ્વિીકારી ચાલ યુવરાજના સ્વિકારીને સુરિશ્વર
કંચન મદ લાડુઆલમ લાડુઆ ગાઢ તકુમલ મમકારાદિ ષોડશકે બૃહત્ક૫ ભાખે વ્યવહાર ધર્માચાર અવિરતિ ખીલ અન્તરવિષ એકથા હિ પરિપૂર્ણ પામશે સ્વીકારી કાલ યુવરાજને સ્વીકારીને સુરીશ્વર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામહેપાધ્યાય ન્યાયવિશારદ જન કવિ “શ્રીમદ્ ચશોવિજયજી.” તેમનું જીવન અને તેમનું ગુજરાતી સાહિત્ય.
( લેખક–ગનિષ્ઠ મુનિ શ્રી બુદ્ધિસાગરજી.) “ તુજ મુજ રીઝની રીત, અટપટ એટ ખરીરી; “ લટપટ નાવે કામ, ખટપટ ભાંજ પરીરી. “મલ્લિનાથ તુજ રીત, જન રીજે ન હુએરી;
દય રજણને ઉપાપ, સાહસું કાંઈ ન જુએરી. “ દુરારાધ્ય છે લોક, સહુને સમ ને શરીરી; “ એક દુહવાએ ગાઢ, એક જે બોલે હસીરી.
લોક લોકોત્તર વાત, રીજવે દય જુઈરી; “ તાત ચક્રધર પૂજ્ય, ચિન્તા એહ હુઈરી. “ રીજવવો એક સાંઈ, લોક તે વાત કરેરી; “શ્રી નવિજય સુશિષ્ય, એહિજ ચિત્ત ધરેરી.
શ્રીમદ્ યવિજયજીકૃત શ્રી મલ્લિનાથ સ્તવન. આ મહા પુરૂષના જીવન ચરિત્રની રૂપરેખા તેઓના ગ્રન્થોમાં તેઓએ કાઢેલા વાણીના
ઉગારથી દેરી શકાય છે. આ શ્વેતામ્બર જૈન ધર્મના મહાન ઉપદેષ્ટા સામાન્ય દિરોન અને જૈન ધર્મરક્ષક ગીતાર્થ મુનિવર હતા. આ મહાપુરૂષને જન્મ ગુર્જર શ્રીમનું જીવન ચરિત્ર જાણવાનાં સાધન. કરીમાં અમદાવાકના
* દેશમાં અમદાવાદમાં વિક્રમ સંવતના ૧૭ મા સૈકામાં થયો હતો એમ
કેટલીક કિંવદન્તીઓથી તથા કેટલાક અનુમાનેથી કહી શકાય છે. આ જૈન તત્ત્વજ્ઞાની મહાન કવિનું ચરિત્ર કોઈ ઠેકાણેથી જોઈએ તેવા રૂપમાં લખેલું ઉપલબ્ધ થતું નથી. તેમના સમાનકાલીન પન્યાસ સત્યવિજય, વાચક વિનયવિજય, માનવિજય વગેરે સમર્થ વિદ્વાન હતા. તેમ છતાં તેમનું જીવનચરિત્ર કોઈએ સાહિત્યમાં જળવાઈ રહે એવા પ્રબન્ધ તરીકે રચ્યું હોય એમ અદ્યાપિ પર્યન્ત નિર્ણય થયો નથી. જૈન દર્શનના મહાત્માઓમાં પિતાનું ચરિત્ર પિતાની મેળે તે વખતે આત્મપ્રશંસાદિ કેટલાક કારણોથી નહિ લખવાની પ્રણાલીકા હોવાથી તેઓના જીવન ચરિત્રની હકીકત તેમના શ્રીમુખથી વ લેખિનીથી કશું પ્રગટી શકે? તેઓ આચાર્ય પરંપરાની પાટ ઉપર થયા હતા તે કેટલીક હકીકત પદ પરંપર થનાર આચાર્યોની પેઠે જાણી શકાત. તેમના શિષ્યો નાની થયા હોત તો તેઓએ પોતાના ગુરૂનું જીવન ચરિત્ર લખ્યું હતું, પણ તેમ દેખવામાં આવતું નથી. પૂર્વાચાર્યોની પાછળ થનાર તેમના શિષ્યો
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા તેમના ગુણાનુરાગીઓ પૂર્વાચાર્યોનું ઐતિહાસિક મુદાઓ આદિથી મિશ્ર જીવનચરિત્ર લખી શકે છે. તેમના રચિત ખાદ્યખંડન, પ્રતિમાશતક, અને બત્તીસા બત્તીસી વગેરે પ્રત્યેની પ્રશ તિથી કેટલુંક જીવનચરિત્ર જાણી શકાય તેમ છે. તેમના સંત ભાષામય ગ્રન્થ વા ગુર્જર ભાષાના ગ્રન્થોથી હૃદય વિચારોના અવલોકનઠારા આચારઆદિ બાહ્યચરિત્ર અને તે પ્રસંગના બનાવને આલેખી શકાય. પણ તેવી રીતે જીવનચરિત્રનું આલેખન કરતાં તેમના ગ્રન્થોનું ઘણું પરિશીલન કરવું જોઈએ. શ્રીમદ્દ જન્મ સત્તરમા સૈકામાં થયો હતો. સંવત ૧૪૭૦ પૂર્વે તેમને જન્મ હોય
એમ અનુમાન કરી શકાય છે. અધ્યાત્મ મત પરિક્ષા ગ્રંથમાં તેમણે શ્રીમદને જન્મ. સ્થળ
સ્થળ પાર્શ્વનાથને નમસ્કાર કરી વિજયદેવ સૂરીને પણ મંગલાચરણમાં અને સાલ.
નમસ્કાર કર્યો છે. તેમણે જે શ્રી વિજયદેવ સૂરિના ધર્મ રાજ્યમાં તે ગ્રંથ બનાવ્યો હોય તે તેમનો જન્મ લગભગ ૧૬૬૩ માં થવો જોઈએ. ઉપાધ્યાયજીએ જે આચાર્યના રાજ્યમાં ગ્રંથ બનાવ્યા છે તે આચાર્યનું નામ તેમના ગ્રંથમાં છેવટે લખ્યું છે ઈત્યાદિ કારણોથી ઉપર્યુક્ત અનુમાન કરી શકાય છે. આ પ્રમાણે જે અનુમાન બંધ બેસતું હોય તો તેમના શરીર ત્યાગ સમયે તેમની ઉમર ૮૨ વર્ષની થઈ શકે, અને ૧૮ વર્ષની ઉમરે દીગંબરીઓના સામે જવાબ તરીકે તે ગ્રંથ બનાવ્યો હોય એમ કહી શકાય. કદાપિ ઉપરને નિયમ કે ગ્રંથ બનાવતી વખતે જે સુરિ હોય તેનું નામ નહિ લખતાં અન્ય સુરિનું પણ મંગલાચરણ કરી શકાય એવી તે સમયની પદ્ધતિ હોય તો શ્રી વિજયસિંહસૂરિના વખતમાં તે ગ્રંથ રચેલો હોય એમ અનુમાન કરી શકાય. ગમે તેમ હોય પણ જન્મ તે તેમને સંવત ૧૪૭૦ લગભગમાં થયો હોય એમ અનેક દલિલોથી સિદ્ધ થાય છે તેમની ભા'. ગુજરાતી જન્મનીજ હોય એમ ઉચ્ચ સંસ્કારીત ગુર્જર ભાષાના શબ્દો આદિવડે અનુમાન થવાથી તેઓ ગુર્જર દેશમાં જન્મ્યા હોય એમ લાગે છે. તેમની ગુર્જર ભાષામાં કેટલાક મારવાડી ભાષાના શબ્દો દેખાય છે તેનું કારણ એ છે કે તેઓ ભારવાડ દેશમાં વિચર્યા હતા; ' તેથી જે દેશમાં વિચર્યા હોય તે દેશની ભાષાના કેટલાક શબ્દોની સંમિશ્રતા ગુર્જર ભાષામાં થાય એમ બનવા યોગ્ય છે. આ પૂજ્ય કવિન વિહાર ગુર્જર દેશમાં વિશેષ હતો. આ મહાન મુનીવરનો સ્વર્ગવાસ સંવત ૧૭૪૫ ના માગશર શુદિ એકાદશીના રેજ નામદાર ગાયકવાડ
સરકારના રાજ્યના ડભાઈ ગામમાં થયો હતો. ડભેઈ ગામની દક્ષિણ દિશાએ તળાવ પાસે - તેમની દેરી છે. અનેક મુનિવરો અને શ્રાવકો તેમની પાદુકાનાં દર્શન કરવા માટે ડભોઈ ગામે જાય છે. તેમણે સંવત ૧૭૬૪ ની સાલનું છેલ્લું ચોમાસું સુરતમાં કર્યું હતું, ત્યાંથી ચોમાસું ઉતર્યા બાદ ભરૂચ, નીકરા, અને શીનર થઈને ડભાઈ આવ્યા હશે અને મને એકાદશી કરવાને માટે ત્યાંના જેનોના આગ્રહથી ત્યાં રહ્યા હશે. ડભોઈમાં સાગરગચ્છને પતિઓ ઘણા રહેતા હતા, ત્યાં સાગરગચ્છના યતીઓની ઘણું દેહેરીઓ છે. | તેઓ જાતે ઓસવાળ હતા. તેમની બાલ્યાવસ્થામાં તેમના પિતાશ્રી મૃત્યુ પામ્યા હતા,
અને તેમનાં માતુશ્રી વિધવા થયાં હતાં. ભવિષ્યમાં તેઓ એક મહા શ્રીમદૂની બાલ્યાવસ્થા ચમત્કારિક મહાત્મા નીવડવાનાં ચિહે તેમનામાં બાલ્યાવસ્થાથીજ
અને અદ્ભુત સ્મરણશક્તિ. માલુમ પડતાં હતાં. તેમનાં માતુશ્રીને દરરોજ ગુરૂની પાસે જઈને ઉપા
શ્રયમાં “ભક્તામર સ્તોત્ર” સાંભળવાનો નિયમ હતો. ચોમાસાના એક દિવસમો ઘણા વરસોન હલ થાય તે પિતાનું શરીર નરમ હોવાથી ગુરૂ પાસે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3 ]
જઈ ભક્તામર સ્તેાત્ર સાંભળી શક્યાં નહિ. એમને નિયમ એવા હતા કે ભક્તામર સ્તોત્ર સાંભળ્યા સિવાય ભાજન લેવું નહિ; તેથી ઉપરના કારણથી ત્રણ દિવસના ઉપવાસ થયા. યશાવિજયજીનું તે વખતનું સાંસારિક નામ જશા હતું, અને તેમની ઉમર આ પ્રસંગે ૭ વર્ષની હતી. ચેાથા દિવસે જશાએ પોતાની માતુશ્રીને પૂછ્યું કે હું માતુશ્રી! તમે કેમ એ ત્રણ દિવસથી ખાતાં નથી? માતાએ જવાબ આપ્યા કે હે પુત્ર! હું ભક્તામર સ્તત્ર સાં. ભળ્યા સિવાયા ભાજન લેતી નથી. જશાએ વિનયથી કહ્યું કે તમારી ઇચ્છા હોય તે હું તમને ભક્તામર સ્તાત્ર સંભળાવું. માતા આશ્ચર્ય પામી મેલ્યાં કે તને ક્યાંથી ભક્તામર સ્તેાત્ર આવડે? પુત્રે કહ્યું કે હું માતુશ્રી! તમે મને તમારી સાથે ગુરૂની પાસે ઉપાશ્રયમાં દર્શન કરવાને તેડી ગયાં હતાં તે વખતે મે પણુ ભક્તામર સ્તાત્ર સાંભળ્યું હતું તે મને યાદ રહ્યું છે. માતાએ સંભળાવવાનું કહ્યાથી પુત્રે ભક્તામર સ્તેાત્ર સપૂર્ણ અને એક પણ ભૂલ સિવાય સંભળાવ્યુ, તેથી માતાને બહુ આનંદ થયા અને ભેાજન કર્યું. ત્રણ ચાર દિવસ સુધી ભક્તામર સ્તેાત્ર પુત્રની પાસેથી સાંભળ્યું. વરસાદની હેલી સમાપ્ત થતાં શરીર આરોગ્ય થવાથી જશાનાં માતુશ્રી ગુરૂની પાસે ઉપાશ્રયમાં ભક્તામર સ્તત્ર સાંભળવા ગયાં. ગુરૂએ પૂછ્યું કે હે સુશ્રાવિકા ! તને ભક્તામર સ્તેાત્ર સાંભળ્યા વિના સાત દિવસના ઉપવાસ થયા હશે. શ્રાવિકાએ બે હાથ જોડીને કહ્યું કે આપના પસાયથી મેં ભક્તામર સ્તંત્ર મારા પુત્રના મુખેથી સાંભળ્યું છે. ગુરૂ આશ્ચર્ય પામ્યા અને પૂછ્યું કે તારા પુત્ર શી રીતે ભક્તામર સ્તોત્ર સંભળાવી શકે? શ્રાવિકાએ કહ્યું કે હે ગુરૂ મહારાજ! આપની પાસે એક દિવસ હું તે પુત્રને દર્શન કરાવવા તેડી લાવી હતી, તે વખતે આપ ભક્તામર સ્તાત્ર ખેલતા હતા, તે તેને યાદ રહ્યું હતું તેથી તેણે મને સંભળાળ્યું. ગુરૂએ તેણીના છ વર્ષની ઉમરના પુત્ર જશાને ખાલાવ્યા અને તેની સ્મરણશક્તિ જોઇ બહુ આશ્ચર્ય પામ્યા. તેને કેટલુંક પૂછ્યું અને તેના પ્રત્યુત્તર તેમને સàાષકારક મળવાથી ગુરૂ બહુ ખુશી થયા. પુત્ર અને માતા ઘેર ગયા બાદ ગુરૂના મનમાં એક વિચાર સ્ફુરી આવ્યેા કે જો આ પુત્ર દિક્ષા લે તેા જૈન ધર્મના ઉદ્ધાર કરી શકે. ગુરૂ કે જેમનું નામ શ્રી નયવિજયજી હતું, તેમણે ગામના આગેવાન જેનાને એકઠા કર્યાં, અને પેાતાના વિચાર પ્રદર્શીત કર્યાં. આગેવાન જેનેાનું મંડળ જશાની માતાની પાસે ગયું અને કહ્યું કે હું શ્રાવિકા! તારા પુત્ર બહુ બુદ્ધિશાળી છે. આવી માલ્યાવસ્થાથી ધર્મશાસ્ત્રાના અને ભાષાશાસ્ત્રના અભ્યાસ કરશે તેા ભવિષ્યમાં એક મહાન જૈન ધર્માંહારક પ્રભાવક થશે, અને તત્ત્વવેત્તા થશે. ગૃહસ્થાવાસમાં રહેશે તે અલ્પ જીવાને ઉપકાર કરી શકશે અને પેાતાના ગુણાને લાભ આપવાને માટે સાધુના જીવનની પેઠે સ્વતંત્ર પ્રયત્ન કરી શકશે નહિ. આવા એક પુત્રને જૈન ધર્મના ઉદ્ધારને માટે અને આખા જગતના ભલાને માટે બ્રહ્મચર્ય આશ્રમમાં સદાકાળ રહે એવી દીક્ષા અપાવવી એ તમારા નામને અમર કરવા જેવું સુકૃત્ય છે. તમારા પુત્રને ગુરૂને સોંપવા માટે સંધ વિનંતિ કરે છે તે સ્વિકારો. પુત્રની માતા અત્યંત હર્ષાયમાન થઇ અને તેને હર્ષાશ્રુ આવ્યાં, અને સંધને કહેવા લાગી કે જેને તીર્થંકરા પણ નમસ્કાર કરે છે એવા શ્રી સંધ મારી પાસે પુત્રરત્નની માગણી કરે છે, અને તે જગતના ભલાને માટે મહા પ્રભાવક થશે તેા આના કરતાં અન્ય કાંઈ મને રૂડું જણાતું નથી, માટે મારા પુત્રને હું સંધને સોંપું છું. સાત ઘર વચ્ચે એકનો એક પુત્ર હોવા છતાં પણ માતાએ ધર્મના ઉદ્ધારને માટે ગુરૂને સોંપ્યા, અને તેમણે દિક્ષા અંગીકાર કરી.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઈ પરંપરામાં શ્રીમદે દીક્ષા અંગીકાર કરી.
શ્રી હીરવિજયસૂરિ
કલ્યાણવિજયજી
કીતિવિજયજી
લાભાવજયજી
વિનયવિજયજી.
જીતવિજયજી નયવિજયજી
શ્રી ચરોલિયરી. શ્રી મહાવીર પ્રભુની પટ્ટપરંપરાએ ચાલતા આવેલા તપાગચ્છમાં ભારતમાં પ્રખ્યાત અકબર બાદશાહને ઉપદેશ દેનાર શ્રી હીરવિજયસૂરિ થયા. શ્રી હીરવિજયસૂરિના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી કલ્યાણવિજ્યગણી, તેમના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી લાભવિજયગણિ, તેમના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી જીતવિજયગણિ, તેમના ગુરૂભ્રાતા શ્રી વિજયગણિ, અને તેમના શિષ્ય તપાગચ્છ ગગનમણિ શ્રી યશોવિજયજી થયા. શ્રીમદ્ આનન્દઘનજી, જ્ઞાનવિમલસૂરિ, ઉદયરત્ન, માનવિજય ઉપાધ્યાય, જિનવિજય,
- શ્રીમદ વિનયવિજય, જયસોમ ઉપાધ્યાય, સકલચન્દ્ર અને મોહનશ્રીમના સમાનકાલીન જૈન લિએ ય સાક્ષર મુનિવરે.
- વિજય વગેરે ગુર્જર ભાષાષિક સાક્ષર મુનિઓ પ્રવર્તતા હતા. શ્રીમના
સમાનકાલીન કોઈ પણ વિદ્વાન તેમના ગ્રન્થ સંબંધી ચર્ચા કરી હોય એવું જણાતું નથી. શ્રીમદે બાલ્યાવસ્થામાં બ્રહ્મચારી દશામાં દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. શ્રી સત્યવિજય
પન્યાસ કે જેના યોગે પતિવસ્ત્રધારા ક્રિાદ્ધાર થએલો હતું તે, તથા શ્રીમ કાશીમાં વિ. શ્રી વિનયવિજય ઉપાધ્યાય, અને આનન્દઘનજી સમકાલીન હતા. ઘાભ્યાસ.
તેમના વખતમાં શ્રી વિજયદેવસૂરિ, વિજ્યસિંહસૂરિ, અને વિજયપ્રભસૂરિ હતા, એમ ગ્રન્થોથી પુરવાર થાય છે. તેમના ગુરૂ નત્યવિજયજી અમદાવાદમાં વિશેષ રહેતા હતા. બાલ્યાવસ્થામાં જ તેમણે તથા શ્રી વિનવિજ્યજીએ જૈન ધર્મનાં ઘણું શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કર્યો. તે બન્નેની અપૂર્વ બુદ્ધિનું અવલોકન કરીને તે બન્નેને કાશીમાં વ્યાકરણ અને ન્યાયને પરિપૂર્ણ અભ્યાસ કરવા મોકલાવ્યા. તે વખતે સંસ્કૃત ભાષાવિદ્યાની પીઠિકાભૂત કાશી હતું. તે બન્નેએ બ્રાહ્મણ વિધાનની પાસે અધ્યયન શરૂ કર્યું. શ્રી વિનયવિજયજીએ
વ્યાકરણને મુખ્ય વિષય લીધે અને ન્યાયના વિષયને ગણપણે ગ્રહણ કર્યો. શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીએ ન્યાયના વિષયનું મુખ્યપણે અધ્યયન કર્યું; અને વ્યાકરણ સાહિત્યનું ગૌણપણે ગ્રહણ કર્યું. તે બન્નેએ બાર વર્ષ પર્યન્ત શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરીને અપૂર્વ વિદ્વતા પ્રાપ્ત કરી. તેમને વિદ્યાગુરૂ બ્રાહ્મણ જૈનધર્મને દેશી છતાં, વિનયાદિથી તેને પ્રસન્ન કરીને તે પછી તેઓએ સંતોષપૂર્વક વિધા ગ્રહણ કરી. તેમના ઉપર અધ્યાપક વિદ્યાગુરૂને અપૂર્વ પ્રેમ થશે અને તેથી તેણે હદયથી સર્વ વિદ્યા શીખવી. તેમના ગુરૂ અધ્યાપકની પાસે એક અપૂર્વ ગ્રન્થ હતા, તે ગ્રન્થ કોઇને તે બતાવતા નહતા. શ્રી યશોવિજયજીએ અને વિનયવજયજીએ પ્રસંગ પામીને અર્ધ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
અર્ધ ગ્રન્થ જોઈ, મુખે કરી, બન્નેએ ભેગા મળી ઉતારી તેને પૂર્ણ કર્યાં. પ્રસંગાપાત તે વાત પેાતાના અધ્યાપકને જણાવીને મારી માગી, અને તેમની પ્રીતિ સ`પાદન કરવાપૂર્વક પેાતાની સ્મરણશક્તિના અપૂર્વ ખ્યાલ ગુરૂને દર્શાવી આપ્યા. તે વખતમાં કાશીમાં એક મહાન વિદ્વાન દાક્ષિણાત્ય પંડિત આવ્યેા અને તેણે ઘણી સભાએ જીતી લીધી. આવા પ્રસંગે અધ્યાપક ગુરૂની આજ્ઞા માગીને યશેોવિજયજી કાશીના પંડિતાની શાભાના રક્ષણાર્થે દાક્ષિણાત્ય પંડિતની સાથે વાદવિવાદ કરીને તેને જીતી લીધા; તેથી કાશીના પંડિતાએ પ્રસન્ન થઇને તેમને “ચાયવિરાટ્ ” ની ઉપાધિ અર્પી. કાશીમાં તેમણે અનેક શાસ્રાનું અધ્યયન કર્યું.
એક દિવસ શ્રમના મનમાં સરસ્વતી દેવતાને પ્રત્યક્ષ કરવાના વિચાર સ્ફુરી આવ્યેા. તેમણે એકવીસ દિવસ પર્યન્ત હૈં કાર ખીજપૂર્વક સરસ્વતી મત્રને જાપ શ્રીમને સરસ્વતી દેવીએ કર્યાં. એકવીસમા દિવસની રાત્રીમાં સરસ્વતી સાક્ષાત્ આવ્યાં. યશાસાક્ષાત્ દર્શન આપ્યાં. વિજયજીને વર માગવાનું કહ્યું. યશેોવિજયજીએ જૈનધર્મના ઉદ્યાર્થ શાસ્ત્રા રચવામાં સહાયતા માગી. સરસ્વતીએ તે પ્રમાણે થાએ એમ કહ્યું અને અન્તર્ધાન થઇ ગયાં. આ વાત તેમના રચેલા જંબુ સ્વામીના રાસમાંના મંગલાચરણના દુહામાંથી નીકળી આવે છે, તે દુહા અત્ર લખવામાં આવે છેઃ—
દુહા.
સારદ સાર દયા કરી, આપે! વચન સુરંગ; તું તૂફી મુજ ઉપરે, જાપ કરત ઉપગંગ તર્ક કાવ્યના તે તદા, દીધેા વર અભિરામ; ભાષા પણ કરી કલ્પતરૂ, શાખા સમ પરિણામ. હે માત નચાવે કવિ તુજ, ઉદર ભરણને કાજ;
હું તા સદ્ગુણ પદે વી, પૂજું છું મત લાજ ભાવાર્થ:—કાશીમાં ગંગા નદીના કાંઠા ઉપર મેં તે સાક્ષાત્ આવીને મારા ઉપર પ્રસન્ન થઇને તર્કકાવ્યના તને કુકવિએ પેટ ભરવાને માટે ગમે તેની ખાટી સ્તુતિ જેવાં અને જેમાં અશુભ વિચારી રહ્યા છે એવાં કાવ્ય સદ્ગુણુ કાવ્યા બનાવીને તેમાં સ્થાપન કરીશ.
૧
તારૂ આરાધન કર્યું અને તે વખતે સુંદર વર આપ્યા. હે માતર્ ! કરીને અને જગતની અવનતિ કરીને હને નચાવે છે. હું તેા તને
આ વાક્યા આ ઉત્તમ મુનિવરના મુખમાંથી નીકળે છે તેથી તેમને સરસ્વતીએ સાક્ષાત્ આવીને વરદાન આપ્યું હતું એમ સિદ્ધ થાય છે. એમના ગ્રન્થો વાંચતાંજ તેમાં દૈવી ચમહાર્ માલુમ પડી આવે છે.
કાશીમાંથી શ્રીમ
વિહાર.
ન્યાયશાસ્ત્ર સંબંધી શ્રીમદે એકસેા ગ્રંથા ચ્યા. અન્યમતના વિદ્વાનોએ “ચાયાત્રા” એવું બિરૂદ્ તેમને આપ્યું. આ ખીના જૈન તર્કભાષા ગ્રન્થની પ્રશસ્તિ ઉપરથી માલુમ પડે છે. કાશીમાં પૂર્ણ વિદ્વતા સંપ્રાપ્ત કર્યાં પશ્ચાત્ તેઓ ત્યાંથી નીકળ્યા. તેમણે નીકળતી વખતે અધ્યાપક બ્રાહ્મણ ગુરૂને કહ્યું હતું કે આપને કદી મારી જરૂર પડે તેા ગુર્જર દેશમાં મને મળશેા. ગુર્જરદેશમાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ]
આવતાં પહેલાં તેમણે આગ્રા વગેરે નગરાનું અવલેાકન કર્યું હતું. ગદાધર નામના એક પડીત કે જે મહાન નૈયાયિક હતા. તેની શ્રીમદ્ યશેાવિજય પર પ્રીતિ હતી. જેસલમેરના જ્ઞાનભંડાર તેમણે દેખ્યા હતા. શ્રીમદ્ સમંતભદ્રગણિકૃત તત્વાર્થ સૂત્રપર ગધ હસ્તિ મહાભાષ્ય પણ તેમણે તે પ્રદેશમાં વા અન્યત્ર જ્ઞાનભંડારમાંથી દેખ્યું હોય એવું તેમને આપેલી ગ ંધહસ્તિ મહા ભાષ્યની સાક્ષીએ ઉપરથી માલુમ પડે છે. હાલ તે ગ્રંથ દેખાવામાં આવતા નથી. કર્ણાટક દેશમાં તામિલ ભાષામાં તે ગ્રંથ હયાતી ભાગવે છે એમ કેટલાક દીગબરીએ તરફથી સાંભળવામાં આવ્યું છે. મારવાડમાં વિહાર કરીને તેઓએ ગુર્જર દેશ પ્રતિ વિહાર કર્યાં. મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં દિગંબરાનું પબળ હતું. તેમણે દીગબરાને દિકપટ ચેારાશી ખેલ અને અધ્યાત્મ મત પરિક્ષા વગેરે ગ્રન્થા લખીને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યાં હતા. તેમના સમયમાં જૈન ધર્મમાં ઘણા પથ ઉભા થયા હતા. દિગંબરામાંથી પણ તેરાપન્થી અને સમયસારીઆ નામના મત નીકળ્યા હતા. પ્રતિમાત્થાપક અને કડવા પન્થ વગેરે મતા તે વખતમાં વિધમાન હતા. તપાગચ્છના આચાર્યા પણ સાગરગચ્છના આચાર્યોની સાથે વિવાદમાં ઉતરતા હતા. તે વખતની પૂર્વ લગભગમાં થયેલા શાન્તિદાસ શેઠ સાગરગચ્છના આચાર્યની સ્થાપના કરનાર મુખ્ય શ્રાવક હતા. વિજયદેવસૂરિની પાછળ થનારા શિષ્યેામાં આચાર્યને પટ્ટે સ્થાપન કરવાની બાબતમાં મતભેદ પડયા. સત્યવિજય પન્યાસે વિજયસિંહસૂરિની આજ્ઞા સ્વિકારી હતી. અને પાછળથી વિજયપ્રભસૂરિની આજ્ઞા સ્વિકારી હતી એમ કેટલાંક અનુમાનાથી અવશેાધાય છે. શ્રી સત્યવિજયના નિર્વાણરાસમાં શ્ર વિજયપ્રભસૂરિની આજ્ઞામાં તે હતા એમ લખ્યું છે શ્રી યશેાવિજયજીએ અધ્યાત્મ પરિક્ષા રચવાના સમયમાં વિજયદેવસૂરિની આજ્ઞા ધારી હતી. અને પાછળથી શ્રી વિજયસિંહસૂરિ તથા વિજયપ્રભુરિની આજ્ઞા સ્વીકારી હતી.
તેમના વખતમાં જ્ઞાનના ઉદય દેખાતા હતા. પણ ક્રિયારૂપ ચારિત્ર માર્ગમાં શિથિલતા દેખાતી હતી. તેમણે સત્યવિજય પન્યાસની સાથે ક્રિયાદ્વાર કર્યા હતાં તેમ સાંભળવામાં આવ્યું છે. પણ તેના ચોક્કસ પુરાવા હજી પ્રાપ્ત થયા
શ્રીમદૂના વખતમાં ધર્મની સ્થિતિ.
નથી. તેમણે પ્રથમ સત્યવિજય, જ્ઞાનવિમલના પક્ષ લેઇ ઉત્કૃષ્ટાચાર માર્ગની પરૂષણા કરી હતી. અને તેથી આચાર્યને પણ ઘણું વેઠવું પડયું હતું એમ કેટલીક કહેણીઓથી જાણવામાં આવ્યું છે. શ્રી વિજયપ્રભૂરિએ કેટલાકના આગ્રહથી યોાવિજયની પંડિતાને અવલેાકી તેમને ઉપાધ્યાય પદવી આપી હતી. તેમને કઈ સાલમાં ઉપાધ્યાય પદવી આપી તે ચાક્કસ જણાતું નથી.
એક સમય શ્રીમદ્ યશેાવિજય પાટણથી વિહાર કરી અમદાવાદમાં આવ્યા તે વખતે, અમદાવાદમાં માનવિજય ઉપાધ્યાયનું વ્યાખ્યાન વખણાતું હતું. શ્રીચોવિજયજીની વ્યા- યજ્ઞેશવિજય ઉપાધ્યાયના વ્યાખ્યાનના શ્રોતાઓ કરતાં શ્રી માનવિજયના ખ્યાનકળા અને માનવિજયની વ્યાખ્યાનળા વ્યાખ્યાનના શ્રાતા પાંચ છ ઘણા વધારે થતા હતા. ઉપાધ્યાય શ્રી યશાવિજયના વ્યાખ્યાનમાં એક હજાર મનુષ્યા થતાં હતાં અને શ્રીમાન વિજયના વ્યાખ્યાનમાં પાંચ છ હજાર મનુષ્યા ભેગા થતા હતા. શ્રી યશેાવિજ્યજીનું વ્યાખ્યાન દ્રવ્યાનુયાગની પ્રરૂપણામય હાવાથી ઘણાને ધણું સૂક્ષ્મ પડતું હતુ. તેમજ યશાવિજયજી કરતાં ઉપદેશ આપવાની શૈલી શ્રી માનવિજયજીની ઘણી આકર્ષક હતી. એક વખત ઉપાધ્યાયના મનમાં વિચાર આબ્યા કે શું મારા કરતાં માનવિજયઇ વધારે વિદ્વાન છે કે જેથી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
9
]
તેની સભામાં ઘણું જેનેની ઠઠ ભરાય છે. આ બાબતનો નિશ્ચય કરવાને તેઓ પિતે માનવિજયજીના વ્યાખ્યાનમાં ગયા. શ્રી માનવિજયજીએ તેમને બહુ માન આપી બેસાડયા. અને આવવાનું કારણ પુછયું. ઉપાધ્યાયે પિતાને અભિપ્રાય દર્શાવ્યો. માનવિજયજીએ કહ્યું કે હું તમારા જેટલો વિદ્વાન નથી તોપણ ઉપાધ્યાયના આગ્રહથી માનવિજયજીએ વ્યાખ્યાન શરૂ કર્યું. માનવિજયજીની ઔપદેશિક કળાથી ઉપાધ્યાય પ્રસન્ન થયા અને માનવિજયજીની પ્રશંસા કરી. આ કહેણી ઉપરથી ઉપાધ્યાયના હૃદયનો ઉદારભાવ અને લઘુતા કેટલી હતી તે વાત વાંચકેના અભિપ્રાય ઉપર મૂકીએ છીએ. પ્રતિમા ઉત્થાપક ટૂંઢકોના સામા તેમણે જબરી બાથ ભીડી હતી અને તેમણે પ્રતિમા શતક વગેરે સંસ્કૃત ગ્રન્થમાં ૫ણું પ્રતિમાની સારી રીતે સ્થાપના કરી છે. ગુર્જર ભાષાના સાડાત્રણસેં ગાથાના સ્તવનમાં તેમજ એક સાયમાં પ્રતિમા માનવાના આગમોના ઉલ્લેખ દર્શાવ્યા છે. તે વખતમાં પ્રવર્તતા યતિના શિથીલાચારનું ખંડન કરવાને માટે તેમણે જબરી બાથ ભીડી હતી. તેથી યતિયોએ તેમને અમદાવાદના એક ઉપાશ્રયમાં ગેધી રાખ્યા હતા. આવી કિંવદન્તીમાં કેટલો સાર છે તે વાંચકો વિચારી લેશે. તેઓ એક વખત ગેઘાએ ગયા હતા. ત્યાં તેમણે સમુદ્ર દે . સમુદ્ર અને વહાણ દેખીને તેમના મનમાં સમુદ્ર વાહણ સંવાદ રચવાનું ફુરી આવ્યાથી સમુદ્ર વહાણ સંવાદ નામને વિનોદમય ગુર્જર ભાષામાં ગ્રન્થ રચ્યો. તેમણે લીંબડીના રહીશ દેશી મેઘજી વગેરેને ગુર્જર ભાષામાં પ્રતિબંધ દેવાના માટે વીરસ્તુતિ હુંડીરૂપ, ૧૫૦ ગાથાનું સ્તવન બનાવ્યું હતું.
અનેક મતવાદીઓની શંકાઓનું સમાધાન થાય તેવું ગુર્જર ભાષામાં સાડાત્રણસેં ગાથાનું સ્તવન બનાવ્યું. તેમજ શ્રી સીમંધરને સ્તુતિ કરીને એકાન્ત વ્યવહાર અને એકાન્ત નિશ્ચય મતવાળા યતિઓ વગેરેને ગુર્જર ભાષામાં, બોધવા માટે સવાસો ગાથાનું સ્તવન બનાવ્યું. તે સ્તવનપરથી પદ્મવિજયજીએ ટબ પૂરે છે. સાડાત્રણસેં ગાથાના સ્તવનપર જ્ઞાનવિમળમૂરિએ ટબ પૂર્યો છે. એક લહીયાના મુખેથી સાંભળવામાં આવ્યું છે કે અમદાવાદમાં વિમળના ઉપાશ્રયમાં જ્ઞાનવિમળ વગેરેના ઉપાધ્યાયના ગ્રન્થના સુડતાલીસ ગ્રન્થપર ટબા છે. આ વાતમાં પરિપૂર્ણ સત્યતા લાગતી નથી.
શ્રી સત્યવિજય પન્યાસની સાથે તેમણે ઉપદેશવડે ક્રિોદ્ધાર કર્યો હતો એમ કિંવદન્તીથી જાણવામાં આવ્યું છે. તેમના ઉપર ટુંક તથા શિથિલ યતિય દેષ કરતા હતા, અને યતિ તરફથી ઘણું ઉપાધિ થતી હતી.
ઉપાધ્યાયના સ્તવન વગેરે ગુર્જર ભાષાના ગ્રન્થોનો ફેલાવો દેખીને કેટલાક ઈર્ષાળ યતિઓ તથા સ્થાનકવાસીઓ કહેવા લાગ્યા કે ઉપાધ્યાય તે રાસડા જોડી જાણે છે. ઈર્ષ્યાળુએનાં આવાં વચનેથી શ્રી ઉપાધ્યાયે દ્રવ્યગુણુપર્યાયને રાસ બનાવીને પિતાની અપૂર્વ વિતા દેખાડી.
એક વખત તેઓ ગુરૂની સાથે અમદાવાદમાં પ્રતિક્રમણ કરતા હતા. શ્રાવકોએ ભગવતી સૂત્રની સજા સંભળાવવાને માટે ઉપાધ્યાયને આદેશ આપવા ગુરૂને વિજ્ઞપ્તિ કરી. ઉપાધ્યાયને ભગવતીની સજજાય આવડતી નહોતી, તેથી મૌન રહ્યા. શ્રાવકોએ સ્થલ બુદ્ધિથી ઉપાધ્યાયને કહ્યું કે તમે કાશીમાં જઈને શું ભણી આવ્યા? બીજા દિવસે ઉપાધ્યાએ, ભગતતી સૂત્રને બિરાબર અવલેકીને, પ્રતિક્રમણ વખતે સજ્જાય કહેવાની આજ્ઞા માગી, ને ભગવતીની
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજજાય શરૂ કરી. ઘણો વખત થયો, પણ સજજાયને પાર આવ્યો નહિ. શ્રાવકો અકળાવવા લાગ્યા, અને કહેવા લાગ્યા કે સજાય કેટલી મોટી છે. ઉપાધ્યાયે જવાબ આપ્યો કે કાશીના અભ્યાસના મશ્કરી જેટલી મોટી છે.
અમદાવાદથી વિહાર કરતા કરતા ઉપાધ્યાય શ્રી ખંભાત બંદરમાં પધાર્યા. ખંભાત ખંભાતમાં વાદવિવાદ.
તા. બંદરમાં ઉપાધ્યાયનું બહુ સન્માન થયું. તે વખતે ખંભાત નગરની
* વ્યાપારાદિકના યોગે પૂર્ણ ચઢતી હતી. ઉપાધ્યાય વ્યાખ્યાન વાંચીને સમાપ્ત કર્યો. એવામાં તેમના અધ્યાપક ગુરૂ કાશીથી આવી પહોંચ્યા. ઉપાધ્યાયે તેમને સત્કાર કર્યો અને કરાવ્યો: ખંભાતના શ્રાવકોએ સીત્તેર હજાર રૂપૈયા ગુરૂદક્ષિણ તરીકે બ્રાહ્મણ પંડિતને આપ્યા. ભાષાના વિદ્યા ગુરૂ તે બ્રાહ્મણ હતા. પણ તે ધર્મગુરૂ નહતા. સાધુઓના અને શ્રાવકોના ધર્મગુરૂ તો સાધુઓ હોય છે. ખંભાતમાં તે વખતમાં બ્રાહ્મણ પંડિતો ઘણું હતા. તેઓ સંપ કરીને ઉપાધ્યાયની સાથે વાદ કરવાને આવ્યા. અમુક વર્ગના અક્ષરો વિના કઈ અક્ષરો ચર્ચામાં બોલવા નહિ એવી વ્યવસ્થા કરીને વિવાદ આરંભ્યો. તેમાં બ્રાહ્મણોથી બોલી શકાયું નહિ. અન્ત બ્રાહ્મણોના કહેવાથી ઉપાધ્યાયજીએ અમુક વર્ગોના શબ્દો દ્વારા કેટલાક કલાક પર્યન્ત સંભાષણ કર્યું તેથી બ્રાહ્મણો ધન્યવાદ આપવા લાગ્યા. શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાય ખંભાતથી વિહાર કરીને કાવી ગધારની યાત્રા કરીને પાદરા થઈ
છાણી ગયા. શ્રીમદ્ વદર્શનના શાસ્ત્રોમાં મહા વિદાન હતા. તેથી શ્રીમદ્ છાણી ગામમાં ,
સર્વ ધર્મના વિદ્વાનોની સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરતા હતા. તેઓ થા૫નાચાર્યની વિહાર,
હવણીના ચાર છે. ચાર ધ્વજા રખાવતા હતા. તેને સાર એ હતો કે ચારે દીશાના કોઈપણ પંડિત હોય તો મારી સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરે. અને જે શાસ્ત્રાર્થ કોઈ નહિ કરે તે ચારે દિશાના દેશોના પંડિત જીતાયા છે એમ નક્કી સમજવામાં આવતું. તે વખત છાણીમાં એક વૃદ્ધ શ્રાવિકા રહેતી હતી. તેણે ઘણા સિદ્ધાંતનું શ્રવણું કર્યું હતું. અને તેની ધર્મચર્ચાના પ્રશ્નના નિવેડામાં સલાહ લેવામાં આવતી હતી, પેલી વૃદ્ધ શ્રાવિકા ઉપાધ્યાયજીનું વ્યાખ્યાન સાંભળ્યું, અને તે બહુ આનંદ પામી. વૃદ્ધ શ્રાવિકાના મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે ઉપાધ્યાયજી જ્ઞાનના અહંકારથી ઠવણીમાં ધ્વજાઓ રખાવે છે તે ઠીક રીવાજ નથી. માટે તેને દૂર કરાવવો જોઇએ. આમ વિચારી બીજે દીવસે તે ઉપાધ્યાયજીને વિધિપૂર્વક વંદન કરીને, પશ્ચાત તેમની આજ્ઞા માગીને પુછવા લાગી કે, ગૌતમસ્વામીની ઠવણીમાં કેટલી ધ્વજાઓ હશે? ઉપાધ્યાયજી વૃદ્ધ શ્રાવિકાને પુછવાનો ભાવાર્થ સમજી ગયા અને ઠવણીમાંથી ધ્વજાઓ દૂર કરાવી. આ કિંવદન્તીમાંથી સાર એટલો લેવાને છે ઉપાધ્યાયજી સત્યનો સ્વિકાર કરવામાં અને પોતાનું આચરણ અયોગ્ય હોય તેનો ત્યાગ ક
- રવામાં કેટલા ઉદ્યમશીલ હતા તે આટલા દાખલાથી દેખાઈ આવે શ્રીમદુનો જુદે જુદે
છે. છાણીથી વડોદરા, મીયાગામ અને ભરૂચ થઈ તેઓ સુરત અને
છે ? સ્થળે વિહાર.
' રાંદેર સુધી વિહાર કરતા હતા. વીસમા મુનિ સુવ્રત સ્વામીનું સ્તવન તેમણે ભરૂચમાં બનાવ્યું હતું, એમ તે સ્તવનના ઉદ્ગારોથી માલુમ પડે છે. સુરતમાં પન્યાસ સત્યવિજય અને જ્ઞાનવિમળમુરિનો સમાગમ થયો હતો. તેઓને વિહાર ઉપાધ્યાય વિનયવિજયની સાથે પણ થતો હતો. જ્ઞાનવિમળમૂરિને તે વખતના તપાગચ્છના આચાર્યની સાથે સારા સંબંધ નહોતો, અને તેઓ કેટલીક બાબતમાં આચાર્યથી જુદા વિચારના હતા. એમ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯ ]
કેટલીક કિ’વદન્તીઓના આધારે લખવામાં આવે છે. કેટલાક યક્તિઓના મુખથી સાંભળવા પ્રમાણે સત્યવિજયજીએ અને જ્ઞાનવિમળજીએ સુરતમાં પીતવસ્ત્ર ધારણ કરવાના અને ક્રિયા ઉદ્ધાર કરવાના ઠરાવ કર્યાં હતા, અને દેવતાનું આરાધન કરીને તેમણે પોતાના માર્ગ ચલાવવામાં સહાય મેળવી હતી. ખીજી એક એવી કહેવત છે કે તે વખતમાં ટુઢીઆ સાધુની ખાદ્ય દયા, તપશ્ચર્યાં વગેરે ક્રિયાઓથી ધણા અન જૈનેા ટુંક મતમાં દાખલ થવા લાગ્યા અને મૂર્તિમાનવાવાળી જૈનેાની સંખ્યા કમી થવા લાગી. યતિયામાં શિથિલાચાર વધવા લાગ્યા તેમજ પરસ્પર અદેખાઇ બહુ વધવા લાગી અને તે એક ખીજાની નિન્દા કરીને પોતેજ પેાતાની મેળે હલકા પડવા લાગ્યા આથી તે અનુ શ્રાવકેાની આગળ ઉપદેશ દેવામાં કાવવા લાગ્યા; ત્યારે લીંબડી વગેરેના સંઘે અમદાવાદમાં શ્રી વિજયસિંહસૂરિની આગળ પાકાર કર્યાં. તે વખતે શ્રી વિજયસિંહસરની પાસે અઢાર માટા શિષ્યા હતા. યતિના વેષે ટુઢીયાઓને ઉપદેશ થઈ શકાશે નહિ એવું તે વખતમાં પ્રાયઃ કેટલાકના મનમાં આવ્યું. કારણ કે યતિઓએ પોતાની તે વખતમાં એ વેષે પ્રાયઃ શિથિલતા ખતાવી હતી, તેથી ઢુંઢીયાના મનમાંથી ખુરી છાપ ઉઠાવીને શુભ છાપ સ્થાંપન કરવાની શ્રી સત્યવિજયજીના મનમાં જણાયું. આચાર્યે અઢાર શિષ્યા સામું જોયું પણ કોઇની હિમ્મત હુઢીયાની સાથે બાથ ભીડીને સનાતન માર્ગની રક્ષા કરવાની જણાઈ નહિ. આ બીડું શ્રી સત્યવિજયજીએ ઝડપી લીધું. અને આચાર્યની આજ્ઞા માગીને પીત્તવસ્ત્ર ધારણ કરીને ક્રિયાહાર કર્યાં. અને લીંબડી વગેરે ઠેકાણે ચેામાસું કરીને સ્થાનકવાસીને પુનઃ તપાગચ્છમાં લાવ્યાા. શ્રી સત્યવિજયજીના આ કાર્યને ઉપાધ્યાયજીએ ટેકો આપ્યા હતા. એમ તેમણે લીંબડીમાં ચામાસું કરીને પ્રથમ કહેલા શ્રાવકને એધ દેવાને પ્રતિમાનું સ્થાપન જેમાં છે એવા સ્તવનથી સિદ્ધ થાય છે. સત્યવિજયજીને ઉપાધ્યાયે સહાય આપી હતી અને યતિયાના શિથિલાચાર હઠાવવાને પુસ્તકા રચીને ઘણા ઉપદેશ દીધા હતા. કેટલીક કિંવદન્તીના આધારે યશોવિજયજીએ, અને વિનયવિજયજીએ સુરત, રાંદેરમાં કાથીયાં વસ્ત્ર ધારણ કર્યા અને પાછળથી દૂર કર્યા હતાં એમ સાંભળવામાં આવે છે. પણ તેમણે પોતાના કોઈ ગ્રન્થમાં આ બાબતને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યાં નથી તેથી આ બાબતમાં કંઇ કહી શકાતું નથી. દશમતના સ્તવનમાં મત કરી મેતો પડતો મૂક્યો આ વાક્ય આવે છે. તેથી જો તે શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયનું કરેલું સિદ્ધ થતું હોય તે યતિયાના કહેવા પ્રમાણે તેમણે અમદાવાદમાં પીતવસ્ત્ર ત્યજીને પુનઃ સ્વેતવસ્ત્ર ધારણ કર્યેા એ વાત સિદ્ધ થઇ શકે છે. અથવા તેના વિચાર। શ્રી આચાર્યના વિચારાથી બદલાયા હાય, અને તે વખતના આચાર્યને પ્રથમ નહિ માનવાના મત હોય અને પાછળથી તેમને માન્યા હાય તેથી મત કરીને પડતા મૂક્યા હોય એમ કહેવાયુ હશે. યતિઓના કહેવા પ્રમાણે પીતવસ્ત્ર ત્યાગ્યાં ત્યારે તેમને ઉપાધ્યાય પછી અમદાવાદમાં આપવામાં આવી હતી. કેટલાક ચાક્કસ પુરાવા વિના યતિયેાની ચાલતી આવેલી વાત ઉપર વિશ્વાસ મૂકી શકાય તેમ જણાતું નથી. આવા મહાપુરૂષ સંબંધીમાં કાઇ પણ અભિપ્રાય બાંધતા પહેલાં બહુ વિચાર કરવાની જરૂર છે. કેટલાક આધુનિક વિદ્યાના કહે છે કે ઉપાધ્યાયનું બનાવેલું દશ મતનું સ્તવન નથી. આ બાબતમાં તેએ એટલું કહે છે કે ઉપાધ્યાયજી જેવા મહાસમર્થ જ્ઞાની પુરૂષ, ખરતર આદિ ગચ્છાનું ખંડન કરવા પ્રયત્ન કરે નહિ. ઢુંઢક અને દિગંબરના ખંડન વિના તેમના અન્ય ગ્રન્થામાં ખરતરાદિ ગચ્છના ખંડનના ઇસારા જણાતા નથી. માટે કોઈ અન્ય વિદ્વાને આ સ્તવન બનાવીને તેમનું નામ લખ્યું છે. ઉપાધ્યાયજીના વખતમાં પીતવઞદ્વારા ક્રિયાહાર કરનાર પન્યાસ સત્યવિજ્ય હતા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ]
પણ પન્યાસને આચાર્યની આજ્ઞામાં રહેવું પડતું હતું. તપાગચ્છના આચાર્યોની આજ્ઞા પ્રમાણે વિહાર વગેરે થતો હતો. શ્રી પદ્મવિજયજી, શ્રી રૂપવિજયજી અને શ્રી રત્નવિજયજી પન્યાસ પર્યન્ત પણ આ રીવાજ પણ કેટલેક અંશ શરૂ હતું, એમ આંભળવામાં આવે છે. શ્રી ઉપાધ્યાયજીએ પીત્તવા ગ્રહણ કર્યા નહોતાં એમ કેટલાકનું માનવું છે. આ બાબતનો નિર્ણય થવા માટે વિદ્વાનોએ મધ્યસ્થ દષ્ટિથી ચર્ચા કરવી જોઈએ. અઢારમા સૈકામાં તપાગચ્છના ભાનુ સમાન શ્રી ઉપાધ્યાયજીએ ગામેગામ વિહાર કરીને જૈનધર્મની અપૂર્વ સેવા બજાવી છે. તેમની કલમમાં અપૂર્વ ધર્મ રસની ધારાને પ્રવાહ વહે છે. આગામોના અનુસાર તેમને ઉપદેશ હતે. કેટલાક દિગબરીઓ તરફથી એમ કહેવામાં આવતું હતું કે અમારામાં જે શુભચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનાર્ણવ ગ્રંથ છે તે શ્વેતાંબરમાં નથી. આ વાત શ્રી ઉપાધ્યાયજીના મનમાં ખુંચવાથી, ઉપધ્યાયજી એ શાનાવનામને ગ્રંથ એવો સરલ બનાવ્યો કે જેથી દિગંબરીઓના જ્ઞાનાર્ણવ કરતાં, તેમણે બનાવેલો જ્ઞાનાર્ણવ ઉત્તમ શોભાને ધારણ કરવા લાગ્યો પણ શ્વેતાંબર જૈનેના કમભાગે હાલ તેને પત્તો લાગતો નથી. જ્ઞાનાર્ણવ ગ્રન્થ જોવાની સાક્ષીઓ તેમણે અન્ય ગ્રન્થમાં લખી છે. આ ગ્રન્થની શોધ કરવાની ઘણી જરૂર છે. ઉપાધ્યાયજીના મનમાં જૈનધર્મની ઉન્નતિ કરવાની ઘણી ઈચ્છા હતી. એક કિંવદન્તીના આધારે અત્ર લખવામાં આવે છે કે ઉપાધ્યાયજીના
મનમાં આનન્દઘનજીની મુલાકાત લેવાની ઈચ્છા થઈ. આબુની યાત્રા કરીને
ધન તેઓ તેટલામાં આનન્દઘનજીની શોધ કરવા લાગ્યા. આનન્દઘનજી સાધુના સાથે સમાગમ.
* વેષે હતા. ઉપાધ્યાયજીએ શેધ કરાવી તેમાં તે સફળતા પામ્યા. આબુની પાસેના ગામમાં એક વખત ઉપાધ્યાયજી કેટલાક યતિઓ અને શ્રાવકોની આગળ અધ્યાત્મની પ્રરૂપણ કરતા હતા. તે વાતને ખાનગીમાં આનન્દઘનજીને ખબર પડતાં તેઓ ગુપચુપ આવીને શ્રવણ વર્ગની પાછળ બેઠા. ઉપાધ્યાયજીનું અધ્યાત્મ વ્યાખ્યાન સાંભળીને સભાએ મુક્ત કંઠે પ્રશંસા કરી. પણ પેલા મહાત્માએ જૈન ધારણ કરેલું દેખીને ઉપાધ્યાયજીની તેમના તરફ દૃષ્ટિ ગઈ મારા વ્યાખ્યાનની પ્રસન્નતા કેમ ન જણાવી એ ઉપાધ્યાયજીના મનમાં વિચાર આવ્યો. ઉપાધ્યાયજીના કહેવાથી તેજ ગાથાને અધ્યાત્મ અનુભવ પેલા મહાત્માએ પ્રરૂપ્યો. તેથી ઉપાધ્યાયનું મન ખુશ થયું. અને જાણ્યું કે અધ્યાત્મ જ્ઞાનરસમાં ઝીલનાર આનન્દઘન વિના આવો ઉત્તમ અનુભવ અર્થ કોઈ કરી શકે નહિ. તેથી તેમને વધુ પૃચ્છા કરતાં તેજ પ્રસન્ન વદનવાળા આનન્દઘનજી છે એમ ઉપાધ્યાયના મનમાં નિશ્ચય થવાથી તેમને બહુ સત્કાર કર્યો, અને તેમની અષ્ટપદી બનાવી. કેટલાક આનન્દધનની નિન્દા કરતા હતા, અને આનન્દઘનનાં છિદ્ર દેખતા હતા. તે વાત ઉપાધ્યાયે સાંભળી હતા. ઈત્યાદિ વાવડે પોતાને ગુણાનુરાગ દેખાડી. શ્રીમદ્ આનન્દઘનજીએ પણ શ્રી ઉપા ધ્યાયજીના ગુણાનુરાગની અષ્ટપદી તે વખતે બનાવી હતી એમ સાંભળવામાં આવ્યું છે. કેટલાક વખતના સહવાસથી આનન્દઘનજીના પાસેથી શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયે અધ્યાત્મજ્ઞાન સંબંધી પિતાના અનુભવની વૃદ્ધિ કરી. અને ત્યારથી તેમણે સમાધિશતક, અધ્યાત્મસાર, જ્ઞાનસાર, જશવિલાસ વગેરે ગળ્યોમાં અધ્યાત્મજ્ઞાનની અપૂર્વ ભાવનાઓ લખી. શ્રીમદ્ આનન્દઘનજી પાસે જઈ કેટલાક શ્રાવકે હાલ ખરો ધર્મોપદેષ્ટા કોણ છે તે સંબંધી પ્રશ્ન પુછતા હતા, અને કોની પાસે ધર્મ વ્યાખ્યાન સાંભળવું ઈત્યાદિ પુછતા હતા. તેના ઉત્તરમાં શ્રીમદ્ આનન્દઘનજી કહેતા હતા કે હાલમાં શ્વેતાંબર માર્ગમાં જૈનશાસનમાં શ્રીમદ્દ યશવિજય ગીતાર્થ છે. અને તે જૈનાગમોના અનુસારે બોધ આપે છે. તેનું વ્યાખ્યાન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧ ] સાંભળો અને તે ખરો ધર્મોપદેષ્ટા છે એમ માને. હું તો સંત છું અને તે તે જૈન શાસનને રક્ષક–ગીતાર્થ અને જૈનધર્મને પ્રવર્તક મહા આત્માર્થી પુરૂષ છે. આનન્દઘનજીનાં આવાં વચનોથી આનન્દઘનજીની દશા અને તેમની ગુણાનુરાગ દષ્ટિ, અને જૈન શાસનના રક્ષક ઉપાધ્યાયજીની પરિક્ષા સંબંધી ઘણું શિખવાનું મળે છે.
એક વખતે કોઈ પ્રતિપક્ષી શ્રાવકે યશોવિજયજીને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે સમતિના સડસટ બોલની સજજાય તમે બનાવી છે, તેમાં વ્યવહાર પક્ષની ઘણી પુરી છે. સ્થાનિક સંબંધી વિશેષ વ્યાખ્યાન નથી માટે તે બાબતનો ઘણો અનુભવ નથી એમ લાગે છે. ઉપાધ્યાયજીએ આ વાતના ઉત્તર તરીકે સ્થાનક ચોપાઈ નામનો ગુર્જર ભાષાનો ગ્રન્થ લખીને તેમાં ઘણો અનુભવ લખી દીધો તેથી પેલા પ્રતિપક્ષી શ્રાવકનું મુખ બંધ થયું. હાલના વિદ્વાને પણ તેમના ગ્રન્થનું અનુકરણ કરીને કેટલાક ગ્રન્થોને લખવા પ્રયત્ન કરે છે. એવી દંતકથા સાંભળવામાં આવી છે તે નીચે મુજબ –“શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીની નસોનસમાં સવજીવ કરું શાસન રસી” એવી ભાવના વર્તતી હતી. આનન્દઘનની પાસે સુવર્ણ સિદ્ધિ છે એમ તેમણે જાણ્યું હતું. તેમણે વિચાર કર્યો કે સુવર્ણ સિદ્ધિથી જૈનોને ઉદય કરી શકાશે. ઘણું લોકોને જૈન ધર્મમાં લાવી શકાશે, મેડતા લગભગમાં આનન્દઘનજી રહેતા હતા. ઉપાધ્યાયે બહુ સત્કારથી આનન્દઘનજીને ગામમાં તેડાવ્યા, અને બહુ માનથી કહ્યું કે આપની પાસે સુવર્ણ સિદ્ધિ છે તેને લેવા મારી પ્રાર્થના છે. આનન્દઘનજીએ આ અયોગ્ય પ્રાર્થના છે એમ કહી ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. ઉપાધ્યાયજીના મનમાં જૈન શાસનને ઉદય કરવાની તીવ્રચ્છી વર્તતી હતી. તેમને કેટલાક દેશીઓ પજવતા હતા અને તેમની નિન્દા કરતા હતા તેથી કેટલીક વખત ઉપાધ્યાયજીનામાં તેના માટે કરૂણું પ્રગટ થતી હતી. આ બાબતના ઉભરા તેઓ સંખેશ્વર દર્શન કરવાને ગયા તે વખતે સંખેશ્વરનું સ્તવન રચીને તેમાં કાઢયા છે. અધ્યાત્મજ્ઞાનની પ્રરૂપણા અને અધ્યાત્મક ગ્રન્થ લખવાથી કેટલાક મૂઢ પીઓ તેમની નિન્દા કરવા લાગ્યા. તે સંબંધીને ઈશારે શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયે અધ્યાત્મસારના અને કર્યો છે. શ્રીમદે રચેલા ગ્રન્થા. શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીએ સંસ્કૃત ભાષામાં નીચે મુજબ ગ્રન્થ બનાવ્યા છે. લલ્ય ગ્રન્થા – ૧ અધ્યાત્મસાર. ૨ અધ્યાત્મપનિષત. ૩ અધ્યાત્મિક મતખંડન સટિક. ૪ અધ્યાત્મ મતપરીક્ષા સટિક. ૫ ન રહસ્ય. ૬ પ્રદીપ. ૭ નોપદેશ. અમૃત તરંગગિણી ટીકા સહિત. ૮ ન્યાયાલક, ૮ જૈન તર્ક પરિભાષા. ૧૦ જ્ઞાન બિન્દુ. ૧૧ ન્યાયખંડ ખાધ (મહાવીરસ્તવન પ્રકરણ ).
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ]. ૧૨ માર્ગ પરિશુધિ. ૧૩ ઉપદેશ રહસ્યટીકા. ૧૪ વૈરાગ્ય કહ૫લતા. ૧૫ બત્રીશ બત્રીશી સટીક. ૧૬ જ્ઞાનસાર (અષ્ટક). ૧૭ દેવધર્મ પરીક્ષા. ૧૮ યતિ લક્ષણ સન્મુચ્ચય. ૧૮ ગુરૂતત્વ નિર્ણય સટીક, ૨૦ સમાચારી.. ૨૧ પ્રતિમા શતક સટીક. ૨૨ ભાષા રહસ્ય. અન્યાચાર્યો કૃત ગ્રન્થાપર તેમણે કરેલી ટીકાઓ:૨૩ શાસ્ત્ર વાર્તા સમુચ્ચયની ટીકા ૨૪ કર્મ પ્રકૃતિ (કમ્ય પયડીની ટીકા.) ૨૫, ષોડષક વૃત્તિ. ૨૬. અષ્ટ સહસ્ત્રી વિવરણ.
* સત્ર-દુખ્ય –૨૭ અધ્યાત્મોપદેશ. ૨૮ સ્વાદાદ રહસ્ય. ૨૮ પ્રમાણ રહસ્ય. - ૩૦ સિદ્ધાન્ત તર્ક પરિષ્કાર. ૩૧ અનેકાન્ત મત વ્યવસ્થા. ૩૨ પાતંજલ યોગશાસ્ત્ર ચતુર્થ પાદવૃત્તિ. ૩૩ આત્મખ્યાતિ. ૩૪ ચતુર્વિશતિ જિન (ઐન્દ્ર) સ્તુતિ. ૩૫ જ્ઞાનાર્ણવ. ૩૬ વિચારબિન્દુ. ૩૭ ત્રિસૂષ્યા લોકવિધિ. ૩૮ મંગલવાદ. ૩૮ શઠપ્રકરણ ૪૦ જ્ઞાનસાર ચૂર્ણિ. ૪૧ છંદ ચૂડામણિ ટીકા. ૪૨ માર્ગશુદ્ધિ પૂર્વાર્ધ. ૪૩, લતાય. ૪જ વિધિવાદ. ૪૫ તત્વ વિવેક. ૪૬ કુપના દૃષ્ટાતપર ગ્રન્થ.
રહસ્યનામ અંકિત એકસોને આઠ ગ્રન્થ લખ્યા છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ ] શ્રીમદે ગુજરાતી ભાષામાં રચેલા પ્રજો, ૧ શ્રીપાલ રાજાના રાસને પાછલો ભાગ. ૨ દિષ્ટ ચોરાશી બેલ. (કાશીથી આવતાં બનાવેલ . ૩ જંબુ સ્વામીનો રાસ. ૪ દ્રવ્યગુણ પર્યાયને રાસ. ૫ સમાધિશતક. ૬ સમતા શતક. 9 તસ્વાર્થ સૂત્રને બો. ૮ જ્ઞાનસારને ટેબ.
૮ અધ્યાત્મમત પરીક્ષાને ટબો. ૧૦ જશવિલાસ. ૫દ (૭૫). ૧૧ આનન્દઘનજીની સ્તુતિરૂ૫ અષ્ટપદી. ૧૨ સભ્યશાસ્ત્ર વિચાર સારપત્ર. ૧૩ વિચાર બિન્દુ.
સજજાયો, ૧૪ અઢાર પાપસ્થાનકની સજજાય. ૧૫ આઠ દૃષ્ટિની સજજાય. ૧૬ પ્રતિક્રમણ ગર્ભહેતુની સજજાય. ૧૭ સમકિતના સડસઠ બોલની સજજાય. ૧૮ પાંચ કુગુરૂની સજજાય. ૧૨ અગીઆર અંગની સજજાય. ૨૦ પાંચ મહાવ્રત ભાવનાની સજજાય. ૨૧ અમૃતવેલીની સજજાય. ૨૨ સંયમશ્રેણિની સજજાય. ૨૩ ચાર આહારની સજજાય.
સ્તવને. ૨૪ શ્રી સીમંધર સ્વામિનું સ્તુતિરૂ૫ ૩૫૦ ગાથાનું સ્તવન૨૫ શ્રી વિરસ્તુતી હુંડીનું ૧૫૦ ગાથાનું સ્તવન. ૨૬ સવાસો ગાથાનું સ્તવન. ૨૭ નિશ્ચય વ્યવહારનું સ્તવન. ૨૮ મન એકાદશીના દોઢ કલ્યાણકનું સ્તવન,
૨૮
૩૦ ત્રણ ચોવીશી. ૩૨ વિહરમાન જિનવીશી. ૩૩ જસ્થાનક ચોપાઈ. ૩૪ દશમતનું સ્તવન. ૩૫ પ્રકરણનો બાલાવબોધ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ વિચારબિંદુને બાલાવાધ. ૩૭ કુમતિ ખંડન સ્તવન.
૩૮ સુગુરૂની સજ્જાય. ૩૯ ચડતા પડતાની સાય.
૪૦ યુતિધર્મ બત્રીશી. (જૈનકાવ્ય સંગ્રહમાં પૃષ્ટ ૨૩૦ માં ૪૧ સ્થાપના કલ્પની સાય. (બુદ્ધિપ્રભા માસિક ૧૯૬૫). ૪૨ સમુદ્ર વહાણુ સંવાદ.
૪૩ પંચપરમેષ્ટી ગીતા. (ભજનપદ સંગ્રહ, ભાગ ૪).
(ભ. ૫. સ. ૪.)
૪૪ બ્રહ્મ ગીતા.
૪૫ સમ્યકત્વ ચોપાઈ.
[ ૧૪ ]
૪૬ સીમધર ચૈત્યવંદન ( જૈનકાવ્ય પ્રકાશ પાન, ૧ ભીમશી માણેકે છપાવેલ). ૪૭ ઉપદેશમાળા.
એકદરે શ્રીમદ્ યશેાવિજયજીએ ન્યાયના વિષય ઉપર ૧૦૮ ગ્રન્થા લખ્યા છે એમ કહેવામાં આવે છે; અને ૨૦૦૦૦૦ (બે લાખ) શ્લાક બનાવ્યા છે. શ્રીમદે ગુજરાતી ભાષામાં ગ્રન્થા લખીને ગુર્જર બંધુએ ઉપર મોટા ઉપકાર કર્યો છે. કોઈ એમ કહેશે કે તેમના ગ્રન્થા જૈન ધર્મને લગતા છે; તે। આના ઉત્તરમાં કહેવું પડશે કે પ્રેમાનન્દના ગ્રન્થા જેમ વૈષ્ણવ વા હિન્દુ ધર્મને લગતા હતા તાપણુ ગુર્જર ભાષાના પાષક હતા. તેમ શ્રીમદ યશેાવિજયજીના ગ્રન્થા પણ જૈન ધર્મને લગતા હતા તાપણુ ગુર્જર ભાષાના પોષક હતા. જૈન કવિએના ગુર્જર ભાષાાષક ગ્રન્થામાં માગધી શબ્દો આવી જાય છે તેનું કારણ એ છે કે જૈન સાક્ષર મુનિઆને સંસ્કૃત ભાષા અને માગધી ભાષાના અભ્યાસ કરવા પડે છે. માગધી ભાષા કે જેને પ્રાકૃત ભાષા કહેવામાં આવે છે તેમાં જૈનાચાર્યાએ હજારા ગ્રન્થા લખેલા છે તેથી પ્રાકૃત ભાષાના શબ્દો પ્રસંગાપાત આવી જાય એ બનવા યાગ્ય છે. અસલની પ્રષલિત ભાષા પ્રાકૃત ગણાય છે. ગુજરાતી ભાષા પણ વસ્તુતઃ પ્રાકૃત ભાષાજ ગણી શકાય છે. વડાદરાના વિ પ્રેમાનન્દની સાથે શ્રીમદ્ યશેાવિજયજીની મુલાકાત થઇ હશે કે કેમ તે નક્કી કહી શકાતુ નથી. વડેદરામાં વિરાજ પ્રેમાનન્દનુ શરીર છૂટયું, અને ડભોઇમાં વૈષ્ણવીય કવિ દયારામ અને જૈનસાક્ષર કવિરાજ શ્રીમદ્ યાવિજયજીના દેહાત્સર્ગ થયા. આ ત્રણ કવિ માટે વડેદરા અને ડભાઇ ગામ સદાકાળ ગુજરાતી સાક્ષરેશને સ્મરણીય રહેશે.
શ્રમદ્યાવિજયજીએ દેવની સ્તુતિ કરીને ભક્તિ માર્ગની પુષ્ટી કરી છે. ભક્તિના વિષયમાં યશેાવિજયજી અપૂર્વ પ્રેમથી પરમાત્માની સ્તુતિ કરે છે. શ્રીમા ભક્તિ પ્રેમ. તેમનું હૃદય ભક્તિ રસથી ઉભરાઇ જાય છે તે નીચેના સ્તવન કાવ્યાથી માલુમ પડશે:—— અજિતનાથ સ્તવન. અજિત જિષ્ણુંશું પ્રીતડી, મુજ ન ગમે હા બીજાનેા સંગ કે, માલતી જુલે મેાહી, કિમ એસે હા બાવલ તરૂ શ્રૃંગ કે. ગગા જળમાં જે રમ્યા, કિમ બ્લિર હા રતિ પામે મરાલ કે; સરાવર જલધર જલ વિના, નવિ ચાહે હા જગ ચાતક બાળ કે. ક્રોલિકલ કૂતિ કરે, પામી મંજરી હા પંજરી સહકાર કે; ઓછાં તરૂવર નવ ગમે, ગિરૂઆ શું હે! હાએ ગુણના પ્યાર કે.
શ્રીમદ્ જૈનકવિ છતાં ગુજરાતી સાહિત્યને કેવી રીતે પાળ્યું.
અજીત ૧.
અજીત ર.
અજીત ૩.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ]
કમલિની દિનકર કર ગ્રહે, વળી કુમુદિની હા ધરે ચદ શું પ્રીત કે; ગોરી ગિરીશ ગિરિધર વિના, નવિ ચાહે હા કમલા નિજ ચિત્ત કે. તિમ પ્રભુ શું મુજ મન રમ્યું, બીજા શું હો નવી આવે દાય કે; શ્રી નયવિજય સુગુરૂતણા, વાચક જશ હા નિત નિત ગુણ ગાય કે.
અજીત. ૫.
શ્રીમદ્ યશાવિજયજી પેાતાના પ્રેમી તરીકે અજીતનાથને સ્વિકારીને પ્રેમીના સંબંધમાં જે જે દૃષ્ટાન્તા આપીને પેાતાની પ્રીતિ શ્રી પ્રભુ ઉપર પૂર્ણ છે તેને હૃદયેાગારથી જણાવે છે. પ્રેમાનન્દ કવિના સમાનકાલીન આ જૈન કવિરાજની ગુર્જર ભાષા સરળ અને રમ્ય છે. તેમના શબ્દોમાં પ્રભુ પ્રત્યેનો પ્રેમ ઝળકી ઉઠે છે. પ્રભુપર પ્રેમી બનેલ આ મહાપુરૂષ પોતાના હૃદયને પ્રેમ ઉભરાથી શબ્દો દ્વારા ખાલી કરીને પ્રભુની ભક્તિમાં ગુલતાન બને છે. અને અન્યાને તતપ્રતિ આકર્ષે છે.
અજીત ૪.
શ્રીમદ્ કવિરાજ પ્રભુની સાથે પ્રેમથી પરાક્ષ દશામાં સંબધ બાંધીને પ્રભુનું રમરણુ કરે છે. પ્રભુની વિરહ દશામાં પ્રભુની પ્રાપ્તિને અર્થે પેાતાના પ્રેમના શબ્દોારા અપૂર્વ રસ પ્રગટાવતા છતા નીચેના સ્તવનમાં આ ત્રૈમાણે કહે છેઃ—
पद्मप्रभु स्तवन.
પદ્મ પ્રભુ જિન જઇ અલગા રહ્યા, જિહાંથી નાવે લેખાજી; કાગલને મસિ તિહાં નવિ સપજે, ન ચલે વાટ વિશેષાજી; સુગુણ સનેહારે કદીય ન વિસરે.
હાંથી તિહાં જઇ કાઈ આવે નહિ, જે કહે સદેશાજી, જેહનું મિલવું રે દોહિલું તેહશું, ને તે આપ કલેસેાજી. વીતરાગ શું રે રાગ તે એક પખા, કીજે કત્રણ પ્રકારેાજી; ઘોડા દોડેરે સાહિબ કાજમાં, મન નાણે અસવારેાજી.
સાચી ભક્તિરે ભાવન રસ કહ્યા, રસ હાય તિહાં દાય રીઝેજી; હાડા હાર્ડર એહુ રસ રીઝથી, મનના મનેારથ સીજેછ.
સુગુણ ૨
સુગુણ.
૩
સુગુણ. と
પણ ગુણવતારે ગાઠે ગાએ, મોટા તે વિશ્રામેાજી; વાચક જશ કહે એહજ આશરે, સુખ લહું ઠામેા ઠામજી.
સુગુણ. ૫
પ્રભુના વિરહે પરાક્ષદશામાં પ્રેમના સંબધથી જે જે પ્રભુને મળવાના સુઝે છે તેને વિચાર કરીને પાછા તેના નિર્ણય કરીને કહે છે કે તમારી પાસે કોઇ આવી શકે તેમ નથી. હે સુગુણ સ્નેહી ! તમા એક ઘડી માત્ર પણ વિસરતા નથી. હે વીતરાગ ! હું તમારી સાથે રાગ કરૂં છું પણ આપ વીતરાગ હોવાથી મારા પ્રેમની કાણુ કિંમત આંકી શકે. ધાડા સ્વામિના કાર્ય માટે બહુ દાડે પણ સ્વામિના મનમાં તે તે બાબતના વિચાર પણ ન હોય, તેમ તમારા ઉપર હું અત્યન્ત પ્રેમ ધારણ કરૂં છું અને તમારા તેા હીસાબમાં ન હોઉં તા કેમ એવી એક પક્ષવાળી પ્રીતિ નભી શકે ? એ રસીલા હોય તેા પ્રેમરસથી રીઝ પેદા થાય. આપ અનેક ગુણુના ભડાર છે! અને મેાટા એવા વિશ્રામભૂત છે. ઉપાધ્યાય કહે છે કે હે પ્રભુ ! તમારા આશ્રય પામીને હું ઠામેાડામ સુખ લહીશ. આપના વિના મારે કાઈ અન્ય વિશ્રામેા નથી ઇત્યાદિ કહી અપૂર્વ ભક્તિભાવને પ્રગટ કરે છે.
ઉપાધ્યાયજીનું મન ભક્તિ અને પ્રેમથી લક્ષ્મદ્ બની ગયું હતું. ભક્તિ એ પરમાત્માને મેળવવાના અપૂર્વે માર્ગ છે. પ્રભુને મહાન માનવામાં આવે છે ત્યારે તેમના પ્રતિ પૂજ્યભાવ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬ ]
પ્રગટ થાય છે. પ્રેમભક્તિના ઉદ્દગારો ખરેખર પરાભાષારૂપ હોવાથી ભક્તિના આધિન ભાગવાન એવું જે કથવામાં આવે છે તે અક્ષરેઅક્ષર સત્ય કરે છે. પરાભાષાથી ઉઠતા ભક્તિના શબ્દોમાં એવી શક્તિ હોય છે કે તે ભક્તિના વિચારોને ફેલાવીને અપૂર્વ આનન્દ રસ પ્રગટાવી શકે છે. ભક્તિના રસમાં મસ્ત બનેલા ભક્ત પ્રભુને પિતાના હૃદયમાં લાવી શકે છે. યોગીઓ પણ જે પ્રભુને હૃદયમાં લાવવા અસમર્થ બને છે તે કાર્યને ભક્ત સહેજે સાધી શકે છે. ભક્ત પિતાના હૃદયમાં ધ્યેય પ્રભુની મૂર્તિને ભક્તિ બળથી ખડી કરે છે, અને ત્રણ ભુવનના નાથને પિતાના અણુ જેવા હૃદયમાં અર્થાત ન્હાના હૃદયમાં સ્થાપન કરવા સમર્થ થાય છે. અને તેની શાબાશી ભક્તને મળે છે. ભક્તિની ધૂનમાં મસ્ત બનેલા ભક્ત પ્રભુની સાથે જાણે સાક્ષાત વાત કરતા હોય એ મનઃસૃષ્ટિનો દેખાવ અને આપે છે. આવી ઉત્તમ ભક્તિની ધૂનમાં સાત્વિક આનન્દ રસનું આસ્વાદ કરીને શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી સુવિધિનાથના સ્તવનમાં ઉપરના વિચારને મળતા શબ્દોમાં પ્રભુને ભક્તિના માહાભ્યથી હૃદયમાં ધ્યેયરૂપે પ્રગટ કરીને નીચે પ્રમાણે કથે છે.
सुबिधिनाथ स्तवन. લ પણ હું તમ મન નવિ માવુંરે, ગગરૂ મને દીલમાં ભારે. કુણને એ દીજે શાબાશીરે, કહો શ્રી સુવિધિ છણંદ વિમાસીરે. લધુ. ૧ મુજમન અણુ માંહે ભક્તી છે ઝાઝીરે, તેહ દરિને તું છે મારે; યેગી પણ જે વાત ન જાણેરે, તે અચરિજ કુણથી હુઓ ટાણેરે. લઘુ. ૨ અથવા થિર માંહે અરિ નમાવેરે, મોટો ગજ દરપણમાં આવે; જેહને તેને બુદ્ધિ પ્રકાશીરે, તેહને દીજે એ શાબાશીરે.
લધુ. ૩ ‘ઉર્ધ્વમૂલ તરૂવર અધ શાખા, છંદ પુરાણે એવી છે ભાષારે.
અજરિજ વાલે અચરિજ કીધુંરે, ભગતે સેવક કારજ સિંધુરે. લધુ૪ લાડ કરી જે બાલક બોલેરે, માતપિતા મન અભિયને તોલેરે;
શ્રી નયવિજય વિબુધન શિશેરે, જય કહે એમ જાણે જગદિશારે. લધુ. ૫ સુવિધિનાથના સ્તવનમાં ભક્તિનું આકર્ષણ અને ભક્તિરસથી ભક્તના કાર્યની સિદ્ધિનો અપૂર્વ ભાવ દેખવામાં આવે છે. ધ્યેય પ્રભુને ધ્યાનમાં ધારીને ભક્તમહાત્મા પિતાના સહજાન્ટનો ભક્તા બને છે. ભક્તિમય શબ્દોના આન્દોલનોથી જગતમાં ભક્તિના વિચારોથી વૃદ્ધિ થાય છે. અને તેથી દુનિયાને પ્રભુની ભક્તિને અપૂર્વ લાભ સંપ્રાપ્ત થાય છે. ભક્તની પરાભાષાથી જે ભક્તિના ઉદ્ગારો નીકળ્યા હોય છે તે શબ્દદ્વારા ઉગારોને જાણવાથી અન્ય મનુષ્યોના હદયમાં પણ તેવા પ્રકારને આનન્દ ખીલી ઉઠે છે. ભક્ત ખરેખર ભક્તિની ધુનમાં ચઢી જઈને પટાદિ દેના સત્વર નાશ કરીને પિતાના હૃદયને ચન્દ્રની પેઠે નિર્મળ બનાવે છે. અને તે પ્રભુની આગળ ન્હાના બાળક જેવો બની જઈને પિતાના મનમાં જે જે આવે છે તે પ્રભુને કહે છે. શ્રીમદ્ આવી ભક્તિના પરિણામમાં પ્રભુના બાળક બની ગયા છે અને પિતાના હદયની શુદ્ધતા કરીને તેમાંથી અપૂર્વ ભક્તિ રસના ઝરાને વહેવરાવીને આત્માની શીતલતાને પ્રાપ્ત કરે છે. શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાયજી પોતેજ ભક્તિના પાત્ર ભક્તરૂ૫ પોતે બનીને પોતાના હૃદયના ઉભરાઓ બહાર કાઢીને ભક્ત કવિના ખરા નામને દીપાવીને અન્યોને અનુકરણીય બને છે. શ્રીમદ્દ શુદ્ધ ભક્તિરસના રસીલા થઈને પરમાત્માની સ્તુતિ કરીને પ્રભુને એમ કહે છે કે હે પ્રભુ તમને મારા ઉપર કંઈ કામણ કર્યું છે કે જેથી મારું મન આપના ઉપર લાગી રહ્યું છે. પ્રભુના ઉપર પતે કામણ કરવાનું કહીને એમ પ્રકાશે છે કે હું પણ ભક્તિના કામણથી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમને મારા હૃદય રૂ૫ ઘરમાં રાખીશ. મારા મનરૂપ વૈકુંઠમાં અકુંઠિત એવી ભક્તિવડે તમો સ્થિર થઈને રહેશો, એમ શ્રીમદ્ નીચેના સ્તવનમાં જણાવે છેઃ સાવ
वासुपूज्य स्तवन. સ્વામી તુમે કાંઈ કામણ કીધું, ચિત્તડું અમારું ચોરી લીધું; અમે પણ તુમ શું કામણ કરશું, ભક્તિ ગ્રહી મન ઘરમાં ધરશું; સાહેબા વાસુપૂજ્ય જીગુંદા, મેહના વાસુપૂજ્ય જમુંદા.
સા. ૧ મન ઘરમાં ધરી આ ઘર શોભા, દેખત નિત્ય રહેશે થિર થોભા; મને વૈકુંઠ અતિ ભક્ત, યોગી ભાંખે અનુભવ યુક્ત.
સા. ૨ લેશે વાસિત મન સંસાર, ફ્લેશ રહિત મન તે ભવપાર; જે વિશુદ્ધ મન ઘર તમે આવ્યા, પ્રભુ તો અમેં નવનિધિ વૃદ્ધિ પાવ્યા. સા. ૩ સાતરાજ અલગા જઈ બેઠા, પણ ભક્ત અમ મનમાંહિ પઠા; અલગાને વગ્યા જે રહેવું, તે ભાણું ખડખડ દુઃખ સહેવું. સા. ૪ ધ્યાયક ધ્યેય ધ્યાન ગુણ એકે, ભેદ છેદ કરશું હવે ટેકે;
ખીર નીર પરે તુમશું મલશું, વાચક જણ કહે હેજે હલશું. સા. ૫ ઉપાધ્યાયજી કયે છે કે લેશવડે વાસિત થએલું મન તેજ સંસાર છે. રાગ અને દ્વેષાદિ દોષથી મન જ્યારે મુક્ત થાય છે ત્યારે આત્મા, ભવને પાર પામે છે. મનમાં ક્રોધ, ઇર્ષ્યા, નિન્દા, હિંસાવૃત્તિ, લોભ, કપટ, અહંકાર અને નિન્દા આદિ દોષો હોય છે ત્યાં સુધી બાહ્યના ગમે તેવા ક્રિયા વિગેરાના આડંબરથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. મનમાં ઉત્પન્ન થતી વિષય વાસનાઓને હઠાવ્યા વિના પ્રભુની ભક્તિ કરી શકાતી નથી. પ્રભુની આજ્ઞા છે કે મારાપર પ્રેમ તમે જે ધારણ કરતા હોય તે મનમાં ઉત્પન્ન થનાર રાગાદિક દોષોને જડ મૂળમાંથી દૂર કરો એજ ખરી ભક્તિ છે. આવી ખરી ભક્તિ વિના સ્વાર્થસાધક ઢોંગી ભકતોની ઢોંગી ભક્તિ તે સંસાર વધારનારી છે એમ અવબોધવું. મનની શુદ્ધિ કર્યા વિના પ્રભુને હૃદયમાં ધ્યેય રૂપે ધારી શકાતા નથી. સર્વ કામનાઓને ત્યાગ કરીને જેઓ પોતાના હૃદયને શુદ્ધ બનાવે છે અને અધિકાર પરત્વે ક્રિયામાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે તેઓ પ્રભુને વિશુદ્ધ મનમાં લાવવાને સમર્થ થાય છે એમ શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયે અત્ર ગૂઢ રહસ્ય દર્શાવ્યું છે. વિશુદ્ધ મનમાં પ્રભુ આવવાથી આત્મામાં નવનિધિની ઋદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. ક્ષાયિકભાવની જ્ઞાનાદિક નવ લબ્ધિને નવનિધિની ઋદ્ધિ જૈન પરિભાષાવડે કહેવામાં આવે છે. શ્રીમદ્ કથે છે કે હે પ્રભો! તમે સાત રાજ ઉંચા જઈને બેઠા છે તો પણ તમે ભક્તિના યોગે ભક્તના મનમાં પેઠા છે એમાં કઈ આશ્ચર્ય નથી. ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનનું ઐક્ય થતાં હે પ્રભો! અમે આત્માથી કમને ભિન્ન કરીને અર્થાત તે ભિન્ન છે એવો ઉપયોગ લાવીને કર્મને છેદ કરીશું, અને સકલ કર્મને ક્ષય કરીને હે પ્રભો ક્ષીરમાં નીર જેમ ભળી જાય છે તેમ અમે પણ સિદ્ધ સ્થાનમાં તમારી સાથે મળી જઈશું. આત્માને પરમાત્મ સ્વરૂપ કરીને તમે જે સિદ્ધસ્થાનમાં છે ત્યાં આવીને હું પણ તમને મળીશ. એમ ઉપાધ્યાયજી પ્રેમ લક્ષણ ભક્તિના ઉભરાથી પ્રભુની સાથે જાણે વાતજ ના કરતા હોય એવી રીતે કથે છે. ભક્તિ રસમય સ્તવનાથી ઉપાધ્યાયના હૃદયપટમાં ભક્તિદ્વારા પ્રભુનું ચિત્ર કેવું ચિતરાયું હતું તેનું જ્ઞાન વાચકોને થયા વિના રહેતું નથી. જેન શૈલી પ્રમાણે અને પિતાના હૃદયલ્લાસથી ભક્ત કવિએ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] શાંતિના સ્તવનમાં પ્રભુને ભેટવાની જે ભાવના ભાવી છે તે અદ્ભુત છે. પ્રભુને ભેટવા માટે જે શબ્દો દ્વારા હૃદયેગારો કાઢયા છે તેનું સૂક્ષ્મ મનન કરીને તેમાં ઉંડા ઉતરીને સ્તવનનો પ્રદેશ અવલોકીએ છીએ તો તેની અપૂર્વ રમણીયતા દેખાય છે. શાન્તિનાથના સ્તવનમાં તેમણે પ્રભુને ભેટવાના અર્થાત પ્રભુને મળવાના સંબંધમાં પોતાના વિચારને ભક્તિરૂપે વહેવરાવીને સમ્યક્ત્વાદિ ગુણો વડે પ્રભુની પ્રાપ્તિ જણાવી છે, અને ધ્યાનવડે પ્રભુની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. પ્રભુના ધ્યાનમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનો સમાવેશ થાય છે એમ પણ દર્શાવ્યું છે. ધ્યાનની પરિણતીમાં ધ્યાતા પ્રભુના સ્વરૂપની સાથે એકમેક બની જાય છે, અને તેથી તે પ્રભુને સંપ્રાપ્ત કરે છે. અનુભવ દર્શનથી પરોક્ષદશામાં પ્રભુનું દર્શન કરવાને ભક્ત સમર્થ બને છે. પ્રભુ ઉપર પ્રેમી બનેલો ભક્ત ક્ષણે ક્ષણે પ્રભુનું ધ્યાન ધરે છે, તેથી તે પ્રભુનું અદભૂત રૂ૫ દેખી શકે છે, અર્થાત અનુભવી શકે છે. શ્રીમના સ્તવનથી તેઓએ પોતે એ અનુભવ કર્યો છે એવું પરોક્ષ દશામાં જણાય છે. એમ તેમના સ્તવન ઉપરથી માલુમ પડે છે. તે સ્તવન નીચે મુજબ –
શાંતિનાથ સ્તવન, ધન દિન વેલા ધન ઘડી તેહ, અચિરાને નંદન જિનછ ભેટશુંજી; લહીશુંરે સુખ દેખી મુખચંદ, વિરહ વ્યથાનાં દુઃખ સવિ મેટશુંછ. જાણોરે જેણે તુજ ગુણ લેશ, બીજારે રસ તેહને મન નવિ ગમે; ચારે જેણે અમી લવલેશ, બાકસ બુકસ તસ ન રૂચે કિમેજી. તુજ સમકિત રસ સ્વાદને જાણ, પાપ કુભકતે બહુ દીન સેવિયુંજી; સેવે જે કર્મને વેગે તેહિ, વાં છે તે સમતિ અમૃત ધુરે લિખ્યુંછ. તાહરૂ ધ્યાન તે સમતિ રૂ૫, તેહજ જ્ઞાનને ચારિત્ર તેહજ છે; તેવથીરે જાએ સઘળાં પાપ, ધ્યાતારે ધ્યેય સ્વરૂપે હવે પછે. દેખીરે અભૂત તાહરું રૂ૫, અયરિજ ભવિક અરૂપી પદવરેજી;
તાહરી ગત તું જાણે દેવ, સમરણ ભજન તે વાચક જ કરે .
શ્રીમના ભક્તિમય એક સ્તવનપર જે બરાબર ભાવાર્થ જોવામાં આવે તો એક મોટો ગ્રન્થ થઈ જાય તેથી અત્ર તેમના ભક્તિના સ્તવનનું સંક્ષેપથી અલ્પ શબ્દમાં દિગદર્શન કરવામાં આવે છે. શ્રીમદ્ ભક્તિરસમાં રસીલા થઈને પરમાત્માને ભેટવા અત્યંત ઉત્સુક બની ગયા છે. અને તેઓ પરમાત્માની ભક્તિમાં લીન થઈને લોક અર્થાત દુનિયાની રીઝનો અનાદર કરે છે. દુનિયાને રીઝવવી અને પ્રભુને રીઝવવા એ બન્ને કાર્ય સાથે બનતાં નથી. મનુષ્ય દુનિયાને રીઝવવા પ્રયત્ન કરે છે પણ તે દુનિયાની રીઝરૂપ કાર્ય પાર પડતું નથી. એક મનુષ્યને રીઝવવામાં આવે છે તે અન્ય વિચારવાળો મનુષ્ય નાખુશ થાય છે. મનુષ્યોની એક સરખી મતિ નથી અને તેથી તેઓના ભિન્ન ભિન્ન વિચારો હોય છે તેથી કોઇથી સધળી દનિયા રીઝવી શકાતી નથી. ઉત્તમ ભક્ત મનુષ્યો દુનિયાને રીઝવવા પ્રયત્ન કરતા નથી. ભરત ચક્રવાતની શાળામાં ચક્રરત્ન ઉત્પન્ન થયું અને એક તરફ ઋષભદેવ ભગવાન પધાર્યાના સમાચાર સાંભળ્યા. આ બન્નેમાંથી પહેલી પૂજા કોની કરવી એ વિચાર કરીને ભરતરાજાએ ચક્રરત્નની રીઝ ત્યાગીને ઋષભદેવનું દર્શન કર્યું. દુરારાધ્ય લોક છે. દેરંગી દુનિયા છે. સઘળી દુનિયા કોઇનાથી રીઝ પામી નથી અને પામનાર નથી, માટે દુનિયાદારીની રીઝ ત્યાગીને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
અને લોક ગમે તે બેલે તેની પરવા ન કરતાં પરમાત્માની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવી એવા વિચારની ધનમાં આવી જઈને શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી એક પરમાત્માની રીઝમાં પિતાનું મન લગાડે છે તે મલ્લિનાથના સ્તવનથી માલુમ પડે છે –
તથા ૪ મgિનાથ સ્તર– તુજ મુજ રીઝની રીત, અટપટ એહ ખરીરી; લટપટ નાવે કામ, ખટપટ ભાંજ પરીરી. મલ્લિનાથ તુજ રીત, જન રીઝે ન હુએરી; દય રીઝણને ઉપાય, સાહમુ કાંઈ ન જુએરી. દુરારાધ્ય છે લોક, સહુને સમ ન શરીરી; એક દુહવાએ ગાઢ, એક જે બોલે હસીરી. લોક લેકોત્તર વાત, રીઝવે દય જુઈરી; તાત ચક્રધર પૂજ્ય, ચિન્તા એહ હુઈરી. રીઝવો એક સાંઈ લેક તે વાત કરેરી; શ્રી નવિજય સુશિષ્ય, એહિજ ચિત્ત ધરેરી.
કવિ પોતે જ પાત્ર બનીને ભક્તિ વિષયક હૃદયની ફુરણાઓને શબ્દોધારા બહાર કાઢે છે ત્યારે તે ભક્તિ વિષયાદિનો સ્વાભાવિક કવિ ગણી શકાય છે. શ્રીમદ્ ભકિતના પાત્ર બનીને દુનિયાની પરવાને ત્યાગ કરીને પ્રભુને રીઝવવા માટે ખરો નિશ્ચય પ્રગટ કરે છે તેથી તેઓ ભક્તિની કટિમાં કેટલી બધી ઉચ્ચતા મેળવે છે તેને વાચકો પોતાની મેળે ખ્યાલ કરશે. કેટલાક શુષ્ક જ્ઞાનીઓનાં હૃદય તપાસવામાં આવે છે તો મારવાડની ભૂમિની પેઠે સૂકાં હોય છે; તેઓના હૃદયમાં પ્રભુ પ્રેમ ન હોવાથી જગતપતિ ઉચ્ચ પ્રેમ હોતો નથી તેથી તેઓનું મન ઉદાસ લાગે છે. શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી મહાન તાર્કિક શિરોમણિ અને મહાન તત્વજ્ઞાની હોવા છતાં તેમના હૃદયરૂપ પર્વતમાંથી ભક્તિનાં પ્રેમ ઝરણું વહે છે અને તેથી તે પોતાના આત્માની ઉચ્ચતા ધારણ કરવા કેટલા બધા પ્રયત્નશીલ થયા છે તે વાચકને સ્વયમેવ જણાશે. ઉપાધ્યાયજી જે પ્રભુની સ્તવના કરે છે તેમાં જ્ઞાન ગર્ભિત પ્રેમ તે દેખાયા વિના રહે
તેજ નથી. તે પરમાત્માનું ધ્યેયરૂપે જે વર્ણન કરે છે તે અનુભવ અનુભવ જ્ઞાનવડે પ્રભુના
ન પામીને કરે છે એમ સહેજે તેમના સ્તવનથી માલુમ પડી આવે છે.
આરે છે તે છે કે તેમના સ્તવન સ્વરૂપની ઝાખી.
" ઉપાધ્યાયજી વિશમાં મુનિસુવ્રત સ્વામિના જીવનમાં પ્રભુના ગુણોની સેવનારૂપ ભક્તિનો ઉલ્લેખ કરીને પિતાને અપૂર્વ અનુભવ રસ પ્રગટ કરે છે. તેઓ કથે છે કે હે પ્રભુ તું જાગતો છે, મારા હૃદયથી કદી દૂર થતો નથી. હે પ્રભુ જ્યારે તારો ઉપકાર સંભારીએ છીએ ત્યારે આનંદ પ્રગટે છે. પ્રભુના ઉપકારથી ગુણોવડે ભરાયેલા મનમાં એક અવગુણ સમાઈ શકતો નથી, આવી ઉપકારભાવના પ્રકટ થાય છે, તેને આ બાબતને અનુભવ આવે છે. પ્રભુના ગુણોની સાથે જે આત્માના ગુણો અનુબંધી થાય છે તે અક્ષયરૂપે પરિણમે છે. પ્રભુનો શુદ્ધ પ્રેમ ખરેખર અક્ષયપદ દેવા સમર્થ બને છે. પ્રભુનું સ્વરૂપ ખરેખર અક્ષરવડે ગોચર નથી. અનુભવ જ્ઞાનવડે પ્રભુના સ્વરૂપની ઝાંખી થાય છે. ઈત્યાદિવડે મુનિ સુવતની અપૂર્વ સ્તવના નીચે પ્રમાણે કરે છે –
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ]
मुनिसुव्रत स्तवन મુનિસુવ્રત જિન વંદતાં, અતિ ઉલ્લસિત તન મન થાય; વદન અનુપમ નિરખતાં, મારાં ભવભવનાં દુઃખ જાયરે. માહરાં ભવભવનાં દુઃખ જાય, જગતગુરૂ જાગતે સુખકંદરે, સુખકંદ અમંદ આણંદ, પરમગુરૂ જાગતા, નિશદિન સુતાં જાગતાં, હડાથી ન રહે દૂરરે; જબ ઉપકાર સંભારીએ, તવ ઉપજે આનન્દ પૂરરે. પ્રભુ ઉપકાર ગુણે ભર્યા,-મન અવગુણ એક ન સમાયરે; ગુણ ગુણ અનુબંધી હુઆ, તેતે અક્ષયભાવ કહાયરે. તેજસુ. ૩ અક્ષયપદ દીએ પ્રેમ છે, પ્રભુનું તે અનુભવ રૂપરે; અક્ષર સ્વર ગોચર નહિ, એ અકલ અમાય અરૂપરે. એ...જસુ. ૪ અક્ષર થોડા ગુણ ઘણા, સજજનના તે ન લિખાયરે; વાચક જણ કહે પ્રેમથી, પણ મનમાંહે પરખાયરે. શ્રીમદ્દ સમ્યગજ્ઞાન ગાભત શુદ્ધ પ્રેમ વડે અપૂર્વ વિદ્યાસ પ્રગટાવીને પ્રભુને ધ્યેયરૂપે
પિતાના હૃદયની આગળ ખડા કરીને અને તે સાક્ષાત મળ્યા હોય સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ.
એવી વૃત્તિને બનાવીને બીજા મુનિસુવ્રતના સ્તવનમાં નીચે પ્રમાણે વદે છે –
स्तबन. આજ સફલ દિન મુજ તણે, મુનિ સુવ્રત દીઠા; ભાગી તે ભાવઠ ભવતણી, દિવસ દુરિતના નીઠા. આજ. ૧ આંગણે કલ્પવેલી ફળી, ઘન અભિયના પુઠા; આપ માગ્યા તે પાસા ઢળ્યા, સુરસમકિત તુઠા.
આજ. ૨ નિયતિહિત દાન સન્મુખ ચે, સ્વપુણ્યદય સાથે;
જશ કહે સાહિબે મુગતિનું, કરિયું તિલક નિજ હાથે. આજ. ૩ ઉપરના સ્તવનમાંથી શ્રીમદને ગૃઢ આન્તરિક રહસ્ય બહાર કાઢવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે. શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાયજી ભરૂચમાં જ્યારે ગયા હશે તે વખતમાં આ સ્તવન રચાયું હોય એમ માલુમ પડે છે. ભરૂચમાં મુનિસુવ્રત સ્વામીનું જિન મન્દિર છે. “જગ ચિંતામણી ” ચૈત્યવંદનમાં પણ ભરૂચમાં મુનિસુવ્રત સ્વામી છે તેનું દિગદર્શન કર્યું છે. જેના કેટલાક ગ્રન્થોમાં લખ્યું છે કે કોઈને અમુક સંગોમાં પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું હોય તે ભરૂચ જઈ ત્રણ ઉપવાસ કરીને મનિસુવ્રત સ્વામીની આરાધના કરવી. આરાધના કરવાથી મુનિસુવ્રત સ્વામીના અધિષ્ઠાયક દેવતા પ્રસન્ન થાય છે અને જે જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે તેના ઉત્તર આપે છે. આલોચના દેવી, કેટલા ભવમાં મુક્તિમાં જવું, ઇત્યાદિ પ્રશ્નોના ઉત્તર શાસનદેવતા આપે છે. જૈન ગ્રન્થના આધારે શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીએ પણ મુનિસુવ્રત સ્વામીનાં દર્શન કરીને ત્રણ ઉપવાસની તપશ્ચર્યા કરી હતી અને તેથી સમ્યકત્વદેવ તેમના ઉપર પ્રસન્ન થયા હતા અને તેમને મુક્તિવધુની પ્રાપ્તિ અમુક ભવમાં થશે એમ કહ્યું હતું, તેવી બીના ઉપરના સ્તવનમાંથી નીકળી આવે છે. ભવિતવ્યતાના યોગે તેઓ અમુક ભવમાં મુક્તિ જવાના છે એમ દેવતાના મુખે સાંભળવાથી “સાહિબે મુગતિનું કરિયું તિલક નિજ હાથે” એવું ગાન કર્યું જણાય છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ] આ તેમના સ્તવન ઉપરથી અને કિંવદન્તીના આધારે આવો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. એટલું તે કહેવું પડે છે કે ઉપાધ્યાયજીને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયું હતું અને એ વાત તેમણે મુનિ સુવ્રતસ્વામિના અધિષ્ઠાયક દેવ પાસેથી સાંભળીને જ મુક્તિરૂપ સ્ત્રી વરવાનું સમ્યકત્વરૂપ તિલક પ્રભુએ મારા કપાળ પર કર્યું એ ઉલ્લેખ કર્યો છે. ઉપાધ્યાયની આવી ઉચ્ચ ભક્તિ જોતાં તેમને સમ્યકત્વ પ્રગટયું હતું એમ કહ્યા વિના ચાલતું નથી. પ્રભુની ભક્તિથી જેણે કષાયાદિનો નાશ કર્યો છે એવા ઉપાધ્યાયજીને અલ્પભવ સંસાર બાકી હોય અને થોડા જ ભવમાં તેમને મુક્તિ મળવાની હોય એમ અમારૂ હૃદય કહે છે. શ્રી પારું રાણમાં પણ તેમણે નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે –
મારે તો ગુરૂ ચરણપસાયે, અનુભવ દિલમાંહી પેઠે; ઋદ્ધિ વૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટમાંહી, આતમ રતિ હુઈ બેઠોરે. મુજ. ૧૦ ઉગ્યો સમિતિ રવિ કલહલતો, ભરમ તિમિર સવિ નાઠો; લગતગતા દુર્નય જે તારા, તેહનો બલ પણ ઘાઠોરે.
મુજ. ૧૧
(શ્રીપાળ રાસ-ચોથો ખંડ.) ઇત્યાદિ જોતાં તેમને સમ્યકત્વ પ્રગટયું હતું એમ નિશ્ચય થાય છે. ઉપાધ્યાયજી ભકિતમાર્ગના પ્રદેશમાં બહુ ઉંડા ઉતરેલા લાગે છે. શુદ્ધ પ્રેમથી મનુષ્ય
પરમાત્માને ઉપાસક બને છે. શુદ્ધ પ્રેમ રસના મહાસાગરમાં અહ ભક્તિનો પ્રવાહ. અને મમત્વ વૃત્તિરૂપ લુણના ગાંગડા ગળી જાય છે. શુદ્ધ પ્રેમરસમાં
હૃદય જ્યારે લદબદ હોય છે ત્યારે હૃદયમાં દિવ્યદષ્ટિ ખીલે છે અને તેથી પરમાત્માના સ્વરૂપની ઝાંખી અવલોકી શકાય છે. ભક્તના મનમાં પ્રભુના સદગુણો વ્યાપી રહે છે અને તેથી તે પરમાત્માના સંબંધમાં આવતો જાય છે. પરમાત્માના ગુણોમાં લીન બનેલો ભક્ત ખરેખર પોતાના આત્માને પરમાત્મ રૂપે નિહાળવા સમર્થ થાય છે. ભક્તના મનરૂપ ત્રાંબાને પરમાત્માને પ્રેમ ખરેખર સુવર્ણરૂપ કરી દે છે. પરમાત્મા ઉપર સ્નેહ ધારણ કરવાથી મનમાં રહેલા ગુણોના સંસ્કારો ટળી જાય છે અને મને ખરેખર પરમાભાના સ્નેહડે ઉચ્ચ શુદ્ધ બને છે. ઉદકનો લેશ માત્ર જલધિમાં ભળીને અક્ષયપદને પામે છે. તેમ પ્રભુના ગુણોની સાથે શુદ્ધ પ્રેમ ધારણ કરીને ભક્તજન પણ અક્ષયપદને પામે છે. ચંદ્રનની ગંધ તેની સ્વાભાવિક ગંધ છે, તેમ પરમાત્માની સાથે મળવું એ પણ શુદ્ધ સ્વાભાવિક સંબંધ છે. આત્મા તે પરમાત્મારૂપે થાય છે. પરમાત્માની સાથે શુદ્ધ પ્રેમ ધારણ કરતાં કરતાં શુદ્ધ પ્રેમનો પ્રવાહ અગ્નિના તણખાની પેઠે એટલે બધે વૃદ્ધિ પામે છે કે તેથી સધળું જગત એક આત્મસમાન ભાસે છે, અને તેથી તે ભક્તના રાગદ્વેષને વિલય થાય છે અને મુક્તદશા પ્રાપ્ત કરે છે. શુષ્ક જ્ઞાનીઓ પ્રભુના ઉપર પ્રેમ ધારણ કરી શકતા નથી તેથી તેઓ સાત્વિક ગુણના આનંદના અભિમુખ થઈ શકતા નથી, અને શુદ્ધ પ્રેમરસની ગંગામાં સ્નાન કરીને દિવ્યસૃષ્ટિમાં પ્રવેશ કરી શકતા નથી. ભક્તનો પરમાત્મા ઉપર અચળ પ્રેમ હોય છે તેથી તે શુદ્ધ પ્રેમ વડે પ્રભુની સેવા કરીને દિવ્યજીવનપ્રદ આનન્દ રસને આસ્વાદે છે. શ્રીમદ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય ભક્ત બનીને ઉપર્યુક્ત પ્રેમથી પ્રભુનું સેવન કરે છે તે નીચેના સ્તવનથી જણાઈ આવશે –
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૨ ]
युगम धर स्तवन શ્રી યુગમંધર સાહિબારે, તુમશું અવિહડ રંગ, મનના માન્યા, ચેલ મજીઠ તણી પરેરે, તે તે અચલ અભંગ, ગુણના ગેહા. ભવિજન મન ત્રાંબુ કરેરે, વેધક કંચ્ચન વાન;
મન. ફરિ ત્રાંબુ તે નવિ હાયેરે, તે તુમ નેહ પ્રમાણ.
ગુણ. ૨ એક ઉદક લવ જિમ મળ્યોરે, અક્ષય જલધિમાં સોય.
મન. તિમ તુમ શું ગુણ નેહલોરે, તુજ સમ જગ નહી કેાઈ.
ગુણ. ૩ તુજ શું મુજ મન નેહલોરે, ચંદન ગંધ સમાન;
મન. મેલ હુઓ એ મૂલગોરે, સહજ સ્વભાવ નિદાન.
ગુણ. ૪ વપ્રાવજય વિજ્યા પુરીરે, ભાત સુતારાનંદ,
મન. ગજ લંછન પ્રિય મંગલારે, રાણી મન આણંદ.
ગુણ, ૫ સુદઢરાય કુલ દિનમણિરે, જય જય તું જિનરાજ.
મન. શ્રી નવિજય વિબુધ તોરે, શિષ્યને દિઓ શિવરાજ.
ગુણ. ૬ શુદ્ધ પ્રેમ ઉદ્ગારોથી પ્રભુની સ્તવના કરીને શ્રીમદે પોતાની ભક્તિરૂપ નદીને પ્રવાહ ખરેખર હૃદયમાં અપૂર્વ વહેવરાવ્યું છે, તેથી તેમના આત્માની શુદ્ધતાનું અનુમાન વાચકો પિતાની મેળે કરી લેશે. શ્રીમદ્ જ્ઞાન ગર્ભિત ભક્તિના વિષયમાં જેમ ઉંડા ઉતર્યા હતા, તેમ ક્રોધાદિક દેને
ટાળવાના ઉપદેશમાં પણ કારૂણ્ય ભાવથી ઉપદેશક થઈને લોકોને ગુર્જર અહિંસા સૂત્રને
ભાષામાં સારો ઉપદેશ આપે છે. તેમની બનાવેલી સજજ વાંચીને બાધ.
દોષ નિવારક ઉપદેષ્ટા કવિરાજનાં કેટલાંક કાવ્યો જનવૃન્દ સમક્ષ રજુ કરવામાં આવે છે. જગતમાં પ્રાણીઓની હિંસા અટકાવવા માટે હિંસા પાપસ્થાનકની સજજાયમાં હિંસા કરવાથી હિંસક મનુષ્ય અનેક પ્રકારનાં કર્મ બાંધે છે એમ જણાવે છે. પ્રાણીઓની હિંસા કરનાર સંસારમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ પામે છે. તતસંબંધી કેટલીક ગાથાઓ નીચે લખવામાં આવે છે –
પાપસ્થાનક પહેલું કહ્યુંરે, હિંસા નામ દુરંત, મારે જે જગ જીવનેરે, તે લહે મરણ અનન્તરે–પ્રાણી જિનવાણું ધરે ચિત્ત. ૧ માતપિતાદિ અન્તનારે, પામે વિગ તે મન્દ દારિદ્ર દેહગ નવિ ટળે, મિલે ન વલ્લભ વૃન્દરે.
પ્રાણી. ૨ હોયે વિપાકે દશ ગુણ, એક વાર કિયું કર્મ, શત સહસ્ત્ર કોડી ગમેરે, તીવ્ર ભાવના મર્મરે.
પ્રાણી. ૩ મર કહેતાં પણ દુઃખ હરે, મારે કિમ નવિ હોય, હિંસા ભગિની અતિ બુરીરે, વૈશ્વાનરની જેયરે.
પ્રાણી. ૪ તેને જેરે જે હુવારે, રૌદ્ર ધ્યાન પ્રમત્ત, નરક અતિથી તે નૃપ હુવારે, જિમ સુભૂમ બ્રહ્મદત્તરે.
પ્રાણી. ૫ રાય વિવેક કન્યા ક્ષમારે, પરણાવે જસ સાય, તેહ થકી દૂરે ટલેરે, હિંસા નામ બલાયરે.
પ્રાણી. ૬
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩ ]
હિંસાથી આત્માની નીચે દશા થાય છે અને હિંસાથી અનેક ભવમાં પાપકર્મના વિપાકે ભેગવવા પડે છે ઈત્યાદિ કહીને હિંસાથી મનુષ્યોની વૃત્તિ પાછી હઠાવીને દયાની વૃત્તિ ખીલવવાને શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાય પિતાની ફરજ અદા કરે છે. શ્રીમદે સત્યને ઉપદેશ આપતાં કહ્યું છે કે સત્યના સમાન કોઈ ધર્મ નથી. અને અ
સત્યના સમાન કોઈ અધર્મ નથી. અસત્ય બોલવાથી વર, ખેદ અને સત્યનો ઉપદેશ. ** ***
:
અવિશ્વાસની વૃદ્ધિ થાય છે. અને જે સત્ય બોલે છે તેની મન, વાણી અને કાયા પવિત્ર થાય છે અને તેનો આત્મા પરમાત્માની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. સત્યથી જગતના સર્વ વ્યવહારો ચાલે છે. સત્યથી પ્રતિષ્ઠાની વૃદ્ધિ થાય છે. આર્યાવર્તના મનુષ્યો પૂર્વે સત્ય વાણું પ્રાયઃ વિશેષતઃ વદતા હતા. આર્યાવર્તની અગતિ કરનાર અસત્ય છે. અસત્ય વદનારા મનુષ્યોથી ભારત ભૂમિની અવનતિ થાય છે. ગમે તેવા સંકટોમાં પણ સત્ય વ્રતનું પાલન કરવાથી વચનની સિદ્ધિ થાય છે એમ શ્રીમદ જણાવે છે –
જે સત્યવ્રત ધરે ચિત્ત, હોયે જગમાંહે પવિત્ર, આજ હો તેહનેરે નવિ ભય, સુર વ્યંતર યક્ષથીજી; જે નવી ભાંખે અલીક, બોલે ઠાવું ઠીક,
આજ હા ટેકેરે સુવિવેકે, સુજશ તે સુખ વરેજી. ઈત્યાદિ ગાથાઓથી તેમની સત્યવાણી બોલવાની તથા મનુષ્યો સત્ય બોલે તે તરફ કેટલી બધી રૂચી હતી તે તેમનાં ઉપરનાં વાક્યોથી માલુમ પડે છે. શ્રીમદ્ ચોરીરૂપ પાપકર્મના ત્યાગ સંબંધી ઉત્તમ બોધ દે છે. અને મનુષ્યોને ચોરીના
પાપકર્મથી પાછા હઠાવવા શુભ પ્રયત્ન કરે છે. મહાત્માઓના ઉપદેશથી ચારીને નિષેધ. મનુષ્યો ચેરીકામનો ત્યાગ કરે છે, તેથી મનુષ્યોને અને રાજાને પણ
શક્તિ મળે છે. મુનિઓ ગામેગામ ફરીને ચોરી નહિ કરવાનો ઉપદેશ દે છે તેથી મૂનિઓ જગતમાં પૂજ્યતાને પાત્ર ઠરે છે. બાલ્યાવસ્થાથી ચોરી કરવાની ટેવ પડે છે અને તે ઉમર વધતાં વૃદ્ધિ પામે છે, ઉપાધ્યાયજી તતસંબંધી કહે છે કે –
ચોર તે પ્રાયે દરિદ્રી યે, ચોરીથી હો ધન ન કરે ને ટકે; ચોરને કોય ધણી નહિ, પ્રાય ભૂખ્યું હો રહે ચોરનું પેટ કે. ચેરી. ૨ જિમ જલમાંહિ નાખીઓ, તેલ આવે તો જલમાં અયગોલકે; ચોર કઠોર કરમ કરી, જાયે નરકે હો તિમ નિપટ નિટોલકે. ચેરી. ૩ નાકું પડયું વળી વિસર્યું, રહ્યું રાખ્યું હે થાપણ કરી જેહ કે;
તણ તુ સત્ર ન લીજીએ, અણદીધું હે કિહાં કોઈનું જેહ કે. ચોરી. ૪ બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ. માર્ચને ત્યાગ કરવા સંબંધી શ્રીમદ્ નીચે પ્રમાણે ઉપદેશ આપે છે –
चतुर्थ अब्रह्मचर्य पापस्थानक सजाय. પાપાનક ચોથું વજીએ, દુર્ગતિ મૂલ અખંભ; જગ સવિ મુજે છે એહમાં, છડે તેહ અચંભ. પાપ. ૧ રૂડું લાગેરે એ પૂરે, પરિણામે અતિ ક્રૂર; ફલ કિપાકના સારિખું, વરજે સજજન દૂર
પાપ. ૨
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધર વિદ્યુમ સ્મિત ફૂલડાં, કુચલ કઠીન વિશાલ; રામા દેખી ન રાચીએ, એ વિષવેલી રસાલ.
પાપ. ૩ પ્રબલ જવલિત અયપુતલી, આલિંગન ભલું તંત; નરક દુઆર નિતંબિની, ધન સેવન એ દુરંત.
૫૫. ૪ દાવાનલ ગુણ વન તણ, કુલમશી કૂર્ચક એહ; રાજધાની મહાયની, પાતક કાનન મેહ.
પાપ. ૫ પ્રભુતાએ હરિ સારિખ, રૂપે મદન અવતાર; સીતાયેરે રાવણ યથા, છેડો તુમે નરનાર.
પા૫, ૬ દશશિર રણમાંહે રેલિયા, રાવણ વિવશ અનંબ, રામે ન્યાયેરે આપણે, રોગો જગ જય થંભ.
પાપ. ૭ પાપ બંધાએરે અતિ ધણાં, સુક્ત સકલ ક્ષય જાય, અબ્રહ્મચારિનું ચિંતવ્યું, કદીય સફળ નહિ થાય.
પા૫. ૮ મંત્રફળે જગ જશ વધે, દેવ કરેરે સાનિધ્ય, બ્રહ્મચર્ય ધરે જે નરા, તે પામે નવનિધ.
પાપ. ૮ શેઠ સુદર્શનને ટળી, શૂળી સિંહાસન હોય, ગુણ ગાયે ગગનેરે દેવતા, મહિમા શિયળને જોય. પાપ. ૧૦ મૂળ ચારિત્રનું એ ભલું, સમકિત વૃદ્ધિ નિદાન, શીળ સલિલ ધરે જિકે, તસ હોય સુજસ વખાણ.
પાપ. ૧૧ શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી બાલ્યાવસ્થાથી બ્રહ્મચારી હતા. બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી થતા ગુણેનો તેમણે અનુભવ ર્યો હતો તેથી તે મહાપુરૂષ ખરેખર વ્યભિચાર આદિ દેથી થતા કુકાયદાને વર્ણવી લોકોને બ્રહ્મચર્ય તરફ આકર્ષે છે. ગૃહસ્થાવાસમાં પુરૂષ ખરેખર પરસ્ત્રી કામી થઈને તથા લંપટ થઈને બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થાય છે, તેમજ સ્ત્રીઓ પરપુરૂષથી લંપટ થઈને બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થાય છે. શીયળ અથવા બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળવાથી અનેક પ્રકારનાં પાપકર્મોથી મનુષ્ય દૂર રહે છે. વ્યભિચાર આદિ અબ્રહ્મચર્યથી મનુષ્ય દુર્ગતિમાં પ્રવેશ કરે છે. કામના વિષયમાં જગત મુંઝાયું છે. જે મનુષ્ય ખરેખર કામને જીતે છે તેજ ભીષ્મપિતામહની પેઠે જગતમાં પિતાની કીર્તિ અમર કરે છે. કામાસક્તિ ધારણ કરનારાઓ આત્માની રાક્તિઓને પગતળે કચરી દે છે, અને દુર્ગુણોના પાસમાં પક્ષીની પેઠે ફસાય છે. ઉપરની સજજાયમાં ઉપાધ્યાયે જેવું વર્ણવ્યું છે તે પ્રમાણે વ્યભિચારી પુરૂષ વા સ્ત્રીના હાલ થાય છે. પરસ્ત્રીના રાગથી રાવણ સરખા રાજાની પણ દુર્દશા થઈ તો અન્યનું શું કહેવું? અબ્રહ્મચર્ય ખરેખર મોહનૃપતિની રાજધાની છે અને પાપરૂપ વનને ખીલવવાને માટે તો મેઘ સમાન છે. જેણે જગતના ગુરૂ બનીને જગતને બ્રહ્મચર્યના માર્ગમાં દોરવવું હોય તેણે બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરવુ જોઈએ. કામવિષય લંપટી કુગુરૂએ પત્થરની નાવ સમાન છે. પરસ્ત્રીના મેહથી આર્યભૂમિના નૃપતિઓની દુર્દશા થઈ છે. પરસ્ત્રીના મોહથી ગુર્જર દેશના રાજા કરણઘેલાએ ગુર્જર દેશને સદાને માટે પરતંત્ર કર્યો, અને તેની બરી દશા થઈ. દ્રૌપદીની લાજ લૂંટવાને તત્પર થએલા કૌરવોના પાપથી પાંડવોએ યુદ્ધનો નિશ્ચય કર્યો અને તેથી દેશની અને મનુષ્યોની દુર્દશા થઈ પરસ્ત્રીના મોહથી સિદ્ધરાજ જયસિંહે ચન્દ્રસમાન ઉજ્વલ એવી પોતાની કીર્તિમાં ડાઘ લગાડો. પરસ્ત્રી લંપટવદોષથી કેટલાક રાઠોડો રજપુતેની પડતીમાં કારણુભૂત થઈ પડયા. પરસ્ત્રીહરણ,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્ત્રી લંપટપણાના દેપથી કેટલાક મુસલમાન બાદશાહોએ હિંદુસ્થાનમાં ઘેરયુદ્ધ કરીને હજાર મનુષ્યોના પ્રાણુ લઇને દેશમાં અશાન્તિ ફેલાવીને ભારતભૂમિને અવનતિએ પહોંચાડી. સ્ત્રીઓના મોહમાં ફસાવાથી મનુષ્યો કામવાસનાને આધીન થઈને વિવેકનો ત્યાગ કરીને દુર્ગુણમાર્ગમાં ચાલે છે. ધર્મગુરૂઓ સંબંધી વિચાર કરતાં પણ જણાય છે કે જે જે ધર્મગુરૂએ બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થઈને કામના તાબે થયા છે તેઓએ પિતાની અને પિતાના ધર્મની અવનતિ કરી છે. જે ધર્મગુરૂઓ કામના આધીન થઇને લલનાના દાસ બને છે, તેઓ પોતે તરી શકતા નથી અને અન્ય મનુષ્યોને પણ તારવાને શક્તિવાન બની શકતા નથી. ધર્મ ગુરૂઓ બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરી પોતાની દેશની અને ધર્મ માર્ગની ઉન્નતિ કરી શકે છે. ગ્રહસ્થ દશોમાં વીશ વર્ષ પર્યત બ્રહ્મચર્ય પાળી શકાય એવાં ગુરૂકુળ સ્થાપન કરીને ઉછરતા બાળકોને કેળવીને બ્રહ્મચારી બનાવવા જોઈએ અને કામને તાબે કરી શકે એવા ઉપાયો યોજવામાં આવશે તો ધર્મની ઉન્નતિ થઈ શકશે. શ્રીમદ્ ક્રોધ નામના દોષને ત્યાગવામાં પણ સારો ઉપદેશ આપે છે. ક્રોધથી જ્ઞાનને
નાશ થાય છે. ક્રોધી મનુષ્યના હૃદયમાં સત્યજ્ઞાન સુરતું નથી અને કાધ ત્યાગ કરવાને
- તે ક્રોધાવેશે અનેક પ્રકારનાં પાપકર્મ કરે છે. સંયમને ઘાત કરનાર
2 દધારે અનેક પ્રકારના ઉ૫દેશ.
ક્રોધ છે. પૂર્વ કોટિ વર્ષ પર્યત સંયમ પાળ્યું હોય છે તે પણ ક્રોધથી બે ઘડીમાં તેને નાશ થાય છે. ક્રોધરૂપ અગ્નિ જેના હૃદયમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેને પણ બાળે છે અને પ્રાયઃ અન્ય મનુષ્યના સગુણોને પણ સામગ્રી પામીને બાળે છે. ઇત્યાદિ બાબતને શ્રીમદ્ નીચેની સજજાયથી કથે છેઃ—
ક્રોધ તે બોધ નિરોધ છે, ક્રોધ તે સંયમ ઘાતીરે; ક્રોધ તે નરકનું બારણું, ક્રોધ દુરિત પક્ષપાતીરે.
પા૫. 1. પાપ સ્થાનક છડું પરિહર, મન ધરી ઉત્તમ ખંતીરે; ધ ભુજંગની ચંગુલી, એહ કહી જયવંતીરે.
પાપ. ૨. પૂરવ કોડી ચરણ ગુણે, ભાવ્યો છે આતમ જેણેરે; ધ વિવશ હતા દેય ઘડી, હારે સવિફળ તેણેરે.
પા૫. ૩. બાળે આશ્રમ આપણો, ભજનો અન્યને દાહરે; ક્રોધ કૃશાનું સમાન છે, કાલે પ્રથમ પ્રવાહેરે.
પાપ. ૪. દોષ ત્યાગવા સંબંધી આ પ્રમાણે સજાયનું ઉલ્લેખન કરીને ઉપાધ્યાયે અહં.
કારને ત્યાગ કરવા સંબંધી પણ ઉત્તમ ઉપદેશ દીધો છે. કામ, અહંકાર ત્યાગને ઉપદેશ. તામર ઢબલ, સત્તામક આદિ અહંકારના વશ થઈને મનુષ્ય
આત્માની ઉન્નતિમાં પોતાના હાથે વિદનો નાખે છે. અહંકારને જીતવો એ કંઇ સામાન્ય કાર્ય નથી. માનનો ત્યાગ સંબંધી ઉપાધ્યાયે બહુ સારો બોધ આપ્યો છે – માને રાજ્ય ખોયું લંકાનું રાવણે, નરનું માન હરે હરિ આવી ઐરાવણે, યૂલિભદ્ર શ્રતમદથી પામ્યા વિકાર એ, માને છવને આવે નરક અધિકાર એ. માને. ૪. વિનય શ્રુત તપશીલ ત્રિવર્ગ હણે સવે, માને તે જ્ઞાન ભંજક હોય ભવો ભવે, લુપક છેક વિવેક નયને માન છે, એહને છોડે તાસ ન દુખ રહે છે. માને. ૫.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૬ ] કપટ યારે હા કપટ અર્થાત માયાના ત્યાગ સંબંધી શ્રીમદ્દ સારો બોધ આપે છે તે
પૈકી બેડી ગાથાઓ નીચે લખવામાં આવે છે?— પાપસ્થાનક કહ્યું આઠમું, સુણે સન્તાજી, છેડે માયા મૂલ, ગુણવંતાજી. કષ્ટ કરે વ્રત આદરે, સુણે સન્તાજી, માયાએ તે પ્રતિકૂળ, ગુણવંતાજી. નગન વાસ ઉપાસીયા, સુણે સન્તાજી, શીથ લીએ કૃશ અન્ન, ગુણવંતાજી. ગર્ભ અનંતા પામશે, સુણો સન્નાજી; જે છે માયા મન્ન, ગુણવંતાજી. કેશ લોચ મલ ધારણા, સુણો સંતા; ભૂમી શયા વ્રત યાગ, ગુણવંતાજી. સુકર સકલ છે સાધુને, સુણો સન્તાજી;
દુષ્કર માયા ત્યાગ, ગુણવંતાજી. કપટ યા માયાથી મનુષ્યો ઉચ્ચ કોટી પર આવી શકતા નથી. તપ, જપ, પ્રભુભજન, વગેરે કરવામાં આવે તે પણ જેના હૃદયમાં કપટ છે તેનું કલ્યાણ થઈ શકતું નથી. ગ્રહ વા ત્યાગીઓને કપટને ત્યાગ કરવો દુર્લભ છે. અનેક પ્રકારની સ્વાર્થી આશાઓને તાબે થઈ મનુષ્ય કપટ કરે છે, પણ તેથી તેઓ અજ્ઞાનરૂપ અંધકારમાં પ્રવેશ કરે છે. ઉત્તમ મનુષ્ય મહાન લાભને માટે પણ કપટ કરતા નથી, જેના હૃદયમાં કપટ છે તેનાથી પરમાત્મા દૂર હોય છે. કપટી મનુષ્ય ખરેખર વિશ્વાસ ઘાત કરે છે, અને ૫માણિકતારૂપે કલ્પવૃક્ષને મૂળમાંથી છેદી નાખે છે. પૂર્વે આર્યાવર્તમાં સરલ મનુષ્યો ઘણા હતા. તેથી દેવભૂમીની પેઠે આયાવર્તની સર્વત્ર કીર્તિ પ્રસરી હતી. “ખાડો ખોદે તે પડે” તેની પેઠે કપટી મનુષ્ય અને પિતાને નાશ પિતાના હાથે કરે છે. ખારી ભૂમિમાં જેમ વનસ્પતિ ઉગી નીકળતી નથી તેમ કપટીના હૃદયમાં ધર્મબીજ પણ ઉગી નીકળતું નથી. કપટના પ્રપંચને નાશ કરીને મનુષ્યોને સરલ બનાવવા ઉપાધ્યાયજીએ શુભેપદેશ દીધો છે તેની કિસ્મત ઉત્તમ વાચકે સ્વયમેવ કરી લેશે.
લોભ અને રાગને માટે પણ શ્રીમદે ઉત્તમ આશયથી સજજાઓ લખી છે. દેશ દોષને નાશ કરવા માટે ઉપાધ્યાયજીના હૃદયમાં જે પ્રવાહ વહ્યા છે તે નીચે લખવામાં આવે છે. દ્વેષ ત્યાગને ઉપદેશ. શ્રેષ પથાન द्वेष न धरिये लालन द्वेष न धरिये, द्वेष तज्वाथी लालन शिवसुख वरिये लालन. शिवा। पापस्थानक ए अग्यारमुं कूडं, द्वेष रहित होय चित्तसवि रुडुं. चित्त ॥ १॥
ચરકરણ ગુણ બની ચિત્રકાલી, દેષ ધમે હોય તે સવીકાલી. લાલન. હે. ૨ દેષ બેતાલીશ શુધ આહારી, ધૂમ્ર દેણે હોય પ્રબલ વિકારી.
લાલને. પ્ર. ૩ ઉગ્ર વિહારને તપ જપ કિરિયા, કરતાં દેષ તે ભવમાંહિ ફરિયા. લીલન. ભ. ૪ પગનું અંગ અષ છે પહેલું, સાધન સવિ લહે તેહથી વહેલું. લાલન. તે. ૫ નિર્ગુણને ગુણવંત ન જાણે, ગુણવંતને ગુણ દેશમાં તાણે.
લાલન. દે. ૬
છે
૮ જ
-
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ] આપ ગુણીને વલી ગુણ રાગી, જગમાંહે તેની કીતિ જાગી. લાલન. કી. ૭ રાગ ધરી જે જિહાં ગુણ લહિયે, નિર્ગુણ ઉપરે સમચિત્ત રહિયે. લાલન. સ. ૮ ભવતિથિ ચિંતન સુજસ વિલાસે, ઉત્તમના ગુણ એમ પ્રકાશે. લાલન. એમ. ૯
ષનું સ્વરૂપ અને દેવથી થતી હાનિનું સ્વરૂપ શ્રીમદે સારી રીતે કાર્યું છે. મોટા મોટા જ્ઞાની મુનિવરે પણ દેષ દેશે અન્યના સદગુણોને દેખી શકતા નથી. જેના હૃદયમાં દેષ નથી તે પ્રભુના માર્ગમાં આવે છે. દેશનો ત્યાગ કર્યા વિના કોઈ પણ મનુષ્ય ધર્મના પગથીયાપર પાદ મૂકી શકતા નથી. નિર્ગુણ મનુષ્ય ગુણવંતના ગુણને જાણી શકતા નથી. ઉલટા ગુણવંતના ગુણોને દંષથી તાણે છે, અને ગુણોને અવગુણ રૂપે બતાવવા પ્રયત્ન કરે છે. જે મનુષ્યને પોતાના સદગુણો પર વિશ્વાસ નથી તે અન્યો૫ર દેશ કરે છે. હિન્દુસ્તાનની અને આર્યજનની પાયમાલી કરાવનાર દેવ છે. ષથી કેઈનું પણ સારું દેખી શકાતું નથી. અને પિતાનું શ્રેયઃ પણ કરી શકાતું નથી. ધાનોની પેઠે જે મનુષ્યોમાં દેષ રહ્યા કરે છે તેઓ તે દેશને, નાતને અને જાતને પણ ભય પેદા કરે છે. ધર્મની અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ કરનાર મનુષ્યોના હૃદયને પણ દેવ છોડતો નથી. ષથી જગતમાં મનુષ્યો અનેક પ્રકારનાં પાપ કરે છે. દેવી મનુષ્યના હૃદયમાં એક જાતને આન્તરિક અગ્નિ સળગ્યા કરે છે, અને તેથી તે મનુષ્યોના પ્રાણુ બાળીને ભસ્મ કરે છે. જગતમાંથી જે એકલો દેશ જતો રહે તે આ દુનિયા સ્વર્ગસમાન બની શકે. ઉપાધ્યાયજીના મનમાં દેશના ઉપર બહુ તિરસ્કાર હતો તેથી તેઓએ ઉપર પ્રમાણે લખ્યું છે. શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીએ નિન્દાને ત્યાગ કરવા સંબંધી મનુષ્યને ઉત્તમ બોધ આપ્યો છે. તે નીચે લખવામાં આવે છે. નિન્દા ત્યાગ.
સુંદર પાપસ્થાનક તજે સોમું, પરનિંદા અસરાલ છે; સુંદર નિન્દક જે મુખરી હુવે, તે ચોથે ચંડાલ હ.
સુંદર. ૧ સુંદર જેહને નન્દાને ટાળ છે, તપકિરિયા તસ ફક હે; સુંદર દેવ કિલિવષ તે ઉપજે, એ કુલ રોકા રોક હે.
સુંદર ૨ સુંદર ક્રોધ અઝરણુ તપતણું, જ્ઞાન તણે અહંકાર છે; સુંદર પરનિન્દા કિરિયા તણ, વમન અજીરણ આહાર જે. સુંદર. ૩ સુંદર નિધાને જેહ સ્વભાવ છે, તાસ કથન નવિ નન્દ હે; સુંદર નામ ધરી જે નિન્દા કરે, તેહ મહામતિ મન્દ હે. સુંદર- ૪ સુંદર રૂપ ન કોઈ ધારી, દાખિયે નિજ નિજ રંગ છે; સુંદર તેહમાં કાંઈ નિન્દા નહિ, બોલે બીજું અંગ છે.
સુંદર. ૫ સુંદર એહ કુશિલણી ઈમ કહે, ધ ઓ જેહ ભાખે છે; સુંદર તેહ વચન નિન્દા તણું, દશવૈકાલીક સાખે છે.
સુંદર. ૬ સુંદર દોષ નજરથી નિન્દા હુવે, ગુણ નજરે હુએ રાગ હે; સુંદર જગ સવિ ચાલે ભાદલ મલ્યો, સર્વગુણ વીતરાગ હે. સુંદર ૭ સુંદર નિજ મુખ કનક કચોલડે, નિન્દક પરિમલ લેઈ હો; સુંદર જેહ ધણું પરગુણ ગ્રહે, સંત તે વિરલા કોઈ હે.
સુંદર ૮
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] આ સુંદર પર પરિવાદ વ્યસન તજે, મ કરે નિજ ઉત્કર્ષ હે; છે. સુંદર પાપકર્મ એમ સવિ ટલે, પામે શુભ જ હર્ષ છે.
સુંદર ૮ સુજ્ઞ વાચક! આ સર્જાયનો ભાવાર્થ સુગમ હોવાથી સ્વયમેવ અવબોધી શકાશે. ઉપાધ્યાયે નિન્દા કરનારને ચોથા ચંડાળની ઉપમા આપી છે. નિન્દા ઉપર ઉપાધ્યાયને કેટલો બધે તિરસ્કાર હતો, તે તેમનાં વાક્યોથી જાણી શકાય છે. જેને નિન્દા કરવાની ટેવ પડી છે તેનું સાધુપણું, શ્રાવકપણું, મનુષ્યત્વ ને તપ, જપ, અને ક્રિયાઓ ફેક અર્થાત નિષ્ફલ છે, નિન્દા કરનાર સાધુ તપસ્વિ ઢેડ જાતિના દેવતા તરીકે થાય છે. તપનું અજીરણ ક્રોધ છે, જ્ઞાનનું અઝરણું અહંકાર છે, આહારનું અઝરણું વમન છે, અને ક્રિયાનું અઝરણું નિન્દા છે. ક્રિયા કરનારાઓમાં નિન્દાને દોષ વિશેષતઃ દેખવામાં આવે છે. ધર્મની ક્રિયા કરનારા કેટલાક જૈન વા અન્ય ક્રિયાઓ કરીને નિન્દા દોષમાં ફસાય છે, અને તેથી તેઓ હૃદયની શુદ્ધિ કરવાને - ક્તિમાન થતા નથી. શ્રીમદ ઉપાધ્યાયજીએ ધર્મની ક્રિયા કરનારાઓને નિન્દા કરતાં દેખ્યા હશે તેથી ક્રિયાઓ કરનારમાં નિન્દા દેષ મોટા ભાગે રહે છે એમ લખ્યું છે. જેનોમાં હાલ પણ કેટલાક ક્રિયાનું અઝરણુ નિન્દારૂપે બતાવી આપે છે. મૂઢ મનુષ્યોમાં નિન્દાને દોષ વધી પડેલો જોવામાં આવે છે. નામ દઈને કોઈની પણ નિન્દા ન કરવી જોઇએ. સુજ્ઞ મનુષ્યો પ્રાણાન્ત પણ નામ દઇને કોઇની નિન્દા કરતા નથી. દેષ દૃષ્ટિથી મનુષ્યમાં નિન્દાની ટેવ વધે છે, અને ગુણાનુરાગ દ્રષ્ટિથી નિન્દાદોષનો નાશ કરી શકાય છે. જગતમાં એક મનુષ્યમાં સર્વ પ્રકારના ગુણો હોતા નથી. કોઈનામાં સગુણો વિશેષ હોય છે અને દુર્ગુણે અલ્પ હોય છે. અને કેહનામાં ત્રણ ઘણા હોય છે અને ગણો થોડા હોય છે. નિન્દા કરનાર મનુષ્ય દુર્જન તરીકે જગતમાં ગણાય છે. અને રાક્ષસ તરીકે જગતમાં સજજનોને ભય કરનાર થાય છે. નિન્દા કરનાર નિન્દાદોષને ત્યાગ કરે એજ ઉપાધ્યાયજીના ઉપદેશનો આશય છે. એ પ્રમાણે દોષોના ત્યાગ સંબંધી ઉપદેશ આપીને, મનુષ્યોને સદ્ગણોના માર્ગ તરફ દોરનાર શ્રીમને આપણે જેટલો ઉપકાર માનીએ તેટલે અલ્પ છે. શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી વસ્તુવર્ણન કરવામાં પણ સારી નિપુણતા ધરાવે છે. રાજાનું, નગ
રનું, વા અમુક પદાર્થનું વર્ણન કરવામાં તે કાળના કવિની શૈલીને વસ્તુવર્ણન શક્તિ. અંગીકાર કરીને, વસ્તુનું વર્ણન મનોરંજન થાય તેવી રીતે કરે છે.
અઢારમા સૈકાના કવિરાજ પ્રેમાનંદની પેઠે, યશોવિજયજી પણ વસ્તુવર્ણન કરવામાં ઉત્તમ કવિની ગરજ પુરી પાડે છે. ઉપાધ્યાયકત વસ્તુવર્ણન વિષયની કેટલીક કડીઓ નીચે લખવામાં આવે છે.
શ્રીપાલરાસ-ખંડ ત્રીજો-ઢાલ છઠ્ઠી એક દિન એક પરદેશી, કહે કુમારને અભુત ડામરે; સુણ યોજન ત્રણસેં ઉપરે, છે નયર કંચનપુર નામરે. જુઓ જુઓ
અરિજ અતિ ભલું. ૧ તિહાં વજૂસેન છે સજી, અરિકાલ સબલ કર વાલરે; તસ કંચનમાલા છે કામિની, માલતીમાલા સુકુમારે.
જુઓ. ૨ તેહને સુત ચારની ઉપરે, રૈલોક્ય સુંદરી નામ; પુત્રી છે વેદની ઉપરે, ઉપનિષદ્ યથા અભિરામરે.
જુઓ. ૭
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
જુઓ. ૪
જુઓ. ૫
જુઓ. ૬
જુઓ. ૭
જુઓ. ૮ જુઓ. ૮ જુઓ. ૧૦
જુઓ. ૧૧
[ ૨૯ ] રંભાદિક જે રમણી કરી, તે તો એહ ધડવાકર લેખરે; વિધિને રચના બીજી તણું, એહને જય જસ ઉલ્લેખરે. રમાગ્રે નિરખે તેહને, બ્રહ્મદય અનુભવ હેયરે;
સ્મર અદય પૂરણ દર્શને, તેહને તુલ્ય નહિ કોયરે. નૃપે તસ વર સરિખ દેખવા, મંડપ સ્વયંવર કીધરે; મૂલ મંડપ થંભે પૂતલી, મણિ કંચનમય સુપ્રસિદ્ધરે. ચિહું પાસ વિભાણું લીસમી, મંચાતિ મંચની શ્રેણિરે; ગોરવ કારણ કણ રાશિ જે, ઝીંપી જે ગિરિવર તેરે. તિહાં પ્રથમ પક્ષ આષાઢની, બીજે છે વરણ મુહુત્તરે; શુભ બીજ ! બીજ તે કાલ છે, પુષ્યવંતને હેતુ આયત્તરે. એમ નિસુણી સોવન સાંકલું, કુંઅરે તસ દીધું તારે; ધરે જઇને કુwા કૃતિ ધરી, તિહાં પહેતો હાર પ્રભાવશે. મંડપે પસંત વારી, પોલીયાને ભૂષણ દેઈરે; તિહાં પહોતે મણિમય પૂનલી, પાસે બેઠે સુખ સેરે. ખરદતો નાક તે નાનડું, હઠ લાંબા ઉંચી પીઠરે; આંખ પીલી કેશ કાબરા, રહ્યા ઉભે માંડવા હેડરે. નૃપ પૂછે કેઈ સભાગિયા, વલી વાગીયા જાગીયા તેજરે; કહે કુણુ કારણ તમે આવિયા, કહે જિણું કારણ તમો હેજરે. તવ તે નરપતિ ખડખડ હસે, જુઓ જુઓ એ રૂપનિધાન; એહને જે વરશે સુંદરી, તેહનાં કાજ સર્યો વલ્યાં વાનરે. ઈશુ અવસરે નરપતિ કુંઅરી, વર અંબર શિબિકા રૂઢરે; જાણી ચૅ ચમકતી વીજલી, ગિરિ ઉપર જલધિ ગૂઢરે. મુત્તાહર હારે શોભતી, વરમાલા કર માંહે લેરે; મૂલમંડપ આવી ગુરૂ કુંઅરને, સહસા શુચિરૂપ લઇરે. તે સહજ સ્વરૂપ વિભાવમાં, દેખે તે અનુભવ ગરે; ઈણ વ્યતિ કરે તે હરખિત હુઈ, કહે હુઓ મુજ ઈષ્ટ સંગરે. તસ દ્રષ્ટિ સરાગ વિલકત, વિચૅ વિચૅ વામન રૂપરે; દાખે તે કુંવરી સુલહી, પરિપરિ પરખે કરી ચૂપરે. સાચિંતે નટનાગર તણી, બાજી વાજી કુતું જેમરે; મન રાજી કાજી શું કરે, આ જીવિત એહશું પ્રેમરે. હવે વર્ણવે જે જે નૃપ પ્રત્યે, પ્રતીહારી કરી ગુણપિષરે; તે તે હિલે કુંઅરી દાખવી, વય રૂપને દેશના દરે. વરણવતાં જસ મુખ ઉજલું, તેલંત તેહનું ચામરે; પ્રતિહારી થાકી કુંઅરને, સા નિરખે રતિ અભિરામરે. છે મધુર યથોચિત શેલડી, દધિ મધુ સાકર ને ઢાખરે; પણ જેહનું મન જહાં વેધિયું, તે મધુર ને બીજાં લાખશે.
જુઓ. ૧૨
જુઓ. ૧૩
જુઓ. ૧૪
જુઓ. ૧૫
જુઓ. ૧૬
જુઓ. ૧૭
જુઓ. ૧૮ જુઓ. ૧૮
જુઓ. ૨૦
જુઓ. ૨૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુઓ. ૨૨
જુઓ. ૨૩
જુઓ. ૨૪
જુઓ. ૨૫
જુઓ. ર૬
ઈર્ણ અવસરે થંભની પૂતલી, મુખે અવતરી હારને દેવરે; કહે ગુણ ગ્રાહક જે ચતુર છે, તે વામનવર તતખેવરે. તે સુણિ વરીઓ તે કુંઅરીમેં, દાખે નિજ અતિતી રૂપરે; તે દેખી નિસે કુજને, તવ રૂઠા રાણું ભૂપરે. ગુણ અવગુણ મુગ્ધા નવિ લડે, વરે મુન્જત વર ભૂપરે; પણ કન્યા રત્ન ન કુબજનું, ઉકરડે શો વર ધૂપરે. તજ માલ ભરાલ અમેં કહ્યું, તું કર્યું છે અતિ વિકરાલરે; જે એન તજે તે એ તાહરૂં, ગલે નાલ લુણે કર વાતરે. તવ હરીય ભણે ઈસ્યું, તમે જે નવિ વરિયા એણરે; તે દુર્ભગ રૂ મુલ કિસ્યું, રૂસો ન વિધીશું કેણરે. પરસ્ત્રી અભિલાષના પાતકી, હવે મુઝ અસિધારા તિથરે; પામી શુદ્ધિ થાઓ તમે સવે, દેખો મુઝ કેવા હત્યરે. ઇમ કહે કજે વિક્રમ તિર્યું, દાખ્યું જેણે નરપતિ નઠરે; ચિત્ત ચમક્યા ગગને દેવતા, તેણે સંતતિ કુસુમની વકરે. હુઓ વસેન રાજા ખુશી, કહે બલપરે દાખવો રૂપરે; તેણે દાખ્યું રૂપ સ્વભાવનું, પરણાવે પુત્રી ભૂપરે. દીયે આવાસ ઉત્તેગ તે, તિહાં વિલસે સુખ શ્રીપાલરે; નિજ તિલકસુંદરી નારીશું, જીમ કમલાણું ગોપાલરે. ત્રીજે ખડે પૂરણ થઈ એ છઠ્ઠી ઢાલ રસાલરે; જસ ગાતાં શ્રી સિદ્ધચક્રને, હેય ઘર ઘર મંગળ ભાળશે.
જુઓ. ૨૭ જુઓ. ૨૮
જુઓ. ૨૮
_જુઓ. ૩૦
જુઓ. ૩૧
પૃષ્ઠ ૧ થી પૃષ્ટ ક સુધી અમદાવાદ મળે ધી “ ડાયમંડ જ્યુબિલી ” પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં પરીખ દેવીદાસ છગનલાલે છાપ્યાં.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચં.
૧
ચં.
ચ.
૫
ચં.
૬
श्रीपाल रास. શ્રીમદ્ભી વીરરસ વર્ણનશક્તિ.
( કડખાની દેશી. ) ચંગરરંગ મંગલ હુઆ અતિઘણું, ભૂરિ રણુતૂર અવિદૂર વાજે; કેતુકલાખ દેખણ મેલ્યા દેવતા, નાદ દંદુભિતણે ગગન ગાજે. ઉગ્રતા રણભૂમિ તિહાં શોધિયું, રોધિયે કરી અવધિ શસ્ત્ર પૂજા; બેધિયે સુભદ્ કુલવંશ શંસાકરી, ધિયે કવણવિણ તુઝ દૂજા. ચરચિયે ચારચંદન રસેં સુભટનું, અરચિયે ચંપકૅ મુકુટ સીસેં; સહિયે હલ્થ વરવીર વલયે તથા, કલ્પતરૂ પરિ બન્યા સુભટ દીસે. કોઈ જનની કહે જનક મત લાજવે, કોઈ કહે મારું બિરૂદ રાખે; જનક પતિપુત્ર તિહું વીરજસ ઉજલા, સહિધન જગતમાં અણિય આખે. કોઈ રમણિ કહે હસિય તું સહિશકિમ, સમર કરવાલ શર કુંતધારા; નયનબાણે હો તુજ મેં વશકિયો, તિહાંન ધીરજ રહ્યો કર વિચારી. કોઈ કહે માહર તું મેહ મત કરે, મરણજીવન તુજન પીઠ છાંડું; અધરસ અમૃત રસ દય તુઝ સુલભ છે, જગતજય હેતુ હો અચળ ખાંડું. ઈમ અધિક કૅતકે વીરરસ જાગો, લાગતે વચન હુઆ સુભટ તાતા; સૂરપણુ દર હુઈ તિમિર દલ ખંડવા, પૂર્વ દિશી દાખવે કિરણ રાતાં. રોપિરણ થંભ સંરંભ કરી અતિઘણો, ઈદલ સુભટ તવ સબલ સૂઝે; ભૂમિને ભેગતા જોઈ નિજાગતા, અમલ આરોગતા રણ મૂંઝે. નીર જીમતીર વરસે તદાયોધ ઘન, સંચરે બગ પ’ ધવલ નેજા; ગાજદલ સાજ રૂતુ આઈ પાઉસ તણી, વીજછમ કુંત ચમકે સતેજા. મંડ બ્રહ્મડ શત ખંડ જે કરી શકે, ઉછલે તેહવા નાલ ગોલા; વરસતા અગનિ રણુ ગગન રોષે ભય, માનું એ ચમતણું નયણુ ડેલા. કેઈ છેદે શરે અરિતણું શિર સુભટ, આવતા કેઈ અરિબાણ ઝાલે; કેઈ અસિછિન્ય કરિકુંભ મુગતા ફલૅ, બ્રહ્મરથ વિહંગ મુખ ત્રાસ ઘાલે. મદ્ય રસ સધ અનવદ્ય કવિ પદ્ય ભર, બંદિજન બિરૂદથી અધિક રસિયા; ખેજ અરિફાજની મોજ ધરિ નવિ કરે, ચમકભર ધમક દેઈ માંહિ ધસિયા. બાલ વિકરાલ કરવાલ હત સુભટ શિર, વેગ ઉછલિત રવિ રાહુ માને; ધૂલિ ધરણી મિલત પગન ગંગા કમલ, કેટી અતરિત રથ રહત છાને. કઈ ભટ ભારમરિ શીસ પરિહાર કરી, પણ રસિક અધિક જૂજે કબંધે; પૂર્ણ સંકેત હિત હેત જય જય ર, નૃત્ય મનુ કરત સંગીત બધે. ભૂરિ રતૂર પૂરે ગયણ ગડગડે, રથ સબલ શૂર ચકચૂર ભાજે; વીર હwાય ગય હય યુલે ચિહું દિશે, જે હુવે શર તસ કેણુ ગાજે. તેહ ખિણમાં હુઈ રણમિલી ઘરતર, રૂધિર કમ કરી ભરી અંત પૂરી; પ્રીતિ હુઈ પૂર્ણ વ્યંતર તણું દેવને, સુભટને હોંશ નવિ રહિ અધૂરી.
ચં.
૭
ચં.
૮
ચં. ૧૦
ચં. ૧૧
ચં. ૧૨
ચં. ૧૩
ચં. ૧૪
ચં. ૧૫
ચં. ૧૬
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
દેખિ શ્રીપાલ ભટ ભાંજિયું સૈન્ય નિજ, ઉઠવે તવ અજીત સેન રાજા; નામ મુજ રાખવા જો કર દાખવેા, હા સુભટ વિમલ કુલ તેજ તાજા. તેડુ ઇમ ખૂજતા સૈન્ય સજી બ્લૂઝતા, વાઢિયા જત્તિ સયસાત રાણે; તે વદે નૃપતિ અભિમાન ત્યજી હેય તુ, પ્રધુમી શ્રીપાલ તિહાં એહુ જાણે. માન ધન જાસ માને ન તે હિત વચન, તેશુ રૃઝતા નય થાકે; ખાંધિયા પાડિ કરી તે સત ય ભટે, હુઆ શ્રીપાલ જસ પ્રગટ વાકે. પાય શ્રીપાળને આણિયેા તેહ ન્રુપ, તેણે ાડાવિયા ઉચિત જાણી; ભૂમિ સુખ ભાગવા તાત મત ખેદ કરે, વદત શ્રીપાલ એમ મધુર વાણી. ખંડ ચાથે હુઈ ઢાલ ચેાથી ભલી, પુણૅ કડખા તણી એહ દેશી; જેહુ ગાવે મુજસ એમ નવ પદ તા તે લહે રૂદ્ધિ સવિ શુદ્ઘ લેશી. જંબુસ્વામિના રાસમાંથી, રાજગૃહ નગરવર્ણન. હવેરે રાજગૃહ નગર છે, સકલ નગર શિશુગારરે; ઉજ્જવલ જિન ગૃહ મંડલી, છઠ્ઠાં હિમગિરિ અનુકારરે. ચરિત્ર સુણા ગુણવંતનું, પવિત્ર હાયે જિમ કાનરે; ચિત્ત ચમકે આવે ચાતુરી, વાધે મતિ વળે વાનરે. જિહાં જીન ચૈત્યમાં ધૂપના, દેખી ધૂમ અગાસીરે; મલ ગર્જિ ંત ધન ભ્રમે, શિખી નિત્ય નૃત્ય ઉલ્લાસરે. જેહમાં સૈધે ટિક વ્રુતિ, છત્રી મરકતની અલાધીરે; માતુ ગંગાએ આવી ઝીલવા, યમુના રિવ અંક દાધીરે. જેને હરવી માનુજલ નિધિ, દુઃખભર લંકા કપાવીરે; મુખ નવિ દાખે અમરાવતી, અલકા નામેજ ચાવીરે. રાજ્ય કરે તિહાં નરપતી, શ્રેણીક જસગુણ શ્રેણીરે; જૈન ભુવનમાંહે વીસ્તરી, પાવન જેવ ત્રીવેણીરે. જેને તેજે પરાભવ્યા, ભાનુ ભમે માનુ ગગનેરે; ઉષ્ણુ હુઆ તસ કીરણુ તે, તાસ અમષ ને અગ્નિરે. તાસ સભામાંહે શેાલતા, રૂષભદત્ત હુઆ શેઠરે; ધનદત્ત તેહજ ધનપતિ, બીજો કુબેર તે હેઠરે. પંથ તળ જળસર પરે, તસધન સવીહીત આવેરે. જેશ્યું સુરતરૂ તેાળીએ. ઉંચા ગયા લધુ ભાવેરે. છંદ તે જેહુને નિત્ય રહે, કર અગ્ને સતકાટીરે; ચંદ તે સકળ કળા વ, પદવી તસ વિ મેટીરે, ધારિણી સમ ચારિણી, ચિત્ત તારી હુઇ તાસરે; કારણી સુખદુઃખ વારિણી, મનેાારિણી સુવાસરે. રૂપે તે રભા હરાવત, ભાવતી ચિત જીત વયણુારે; સુલલિત શીલ સૈાહામણી, સહજ સલુણુનડાં નયણારે. મિક્ષિત રહે નખમાંસ જ્યું, તે દ ંપતી સસનેણેરે,
ચ. ૧૭
ય. ૧૮
ચ. ૧૯
. ૨૦
ચ. ૨૧
ચરિ. ર
૨. ૩
ચ. ૪
ય. ૫
ચ. ક
૨. ૭
ય. ૮
ચ. ૯
ચ. ૧૦
ચ. ૧૧
ય. ૧૨
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
નવ નવ રંગ ભરે ર્ર્મે, એકજ જીવ હાય દહારે. એક દીન ધારિણી ચીતવે, સુવણસ્યા જયવારે રે, સીંચે હૃદય જસ સુત અમી, તેહુનેા ધન્ય અવતારેરે. ચિંતાએ તેણે હુઇ દુબળી, નિબંધ પ્રિય પુછીરે, તેહુચિ'તા પ્રિય મન ડવે, પણ નવી હેાય તે આછીરે. એહ ચિત્ત દુઃખને વિસારવા, શેઠ વૈભારે તે પહુ તારે, વાયુ આરેાહીં ગગને ચચા, રથ ધાબે મૃગ બીહતારે. ગિરિ પ્રિય હસ્ત આલંબને, ધારણિ ચઢીય લાભારે, અંગુલીએ કરી દાખવે, પ્રિય ઉપવન તણી શાભારે. એહુ ખીન્ને રડી ફ્ળનમી, દાડમ રાતે જુલેરે; મદ નવી શિખે હૃદયે ગડે, જગત્રને માનું અમુલેરે. એ સહકારની મંજરી, કૈાકિલ કલરવ ગુરૂણીરે; વિકસિત એહ કુસુમલતા, માનુસિત તરૂપરરે. જંબુ કદંબ પ્રિયાળએ, તાલ તમાલ વિશાળરે, જાઈ જુઈ મચકુ દએ, કંદ એ હર્ષના ચાળારે. માટા એ દ્રાક્ષના માંડવી, સુઅડલા રૂઆડલા આવેરે. મધુર એ મધુકર રણુઅણું, સ્વાગત માનુ જણાવેરે; શ્રાદ્ધ યામિત્ર દેખીએ, રૂષભે તીહાં સિદ્ધ પુત્રરે; જાશા કહ્રાં પુછ્યું તવ કહે, ઈહાં સાહમ છે પવિત્રારે. આવે તે! થાવા અગ્રેસરી, વદનના ધરેા ભાવેારે; દંપતિ તેહ સાથે ચાલ્યા, દીા મુનિ સુભાવેારે ક્રોધજળ ન સમજલ ધરૂ, માન મહાતરૂ હસ્તિરે, ભ ઉરગ વિષ નગુલી, લેાલ સમુદ્ર અતિરે. ઈંદ્રિય સકળને વશ કર્યાં, વરા કર્યાં મનનેા સાંચારે રે, આતમધ્યાનમાં ઝીલતા, પામ્યા ભવતણા માટે રે. તેહુની દેશના સાંભળી, સિદ્ધ જયુરૂપ પુછેરે, ધારિણિ પણ અવસર લહી, કહે મુજપુત છે કે નવી રે. સાવદ્ય મુનિને નવી પુછીએ, સિદ્ધ કહે જમુ નામરે, એ અવસર પુછ્યું સુત હેાશે, સિંહ સ્વમ સુરધામિરે. ધારિંગ કહે જખુ દેવતા, ઉદ્દેશે તેા હુ કરશુ?, માંખિલ ઇગસા અટ્ઠાત્તરા, ઇમ મન વાંછીત વરશુરે. હવે મુનિ વદીને દંપત્તિ, આવ્યા નીજ ધર બારેરે, સિદ્ધ સ્વપ્ત દેખે અન્યદા, ધારિણિ ચિત્ત ઉદારેરે. કુક્ષે વિદ્યુન્ગાળી અવતર્યાં, દોહદ હુઆ શુભ પુર, સમગ્ર પુણ્યે સુત જનનીઆ, સુજસ વિલાસ પારે.
સ. ૧૩
૨. ૧૪
ચ. ૧૫
ચ. ૧૬
૨. ૧૭
ચ. ૧૮
૨. ૧૯
ય. ૨૦
ય. ૨૧
ચ. ૨૨
મ. ૨૩
૨. ૨૪
ચ. ૨૫
ચ. ૨૬
૨. ૨૭
ચ. ૨૮
૨. ૨૯
૨. ૩૦
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
જંબુસ્વામી દીક્ષા લેવા નીકળે છે તે વખતનું વર્ણન નીચે પ્રમાણે.
( ઢાળ. તુજબાવનીની ) એ દેશી. શભતીરથ ઉદકે સ્નાન કરી મને હાર, અંગરાગતે કીધા બાવન ચંદનસાર. ચિત્તમાહી અણમાન્ય શુકલધ્યાનë ભૂર, બાહિર આવી લાગ્યું ઉજવલ માનું કપૂર. ૧ મણિકંચન ભૂષણ સબલ ઝળહળતેજ, હેતનું પર્યો હઈડે હાર સહેજ; સર્વાગ અલંકૃત કલ્પવૃક્ષ પરે છાજે, મનમાં નિરાગિ પણ એ ક૯૫ ન ભાજે. વરદેવ અનાદ્રત સાનિધ્ય પુરણહાર, શણધારે સઘળે પુરણુ જ બુ કુમાર, શિરછત્ર વિરાજે રજનીકર અનુકાર, બિહુ પાસે લટકે ચામર ચંચળ યાર. બહુમૂલ રતનમય મંગળરંગ અભંગ, શિબિકા આરહે જેમ મૃગપતિ ગિરિશંગ, દાન બહુ વિધદીજે કીજે સબલ મંડાણ, પંચ શબ્દાવાજે ગાજે ઢેલ નિશાન. ભુંગળ ભેરી ને ફેરીવાજે વંશ ને વીણ, તાલાઁવલ કંસાલને નાદે સુર૫ણું લીસું, સરલી સરણાઈ ચહચહે ચિહું દિશી ચાવી, ગુણમઈલ વર્લ્ડલ શ્રીમંડલે છબી ફાવી. તત થાથા થેઈ થઈ મુંગન ચુંગન નાચે, સુદ્ધાંત સંગીતે પગપગ નવરસ માચે, બિરૂદાવલી બોલે ગુણ અવદાતે ભાટ, જયજય સહુ બોલે મલીયા લોકના ઠાઠ. આગે તેજી તુરંગમ કંચન જડીત પલાણ, એરાકી આરબી કબજા કેકાણ, તુરકી ખુરાસાણી પાણીપંથા નવરંગ, કાશ્મીરી અનુપમ પંચ ભદ્ર અતિ ચંગ. મદ્ર ઝરતા કુંજર જાણેસ નિર્જર શિલ, અંબર લાગી અંબાડી સુરગણ્ય કરે મળ, ધવલ ધોરી જોતરીયા રથની કીધી તૈયારી, શણગાર્યા સાબેલા ધવલ મંગલ દીએ નારી. ૮ ગાય ગીત સુહાગણ પહેરી નવલા વેશ, મદમુદિત હુઆ સવી ગામ અને સન્નિવેશ, કેઈ ચઢ્યારે સુખાસન કેઈ ચઢયા ચકડોળ, અતિ ચતુર વિચક્ષણ કરે ઘણું રંગરોળ. ૯ અષ્ટ મંગલ ચાલે આગે વળી ચાટુકાર, અસિÉત ફલક ગ્રહ નર્મકા રતિકાર, તિલ નાખ્યા ન તળે આવે તિમ હુઆ પંથ, ધરણીને કણ પણ ન રહ્યા કેઈ અપંથ. ૧૦ ઉત્સવ જુએ નરનારી બારી ચઢી ચૈબારી, વ્યાકુળ થઈ વાદિત્ર શબ્દ સુણી સવી નારી. તુર દૂગ્ધજમાતા કલકજલ સિંદુર, ષટ હાએ વલ્લભ સ્ત્રીને સહજસનુર.
૧૧ ગાજા વાજા સુણીને અર્ધ તિલક કરી એક, અર્ધાજન દ્રગ એક જેવા ચાલી છેક, એક ઉર પહેરે એકજ ચરણ પખાલે, અરધી ચુકી પહેરી જેવા કેઈક ચાલે. ૧૨ ધસમસતી કઈક કજજલ ગલે ઘાલે, કસ્તુરી લોચન ઠવતી આઘી ચાલે, બાવના ચંદન રસ પાય લગાડે બાલા, અળતો હૃદય સ્થલે લાહી કરે ચકચાળા. ૧૩ કટિમેખલ કઠે ઘાલી ઉતાવળી દોડે, એકહાર એકાવળી શેણી તટે નિજ જોડે, ભુજવલિ નેપુર કંકણ ઘાલે પાયે, પહેરણ ઓડણના વસ્ત્ર વિપર્યય થાય. ઢળતા ઘીના લાડુ આ મુકે તે ગાડુ આગે, લાડુ આસમ નારીને જોવાનો રસ જાગે, બાળ રોતાં મુકે મારગે પરનાં બાળ, રોતાંનિજ બાળક બ્રાન્તિ લીએ સુકમાલ. ૧૫ પરિધાન શિથિલ હુઓ ગાટ બંધન ન કરાયે, વાયુવેગે મસ્તક ઓઢણુ ઉડી જાયે, ઈમ જોતાં વધુ જન હુ કુમારી રૂ૫, કૌતુકીને પણ તવ કેતુક લાગ્યું અનુપ. ૧૬ ઇમ કૈતુક ઉસ ઉપવને કુમાર, થાય જય જય નંદા જય જય ભદ્દા ઉચ્ચાર; શિબિકાથી ઉતરે માનુ સંસારથી તેહ, ગુરૂ સ્વામી ધર્મ વંદે સુજસ સનેહ.
ઇત્યાદિ.
૧Y
૧૭
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સમુદ્રવહાણ સંવાદમાં, સમુદ્ર અને વહાણના સંવાદનું, ગુણદોષ તરીકે સારી રીતે વર્ણન કર્યું છે. વસ્તુવર્ણનશક્તિ ખરેખર ઉપાધ્યાયજીની ઉત્તમ હતી, એમ વાચકે સ્વયમેવ વિચારી શકશે. ઉપાધ્યાયજીના વખતમાં યતિના શિથીલપણુથી સંવેગી મુનિમાર્ગ, ઉત્પન્ન થવાથી તથા સ્થાનકવાસી વગેરેની ચર્ચાથી અનેક પ્રકારના ધર્મશાસ્ત્ર સંબંધી ગ્રન્થ લખવાની આ વશ્યકતા હતી તેથી તેઓએ ચરિત્ર લખવામાં પોતાનું જીવન ઘણું લંબાવ્યું નથી–શ્રીપાલ અને જબુસ્વામીના રાસથી ચરિત્ર સંબંધી પદ્યરચનામાં કવિતાશક્તિ ઘણી હતી તેને ખ્યાલ કરી શકાય છે.
શ્રીમદ ઉપાધ્યાયને અધ્યાત્મજ્ઞાનપર બહુ પ્રેમ હતો. અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં તે બહુ ઉંડા શ્રીમદનો અધ્યાત્મ ઉતર્યા હતા. એમ તેમના બનાવેલા અધ્યામિક ગ્રન્થથી સિદ્ધ થાય જ્ઞાનમાં પ્રેમ અને છે. તેમનાં નીચેનાં વાક્યોથી તેઓ ઉત્તમ અધ્યાત્મજ્ઞાની હતા એમ તેમનું પાંડિત્ય. વાચકોને જણાશે.
આતમજ્ઞાને જેનું રે, ચિત્ત ચેકસ ઠકરાત; તેને દુ:ખ કશું નહી રે, બીજાના દીન દુઃખી જાત.-- પત્ર—૬૧
જબુરાસ. આતમજ્ઞાને મગન જે, તે સવિ પુગલનો ખેલ; ઈન્દ્રજાલ કરી લેખ, ન મલે તિહાં દેઈ મન મેલેરે.
ન, સં. ૩૮ જાણ્યો યાયો આતમા, આવરણ રહિત હોય સિદ્ધરે; આતમજ્ઞાન તે દુઃખ હરે, એહિજ શિવહેતુ પ્રસિદ્ધરે. એ. સં. ૪૦
શ્રીપાલરાસ. પત્ર. ૧૫૬ અરિહંત પદ યાતો થકે, દબ્રહ ગુણ પજજાય; ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંત રૂપી થાય. વીર જીનેશ્વર ઉપદિશે, સાંભળ ચિત્ત લાઈ: આતમ ધ્યાને આતમા, રૂદ્ધિ મળે સવિ આઈ.
વીર. ૧ રૂપાતીત સ્વભાવ જે, કેવલ દંસણ નાણુરે; તે થાતાં નિજ આતમા, હાથે સિદ્ધ ગુણખાણી. ધ્યાતાં આચારજ ભલા, મહા મંત્ર શુભ ધ્યાનીરે; પંચ પ્રસ્થાને આતમા, આચરજ હેય પ્રાણીરે.
વીર. ૩ નય સજજાયે રત સદા, દ્વાદશ અંગનો ધ્યાતારે; ઉપાધ્યાય તે આતમાં, જગ બંધવ જગ ભ્રાતારે.
વીર. ૪ અપ્રમત્ત જે નિત્ય રહે, નવિ હરખે નવિ શોચેરે; સાધુ સુધા તે આતમાં, શું મુડે શું લાગેરે. સમ સંવેગાદિક ગુણ, ક્ષય ઉપશમ જે આવે; દર્શન તેહજ આતમાં, શું હાય નામ ધરાવેરે.
વીર. ૬ જ્ઞાનાવરણી જે કમ છે, ક્ષય ઉપશમ તસ થાય; તો હાય હજ આતમા, જ્ઞાન અધતા જાય.
વીર. ૭ જાણો ચારિત્ર તે આતમાં, નિજ સ્વભાવમાંહિ રમતારે. લેસ્યા શુદ્ધ અલંક, મેહ વને નવિ ભમતેરે.
વીર. ૮
વીર. ૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ઇચ્છા રાધે સંવરી, પરિતિ સમતા ગેરે, તપ તે ઐહિજ આતમા, વર્તે નિજ ગુણુ ભાગેરે; અષ્ટ સકળ સમૃદ્ધિની, ઘટ માંહે રૂદ્ધિ દાખીરે; તિમ નવ પદ રૂદ્ધિ જાણજો, આતમરામ છે સાખીરે. યેાગ અસખ્ય છે જિન કહ્યા, નવપદ મુખ્ય તે જાણુારે; એહ તણું અવલંબને, આતમધ્યાન પ્રમાણેરે. ઢાલ ખારમી એહવી, ચેાથે ખડે પૂરીરે;
વાણી વાચક જસ તણી, કાઇ નયે ન અધુરીરે. શ્રીપાળરાસ. ચેાથેા ખંડ, પત્ર. ૧૮૪
જિહાં લગે આતમ દ્રવ્યનુ, લક્ષણ નવિ જાણ્યું; તિહાં લગે ગુણુઠાણું ભલુ, કેમ આવ્યે તાણ્યું. આતમ અજ્ઞાને કરી, જે ભવદુઃખ લહીએ. આતમ જ્ઞાને તે ટળે, એમ મન સહીએ. જ્ઞાન દશા જે આકરી, તેહ ચરણ વિચારે. નિર્વિકલ્પ ઉપયેાગમાં, નહીં કર્મના ચારે. ભગવતી અંગે ભાખીએ, સામાયિક અથ; સામાયિક પણ આતમા, ધરા શુધ્ધા અ. લાકસાર અધ્યયનમાં, સમકિત મુનિભાવે; મુનિભાવે સમકિત કહ્યું, નિજ શુદ્ધ સ્વભાવે. કષ્ટ કરેા સજમ ધરા, ગાળેા નિજ દેહ; જ્ઞાનદશા વિણ જીવને, નહી દુ:ખના હેતુ. બાહિર યતના ભાપડા, કરતાં દુહવાયે; અંતર યુતના જ્ઞાનની, નવ તેણે થાયે; રાગ દ્વેષ મલ ગાળવા, ઉપશમ જલ ઝીલેા; આતમ પરિણતિ આદરી, પરપરતિ પીલેા. હું એના એ મારા, એ હું એણી બુદ્ધિ; ચેતન જડતા અનુભવે, ન ત્રિમાસે શુદ્ધિ. માહિર દ્રષ્ટિ દેખતાં, બાહિર મન ધાવે; અન્તર દ્રષ્ટિ દેખતાં, અક્ષય પદ પાવે. ચરણ હાય લાદિકે, નવિ મનને ભગે; ત્રીજે અધ્યયને કહ્યું, એમ પહેલે અંગે. અધ્યાતમ વિષ્ણુ જે ક્રિયા, તે તનુમળ તાલે; મમકર આદિક યેાગથી, એમ નાની ખેાલે. હુ કરતા પર ભાવના, એમ જેમ જેમ જાણે; તેમ તેમ અજ્ઞાની પડે, નિજ કને ધાણે. પુદ્ગલ કર્માદિક તણા, કર્તા વ્યવહારે; કર્તી ચેતન કર્મના, નિશ્ચય સુવિચારે.
વીર. ૯
વીર. ૧૩
વીર. ૧૪
વીર. ૧૫
આતમ ૨૨
આતમ. ૨૩
આતમ. ૨૪
આતમ. ૨૫
આતમ. ૨૬
આતમ. ૨૭
આત્મ. ૨૮
આતમ. ૨૯
આતમ. ૩૦
આતમ. ૩૧
આતમ. ૩૨
આતમ ૩૩
આતમ ૩૪
આતમ. ૩૫
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
g
કર્તા શુદ્ધ સ્વભાવને, નય શુદ્ધે કહિયે. કર્યાં પરપરિણામના, એઉ કિરિયા ગ્રહિયે. આતમ. ૩૬ સવાસા ગાથાનું સ્તવનની ઢાલ. ઇત્યાદિ અનેક વાકયાથી ઉપાધ્યાયએ અધ્યાત્મજ્ઞાનના મહિમા ગાયા છે. દ્રવ્યાનુયાગ અને અધ્યાત્મજ્ઞાનની એકતા થાય છે. દ્રવ્યાનુયાગ વિનાના જ્ઞાની તે ખરેખરા અધ્યાત્મ જ્ઞાની બની શકતા નથી. દ્રવ્યાનુયોગ જ્ઞાન વિનાના અધ્યાત્મ જ્ઞાની કાઇ સ્યાદ્વાદશૈલી પ્રમાણે અની શકતા નથી. દ્રવ્યાનુયોગના જ્ઞાનથી ખરેખ. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. આત્મજ્ઞાન વિનાની ક્રિયા તે હિસાબમાં ગણાતી નથી. જ્ઞાનની પદવી મહાન છે, અને આત્મજ્ઞાન વિનાની ક્રિયા ખરેખર આત્માના સદ્ગુણાને પ્રકાશ કરવા સમર્થ થતી નથી.
શ્રી દ્રવ્યગુણ પર્યાયના રાસમાં શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી જ્ઞાન અને ક્રિયાનું અંતર દેખાવતા છતા નીચે પ્રમાણે કંથે છે.
દ્વાહા. મધ્યમ કિરિયા રત હુએ, બાલક માને લિંગ. બેડ શકે ભાખ્યું રે, ઉત્તમત્તાન સુર’ગ. નાનરહિત જે શુભક્રિયા, ક્રિયારહિત શુભનાણુ, યેાગ દ્રષ્ટિ સમુચ્ચય કા, અંતર ખજી ભાણુ. ખજીઆ સની ક્રિયા કહી, નાણુભાણુ સમજોય, કલિયુગ એહ પટંતરે; વિરલા મુજે કાય. જ્ઞાનવ તહ કેવલી, વ્યાદિક અહિનાણુ, બૃહત્ કલ્પના ભાષ્યમાં, સરિખા ભાષ્યા જાણુ. જ્ઞાન પરમગુણ જીવના, નાણુ ભાવ પાત, મિથ્યા મતિ તમ ભેદવા, નાણુ મહા ઉદ્યાત.
પ્રકરણરત્નાકર ભાગ ૧ પત્ર. ૪૧૦ એ યેાગે જો લાગે રંગ, આધા કર્માદિક નહિં ભંગ, પંચ કપ ભાગ્યે ઈમ ભણ્યુ, સદ્ગુરૂ પાસે ઇસ્યુ મેં સુણ્યું. બાહ્ય ક્રિયા છે બાહિર યાગ, અંતર ક્રિયા દ્રવ્ય અનુયાગ, ખાદ્યહીન પણ જ્ઞાન વિશાલ, ભલા કહ્યા મુનિ ઉપદેશ માલ. દ્રવ્યાદિક ચિન્તાએ સાર, શુકલધ્યાન પણુ લહિએ પાર;
૨
3
૪
૫
તે માટે એહિજ આદરેા, સદ્ગુરૂ વિષ્ણુમત ભૂલા .
ખાલક લિંગને અર્થાત ખાદ્યવેષને દેખી ધર્મ માને છે. મધ્યમ મનુષ્ય ક્રિયામાં આસકત થાય છે અને ઉત્તમ નાની ખરેખર જ્ઞાનમાં રંગાય છે. ધર્મજ્ઞાન વિનાની ક્રિયા ખજીઆસમાન પ્રકાશક છે અને ક્રિયા વિનાનું જ્ઞાન ની સમાન પ્રકાશક છે. એમ હિર ભદ્રસૂરિ ચેાગદ્રષ્ટિ સમુચ્ચય ગ્રન્થમાં કહે છે.
કલિયુગમાં આવું એનું અન્તર વિરલ મનુષ્યા અમેાધી શકે છે, શ્રુતજ્ઞાની અને કૈવલ જ્ઞાનીને ખ્રુકલ્પ ભાષ્યમાં સમાન કથા છે. આત્માના પરમગુણુ જ્ઞાન છે. સસારરૂપ સમુદ્ર તરવાને માટે જ્ઞાન એ મેાટી આયેાટ સમાન છે, મિથ્યાત્વ અંધકારનો નાશ કરવાને જ્ઞાનરૂપ સૂર્યની આવશ્યકતા સર્વ જ્ઞાનીઓએ સ્વીકારી છે. દ્રવ્યાનુયાગજ્ઞાનની પરિપકવ દશા થતાં આત્મરમણતા થાય છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
અધ્યાત્મજ્ઞાન વિનાના મનુષ્ય આત્માના ગુણોને પ્રકાશ કરવાને શકિતમાન થતા નથી. શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીએ અધ્યાત્મજ્ઞાનનો આનન્દઘનજી પાસેથી વિશેષ અનુભવ મેળવ્યો હતો. તેમના છેલ્લા વષોનું તેમનું મન અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રતિ વળ્યું હતું. છેલ્લા પનર વર્ષમાં તેઓ અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં વિશેષતઃ રમતા કરતા હતા અને અધ્યાત્મ દિશાના રરપષક ગ્રન્થોને લખતા હતા એમ તપાગચ્છના એક હેમસાગર યતિના મુખેથી પરંપરાએ સાંભળ્યું છે. આવા મહા પ્રભાવક જ્ઞાની ગીતાર્થ મુનિવરનાં છેલ્લાં વર્ષ અધ્યાત્મજ્ઞાન, ધ્યાન, અને ધર્મ ક્રિયામાં, વહન થયાં હતાં એમ લેખકને તેમના ગ્રન્થરૂપ આરીસામાં જોતાંમાં નિશ્ચય થાય છે અધ્યાત્મજ્ઞાનને વિસ્તાર કરવા ગુર્જર ભાષામાં શ્રીપાલરાસ, જંબુસ્વામી રાસ, અને દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના રાસમાં ઉત્તમ ધ આપ્યો છે. હિન્દુસ્થાની અને ગુજર ભાષામિત્ર જેવી ભાષામાં સમાધિશતક, સમતાશતક, જશવિલાસ વગેરે ગ્રન્થ રચીને મનુષ્યો ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
અધ્યાત્મસાર, અધ્યાત્મોપનિષત , જ્ઞાનસાર વગેરે ગ્રન્થ લખી સંસ્કૃત ભાષા મનુષ્ય ઉપર પણ મહાન ઉપકાર કર્યો છે. અત્ર ગુર્જર ભાષાના ગ્રન્થોમાં લખેલા અધ્યાત્મજ્ઞાનને વિષય ચર્ચવામાં આવે છે તેથી અધ્યાત્મજ્ઞાનાદિ પુષ્ટિ માટે સંસ્કૃત ભાષાના પ્રન્થની સાક્ષી આપી નથી. અધ્યાત્મ જ્ઞાનમાં ઉપાધ્યાયજી બહુ ઉંડા ઉતર્યા હતા. આવી દશાવાળા મહાપુરૂષનું સાધુચારિત્રજીવન ખરેખર ઉત્તમોત્તમ હતું, એમ તેમના હદયના ઉભરાઓ કહી આપે છે. શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાયજી તે વખતમાં ચાલતા એકાન્ત મતનું ખંડન કરીને સત્ય દર્શાવવામાં પાછા પડતા નહોતા.
તત્ત્વજ્ઞાન વિનાના અને માનપૂજા કીર્તિના, ધર્મના તાપે લક્ષ્મી લેનારા અને ધમાધમ ચલાવનારા લાલચુ કેટલાક ધર્મોપદેશકે જનાગમથી વિરુદ્ધ વર્તતા હતા અને જેનાથી વિરૂદ્ધ ભાષણ કરતા હતા તેને સુધારવાને સીમંધર સ્વામિનું સ્તવન રચીને તેઓને વચનના ફટકા મારીને ઉત્તમ બોધ આપવા અને તેમજ ધર્મ સત્યમાર્ગમાં દેરાય, અને ધર્મમાર્ગમાં સડો પેઠે હોય તે દૂર થાય અને કુધારાઓનો ત્યાગ કરીને જૈનો સુધર્મના અસલનામાર્ગ ઉપર આવે એ હેતુથી નીચે પ્રમાણે સીમંધર પ્રભુને વિજ્ઞપ્તિ કરે છે.
સ્વામી સીમંધર વીનંત-સુણે માહરી દેવરે, તાહરી આણુ હું શિરધરં–આદરૂં તાહરી સેવરે.
સ્વામી - ૧ કુગુરૂની વાસનાપાશમાં–હરિણુ પરે જે પડ્યા લોકો, તેહને શરણ તુજ વિણ નહિ –ળવેલે બાપડા ફકરે. સ્વામી - ૨ જ્ઞાન દન ચરણ ગુણ વિના–જે કરા કુલાચારરે. લુંટી તેણે જગ દેખતાં–કિહાં કરે લોક પિકારરે.
સ્વામી - ૩ જે નવિ ભવ તર્યો નિરગુણી–તારશે કેણીપેરે તેહરે, એમ અજાણ્યા પડે કંદમાં–પાપબંધ રહ્યા તેહરે.
સ્વામી૪ કામ કુંભાદિક અધિકનું–ધર્મનું કે નવિ મૂલરે, દેકડે કુગુરૂ તે દાખવે---શું થયું એહ જગસૂલરે.
સ્વામી ૫ અર્થની દેશના જે દીએએલવે ધર્મના ગ્રન્થરે, પરમ પદને પ્રગટ ચેરથી--તેહથી કેમ વહે પત્થરે. રવાની – ૬ વિષયરસમાં ગૃહી માચિયા--નાચિયા કુગુરૂ મદપૂરરે, ધુમધામે ધમાધમ ચલી–જ્ઞાનમારગ રહ્યા દૂર.
સ્વામી ૭
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વામી
કલહકારી કદાગ્રહ ભર્યા––થાપતા આપણા બોલરે, જિન વચન અન્યથા દાખવે–આજ વાજતે ઢેલરે કેઈ નિજ દોષને ગોપવા–રોપવા દેઈ મત કન્દરે, ધર્મની દેશના પાલટે–સત્ય ભાવે નહી મન્દરે. બહુ મુખ બેલ એમ સાંભલી-નવિ ધરે લેક વિશ્વાસ રે, દ્રઢતા ધર્મને તે થયા-ભમર જેમ કમલ નિવાસરે.
સ્વામી ૯
સ્વામી ૧૦
શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાય સીમંધર પ્રભુને વિનવે છે કે મારી વિજ્ઞપ્તિ હે પ્રભો તમે સાંભળે.
હું હારી આજ્ઞા શિરપર ધરીને હારી સેવા કરું છું. કગરની વાસનાના વ્યવહાર ધર્માચાર્ય પાસમાં હરિગુની પેઠે લોકો પડયા છે તેને હે પ્રભો હારા વિના કેઈ શ્રીમન્ના વિચારે, શરણ નથી–જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર વિના જેઓ કુલાચાર કરાવે છે
અને આત્માના સદગુણો તરફ સેવકનું લક્ષ્ય ખેંચતા નથી તેઓએ જગતના દેખતાં ભકતની ભાવરૂદ્ધિપર લુંટ ચલાવી છે. હવે લોકે કયાં જઈને પોકાર કરી શકે ઈત્યાદિ વચનેથી કુગુરૂના અશુભાચારો અને કલ્પિત ઉપદેશનો પરિહર કરીને જેનોને સન્માગ તરફ આણવા પ્રયત્ન કરે છે. આત્માના સગુણ તરફ લક્ષ નહિ રાખતા અને પ્રમાદના વશ થઈ ગએલાઓને શ્રીમદે સારી રીતે ઉપદેશ આપે છે. “ સવાસ ગાથાના સ્તવન” માં તેમણે વ્યવહાર અને નિશ્ચયનય એ બે નયની સ્થાપના સિદ્ધ કરીને એકાન્તવાદીઓને બોધ આપ્યો છે. તેમના શિરપર આવી પડેલી આગમાનુસારે સત્ય સુધારકની ફરજ સારી રીતે તેમણે અદા કરી છે-મૂર્તિ માન્યતા તેમણે શાસ્ત્રના પાઠથી સિદ્ધ કરી આપી છે. પ્રભુની પૂજા કરવાથી આત્માના સગુણોની વૃદ્ધિ કરી શકાય છે તે પણ તેમણે સિદ્ધ કરી આયું છે. ગ્રહરએ પોતાના અધિકાર પ્રમાણે દયા પાળવી જોઈએ અને તેમણે શ્રાવકના એકવીસ ગુણોને શ્રાવક થતા પહેલાં પ્રાપ્ત કરવા જોઈએ. છેવટે જઘન્યથી પણ અમુક ગુ
ને પ્રાપ્ત કરવા જોઈએ. એમ દર્શાવીને ગૃહસ્થોના સદ્દગુણોને માર્ગ પ્રકાશિત કર્યો છે. મનુષ્યમાત્રનું મન કોઈ પણ ધર્મના આચારની સાથે સંબંધ વાળું છે. ધર્માચારના અધિકારભેદે, ભેદ પડે છે. ગૃહસ્થો અને સાધુઓના ધર્માચાર ભિન્ન છે. સાધુઓને પંચ મહાવ્રત પાળવાનાં હોય છે અને શ્રાવકોને બારવ્રત વા એકત્રિત અને તે ન બને તે અવિરતી દશામાં પણ સભ્યત્વ સહિત ભક્તિ, પ્રેમ, ભ્રાતૃભાવ, પૂજા, દાન, અને દયા વિગેરે સદ્દગુણો ખિલવવાના હોય છે. શ્રીમદે સાધુઓ અને ગૃહસ્થ શ્રાવકોને પોતપોતાના ધર્માચારો પાળવા માટે ઉત્તમ બોધ આપ્યો છે–સાડાત્રણસે ગાથાનું રતવન, દોઢસો ગાથાનું સ્તવન, અને સગરૂ, ગિરૂની સજજાય વગેરેમાં ઉત્તમ બોધ આપ્યો છે. શ્રીમદ્ મુનિવર હોવાથી સાધુ ધર્મની ક્રિયાઓને સારી પેઠે કરતા હતા. ગામોગામ વિહાર કરીને ઉપદેશ દેતા હતા. બે સંધ્યા વખત વડ આવષ્યકની ક્રિયા કરતા હતા. ગરીબ અને ધનવંતને સમાન ગણતા હતા. સનાતન જૈન સિદ્ધાંતોના અનુસાર ઉપદેશ દેઈને જૈનેને વર્તમાન કાળમાં કરવા યોગ્ય કાર્યો જણાવતા હતા. પ્રતિક્રમણના ઉચ્ચ અંશ યોને પદ્યરૂપે ભાષામાં રચીને જેના ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. વડ આવશ્યકોના હેતુઓ બહુ ઉત્તમ છે. આવશ્યક ક્રિયાઓનાં સૂત્રોનું રહસ્ય જે બરાબર દલીલો પૂર્વક સમજાવવામાં આવે તે પ્રત્યેક જેનોને તેનો ઉત્તમ લાભ મળી શકે. જનશાત્રામાં ઉત્તમ આચારનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રથમના વખતમાં જ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
નીતિ આદિના ઉત્તમ આચારને ધારણ કરતા હતા. શ્રીમદે ઉત્તમ આચારોને દર્શાવવામાં કમર કસીને મહેનત કરી છે. મારા. હત્ કથનો ધર્મઃ આચાર તે પ્રથમ ધર્મ છે. સદાચાર વિના મનુષ્ય શોભિ શકતો નથી. સદાચારને કેટલાક વિદ્વાનો નીતિધર્મ કહે છે અને તેનો જૈન દર્શનમાં માર્ગોનુસારી ગુણો અને તેમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. દયા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, મમત્વ ત્યાગ, વિનય, વિવેક, પરોપકાર, દાન, સ્વાર્થ ત્યાગ, શાંતતા સમતા, ગુણાનુરાગ દ્રષ્ટિ, સત્યમાર્ગ કથન, શુદ્ધ પ્રેમ, નમ્રતા, સેવા, અને સંપ વગેરે સદ્ગુ વિનાની ધર્મક્રિયાઓ અને ધર્મવેષ શોભિ શકતો નથી. સગુણ વિનાની ક્રિયાઓ શાભિ શકતી નથી. તેમજ ઉપર યુક્ત સગુણો વિના ન્યાય, વ્યાકરણ અને ભાષાનું પાંડિત્ય તથા ધન અને સત્તાનો અધિકાર પણ શેશિ શકતો નથી. સદાચાર અને ઉત્તમ જ્ઞાનથી મને નુષ્યો શોભિ શકે છે–સાધુઓ વા ગૃહર ઉત્તમ જ્ઞાન અને દયા, સત્ય આદિ ઉત્તમ આચાર વિના પોતાના અધિકારને શોભાવિ શકતા નથી. અત્યાદિ આચારેને તે સૈકામાં જણાવનાર મહાપુરૂષ શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીને જેટલો ઉપકાર માનવામાં આવે તેટલે ન્યૂન છે. શ્રીમદે વિરાગ્યનો ઉપદેશ ઉત્તમ પદ્ધતિથી આવે છે. જંબુસ્વામિના રાસમાં તેમણે
. પિતાના હૃદયમાં રહેલા વૈરાગ્યના ઉભરાઓ શબ્દદ્વારા બહાર કાઢયા છે. શ્રીમદને અનુપમ જબુસ્વામી પોતાની સ્ત્રીઓને સંસારની અસારતા નીચે પ્રમાણે વિરાગ્યોપદેશ સમજાવે છે તે અધ્યાત્મના શેખિન સાક્ષરને ખરેખર મનન
કરવા યોગ્ય છે – જબુ કહે સુખ વિષયનું, અલ્પ અપાય અનત; મ્યું તેણે શમસુખ ભલું, આતમરામ રમંત. સર્વ વિષય કષાય જનિત, તે સુખ લહે સરાગ; તેહથી કટિ અનન્ત ગુણ, મુનિ લહે ગતરાગ. સરસવથી પણ વિષય સુખ, અતિ ડું દુઃખ ક્રેડ; ઇહાં મધુબિંદુ રસ કથા, સાંભળ આળસ છોડ. દુ:ખ ધણો ભવપમાં સુખ મધુબિન્દુ સમાન; ઉદ્ધરશે આવી મળ્યો, સદગુરૂ ધરી વિમાન. ફૂપથકી નવિ નીકળે, ગુરૂ ધરે જ્ઞાન વિમાન; તે અભાગ્ય શેખરતણું, જાણો જૂઠ ગુમાન. વામાં વયણ વિલાસથી, ચુક્યા ચતુર અનેક; જસચિત્ત આગમ વાસિયો, તેહની ન ટળી ટેક. મૃગતૃષ્ણ જલ સમવડે, વનિતા વયણ વિલાસ; પહેલાં લાલચ લાયકે, પછે કરે નિરાશ. વહે પુરને માછલી, દીસે તેહ અનેક; સામે પુરે વિષયને, ઉતરે તે સુવિવેક. આતમ રતિ આતમ તૃમ, આતમ ગુણ સંતુષ્ટ; જે હોય તે સુખીયા સદા, કીશું કરે અરિ દુe. તનહી જળ મનહી જડળ, વિષય તૃષા ન બુઝાય; જ્ઞાન અમૃતરસ સિંચતાં, તૃષા સકલ મિટ જાય.
શ્રી યશોવિજયકત જંબુસ્વામીને રાસ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
અને વિયોગ સંગનેરે, ભોગ કુપિત અહિભોગ; મરણ જન્મ આગે સહીરે, પરિણામે એ દુઃખ યોગરે. બળે ઈન્દ્રિય તાપે ગરે, સંસ્કારે પણ દુ:ખ શગરે; સ્કંધ તરભાર ઉપભેગરે, પડે આરતે સઘળા લોકરે –
બહુ અનીવિષ વિષયમાં, એક ખાયો દુઃખકાર; એક પાયોહિ દુઃખ દીએ, પંડિત કરો વિચાર. બહુ અન્તર વિષ વિષયમાં, વરણ અધિક અધિકાત; એક મરણ દીએ વિષ તે, વિષય મરણ બહુ જાત. ચક્રવતિ ભેજનતણી, ઈછા કર્યું શું હોય; ઘર સંપત્તિ સરખે સુખે, વત્યે દુઃખ ન કાય. કેડીએ કિમ ક્રોડીની, મણિની પહાણે કેમ; ઈરછા પુગે ભવસુખે, શિવની મુજ નવિ નેમ. સજાનું જેમ જાડાપણું, વધ્યનું મંડન જેમ;
ભવ ઉન્માદ વિષય વિષમ, ભાસે મુજ મન તેમ. ઇત્યાદિ ગુર્જર ભાષામાં વૈરાગ્યને તેમણે સારો ઉપદેશ દીધું છે. સંસ્કૃત ગ્રન્થમાં તે તેમણે વૈરાગ્યનું ઉત્તમ વર્ણન કર્યું છે. અત્ર ગુજ૨ ભાષાના સાહિત્યદ્વારા તેમણે વૈરાગ્યનો જે ઉપદેશ આપ્યો છે તેની પર્યાલોચના કરવામાં આવી છે. સંસારના પદાર્થોમાં જેઓ અત્યંત મમત્વ ધારણ કરીને મોજમઝામાં પડી રહે છે તેઓ મન, વાણી, કાયા અને ધનને ભોગ આપીને પોતાની તથા જગતની ઉન્નતિ કરવાને શક્તિમાન થતા નથી. જે રાજાઓ તથા સામાન્ય મનુષ્યો બાહ્ય પદાથોમાં અહં મમત્વ ધારણ કરીને સંસારમાં વિષયભોગ ભોગવવામાં અમૂલ્ય જીવનનો વ્યય કરે છે તેઓ જગતના દુઃખમાં ભાગ લેવાને પ્રાયઃ પિતાની વસ્તુઓનો ત્યાગ કરી શકતા નથી. વૈરાગ્યથી બાહ્ય પદાર્થોમાં બંધાએલું મમત્વ ઉઠવાથી મને નુષ્ય ખરેખર પોતાને પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુઓને અન્યમનુષ્યો વગેરેના ભલા માટે વાપરે છે. દુનિયાના મનુષ્યનું ભલું કરવા વૈરાગ્યથી જેણે કાયા ઉપરનું મમત્વ ઉતાર્યું છે એવા ભકતો, દાનવીરો અને શેર કાયાનો પણ ત્યાગ કરવાને માટે અચકાતા નથી. વિરાગ્યથી વિષયેચ્છાઓ ઉપર કાબુ મુકી શકાય છે અને અનીતિના માર્ગમાંથી ચિત્તને પાછું હઠાવી શકાય છે. દુનિયામાં અલિપ્ત રહીને સ્વફરજોને અદા કરવામાં વૈરાગ્યની ઘણી જરૂર છે. વૈરાગ્ય વિના સાધુઓ બ્રહ્મચર્ય પાળવાને માટે શક્તિમાન થતા નથી. વિષયાસક્તિનો ત્યાગ કરનારા ખરેખર વૈરાગી મનુષ્ય ગણી શકાય છે. શ્રીમદને ઉત્તમ જ્ઞાન ગર્ભિત વૈરાગ્યની દશા પ્રાપ્ત થઈ હતી એમ તેમના રચેલા ગ્રન્થથી અનુમાન કરી શકાય છે. ઉપાધ્યાયજી એ સમાધિતંત્ર નામને દિગમ્બરી ગ્રંથ હતા તેમાં અધ્યાત્મજ્ઞાનનું સરસ
વિવેચન કર્યું હતું. ઉપાધ્યાયજીએ તે ગ્રન્થનું હિન્દુસ્થાની ભાષામાં શ્રીમની વિશાળ દેધક છંદમાં ભાષાન્તર કર્યું. દિગમ્બર ગ્રન્થનું શ્વેતામ્બર મુનિ ભાગુણાનુરાગ જાન્તર કરીને પિતાના અનુયાયીઓને લાભ આપનાર અને તેનો દા
ખલો બેસાડનાર આ પ્રથમ મુનિને સર્વ માન ઘટે છે. જૈન શ્વેતાઅર આગમેથી જે અવિરૂદ્ધ હોય અને તેમાં બન્નેના વિચારોનું સામ્ય હોય એવા ગ્રન્થોનું
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાષાન્તર કરવામાં અવિરોધ જણાયાથી શ્રીમદે વિશાળ દષ્ટિથી આ કાર્ય કર્યું છે. દિગમ્બરાચાર્ય કૃત અષ્ટ સહસ્ત્રી નામના સંસ્કૃત ગ્રંથ ઉપર પણ ઉપાધ્યાયજીએ વિવરણ કર્યું છે અને તે કાર્ય કરીને વિશાળ દૃષ્ટિનું અનુકરણ અન્યોને કરવાનો માર્ગ ખુલ્લો કરી આપ્યો છે. અદ્યાપિપર્યન્ત દિગમ્બરોના કોઈ વિદ્વાને શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયની પેઠે વિશાળ દષ્ટિ ધારીને પે. તામ્બરાના કોઈ ગ્રન્થ ઉપર વિવેચન કર્યું હોય એમ જોવામાં આવતું નથી. શ્વેતામ્બર જૈન શાસ્ત્રનો પરિપુર્ણ અભ્યાસ કરીને ગીતાર્થ બનેલા સાધુઓ દેશકાળના અનુસારે જૈન શાસ્ત્રના અવિરૂદ્ધ એવા ગ્રન્થનું વિવેચન કરીને પોતાની વિદ્વતાનો ખ્યાલ અન્યને દેખાડી આપે છે. વેગ પાતંજલ સૂત્રના ચોથા પાદ ઉપર શ્રીમદ્દ થશેવિજયજીએ સંસ્કૃતમાં ટીકા કરીને વિશાળ દષ્ટિનો ખરેખરો ખ્યાલ આવ્યો છે. શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિએ બૌદ્ધોના એક ન્યાયગ્રન્થ ઉપર ટીકા કરીને બાદ્ધ ઉપર વિશાળ દષ્ટિનો દાખલે બેસાડો હતે. વેદાન્તીએના રચેલ વ્યાકરણ ન્યાય અને કાવ્યોના ગ્રન્થોપર કેટલાક જૈન સાધુઓએ સંસ્કૃત ટીકાઓ રચીને સાહિત્યને પુષ્ટિ આપી છે. દિગંબરના ગ્રન્થ ઉપર ટીકા કરનાર ઉપાધ્યાયજી પ્રાયઃ પેહેલા નંબરે છે. શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીને પૂર્વના વિદ્વાનો ઉપર અને સમકાલીન વિદ્વાને ઉપર ઉત્તમ ગુણાનુરાગ હતો. શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિ ઉપર તેમને અત્યંત રાગ હતો, તે તેમના પ્રન્થથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રીમાન માનવિજય ઉપાધ્યાયે બનાવેલો ધર્મ સંગ્રહ નામને ગ્રન્થ તેમણે શો હતો. શ્રી વિનયવિજયજીએ શ્રીપાલરાસ અધુરો મૂકીને સ્વર્ગગમન કર્યું તે રાસ પણ તેમણે પુરો કર્યો. શ્રીમદ્ આનન્દઘનની અષ્ટપદી બનાવીને તેમના ગુણ ગાયા. શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિના ગ્રન્થોપર ટીકા કરી. ઇત્યાદિનું અવલોકન કરતાં તેઓ ગુણનુરાગદષ્ટિધારક હતા એમ સિદ્ધ થાય છે. અધ્યાત્મસારમાં ભગવદગીતાના કેટલાક શ્લેકેને દાખલ કરીને તેમણે ગુણાનુરાગની દષ્ટિને સિદ્ધ કરી આપી છે. તેઓએ યુવાવસ્થામાં વાદવિવાદના ગ્રન્થા રચ્યા છે, તે સંબંધી જાણવાનું કે તે વખતમાં તે જૈનોમાં એક અદ્વિતીય વિદ્વાન હતા. જૈન ધર્મના રક્ષણ માટે તેમના માથે આવી પડેલી ફરજને તેમના વિના કઈ અદા કરી શકે તેવું ન હોવાથી તેમણે પોતાની ફરજ અદા કરી છે. ધર્મનો પ્રચાર કરવાને માટે તેમની નસાનસમાં લેહી ઉછળતું હતું; તે વખતમાં એવા મહાન પુરૂષ જે ન હોત તે જૈનોને ઘણું સહન કરવું પડત. અઢારમા સૈકામાં જૈનોના સુભાગ્યે શ્રીમનો જન્મ થયો હતો. હલ જે મુનિવરો સારીરીતે આચાર પાળે છે. તેમાં શ્રીમદના રચેલા ગ્રન્થ પણ ઉપકારક છે એમ કહ્યા વિના ચાલતું નથી. જે તેમણે સત્યવિજયપન્યાસને મદદ ન કરી હોત તે પાછ. ળથી કેટલાક સિકા સુધી ઉત્તમ આચારશીલ સાધુઓ પાકી શકત નહિ. દુનિયામાં વક્તાઅગર લેખક વિદ્વાનને તે વખતના જમાનામાં ઘણું દુઃખ સહન કરવું પડે છે.
વિદ્વાનની દષ્ટિ ખરેખર ભવિષ્યના સમયને અનુમાનથી અવલોકી શકે શ્રીમની સહનશી. છે. શ્રીમદે પણ ભવિષ્યનો સમય અવલોકયો હતો. યતિયોનો જે શિથીલતા, અને ગુરૂકુળ લાચાર વૃદ્ધિ પામસે અને મમત્વપ્રતિબંધમાં યતિઓ સપડાશે તો તાંવાસ તથા આચાય. અર મૂર્તિપૂજક વર્ગને ઘણી હાનિ પહોંચશે એ મનમાં વિચાર ની આજ્ઞામાં વર્તવું કરીને શિથીલાચારનું ખંડન કરવા માંડયું અને શિથિલ યતિઓનું ખંડન
કર્યું તેથી ધણા યતિઓની લાગણી દુઃખાઈ. તે યતિઓએ આચાર્યને કહ્યું શિથીલાચારી યતિઓએ ઉપાધ્યાયને હલકા પાડવા વિરૂદ્ધતા દર્શાવી આચાર્યનું ચિત્ત પણ ફેરવ્યું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાપણુ તે તરફથી ઘણી ઉપાધી સહન કરીને તથા ઉપદેશ દેને સંવેગી સાધુ આગળ વધે અને તેની વૃદ્ધિ થાય એવા ઉપદેશ તથા ગ્રન્થેાદ્વારા માર્ગ કરી આપ્યા. સવેગી સાધુની શાખા તેમના વખતમાં ઉત્પન્ન થઈ હતી. શ્રીમદ્ યશાવિજયજી પેાતે વિદ્વાન છતાં શ્રી વિજયપ્રભસૂરિની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તતા હતા અને આએ શાસ્ત્રાના અભ્યાસ કરવા જેઈએ તથા ચારિત્ર પાળવું ભાષાના ગ્રન્થામાં જણાવ્યું છે. પેહેલાં તે વિજયસિંહુ સ્વસ્થ થયા બાદ શ્રીવિજયપ્રભ સૂરિની આજ્ઞા પ્રમાણે સુરિના યુવરાજનુ નામ પેાતાના ગ્રન્થમાં દાખલ કરવા તેમની તે વખતના આચાર્યની પરંપરા સદા ચાલ ચાલે અને યતિ શુદ્ધ ભાવ હતા. શ્વેત વસ્ત્રદ્રારા સાધુઓની પરંપરા વતે એવી તેમની ભાવના હતી, પણ તે વખતના કેટલાક યતિએએ તેમની વાણીને હિસાબમાં ગણી નહિ તેથી હાલ પરપરાએ તિઆના પડતી દશા દેખીને કયા જૈનના મનમાં ખેદ ઉત્પન્ન થયા વિના રહે ? સ`વેગી સાધુએ પ્રતિદિન ઉત્તમ આચારશીલ થવાથી યતિ તરફ્ શ્રાવકેાની બેદરકારી વધવા માંડી, સામ્પ્રત કાળના સાધુએએ પણ આ દાખલાના સારાંશ ગ્રહણ કરવા જોઇએ.
ગુરૂકૂળવાસમાં રહીને સાધુજોઇએ એમ તેમણે ગુજર સૂરિની આજ્ઞામાં હતા. તેએ વર્તતા હતા. શ્રી વિજયપ્રભ માન્યતા પણ સ્વિકારી છે. તે સુધરે એવા તેમના મનમાં
શ્રીમદ્દે કયા આચાર્યના વખતમાં કઇ સાલમાં કયા ગ્રન્થા રચ્યા.
કયા આચાયના સમયમાં. વિજયપ્રભસૂરિ.
શ્રીપાલ રાજાનેા રાસ.
દોઢસા ગાથાનું સ્તવન.
વિક્રમ સંવત.
૧૭૩૮
૧૭૩૩
સમકિત સડસઠે માલની સજ્જાય.... અગીઆર અંગની સજ્જાય.
૧૭૪૪
પ્રતિક્રમણ ગર્ભ હેતુ સજ્જાય. માન એકાદશીના દોઢસા કલ્યાણકનું ગુણ. સાડા ત્રણસા ગાથાનુ` સ્તવન, જંબુસ્વામીના રાસ.
સમુદ્ર વહાણુ સંવાદ. નિશ્ચય વ્યવહારનું સ્તવન.
૧૭૪૪ ૧૭૩૨
{
...
૪૩
૧૭૩૯
૧૭૩૪
ગામ.
રાર
અમદાવાદ પાસે ઇન્દલપરામાં.
સુરતબ દર
સુરત અંદર ખંભાત.
ખંભાત.
વિજય પ્રભસૂરિ રાજ્યમાં અને વિજયરત્ન યુવરાજના
સમય.
વિજયપ્રભસૂરિ. વિજયપ્રભસૂરિરાજ્યમાં
અગેાઇ શ્રાવિકા અને મગલશાના પુત્ર રૂપચંદ ભાઇ અને માણેક શાને અગીઆર અંગ સભળાવ્યાં
વિજયપ્રભસૂરિ રાજ્યમાં વિજય પ્રભસૂરિ રાજ્યમાં
વિજયસિંહુ સૂરિરાજ્યમાં
વિજયપ્રભસૂરિ રાજ્યમાં
વિજયપ્રભસૂરિ રાજ્યમાં.
વિજયપ્રભસૂરિ રાજ્યમાં,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શુદ્ધ ગુજર ભાષાના ગ્રન્થ શ્રીમદે પોતાની પાછળની જીંદગીમાં બનાવ્યા હોય એમ લાગે છે. શ્રીમદ્દ યશેવિજયજીએ રચેલ શ્રીપાલરાસ અને જંબુસ્વામીના રાસમાં શ્રી વિજયદેવ સૂરિ પટ્ટધર તરીકે શ્રી વિજયપ્રભસૂરિને લખ્યા છે. શ્રી વિજયદેવ સૂરિની પાટ પર શ્રી વિજયસિંહ સૂરિ થયા છે અને તેમની એટલે વિજયદેવસૂરિની પાટપર શ્રી વિજયપ્રભસૂરિ થયા છે. બને રાસમાં વિજયદેવ સૂરિની પાટપર વિજયપ્રભસૂરિ લખ્યા છે. સંવત ૧૭૩૮માં રાન્તરમાં શ્રી વિનયવિજયજીએ સ્વર્ગ ગમન કર્યું છે. ૧૭૭૮ની સાલથી વિજ્યદેવ સૂરિની પાટ પર શ્રી વિજયસિંહ સૂરિનું નામ ન લખવામાં આવ્યું તેનું કારણ બરાબર સમજાતું નથી. સુરત સગરામપરાના દેરાસર પાસની એક દેહેરીના લેખમાં પણ શ્રી વિજયસિંહસૂરિનું નામ દેખવામાં આવતું નથી. તત સંબંધી નિર્ણય કરવાને માટે પૂરતાં સાધનો વડે ભવિષ્યમાં કંઈ નિર્ણય પર આવી શકાય.
શ્રીમનો ઉપયોગ એટલો બધો તીવ્ર હતો કે આગમોના અનુસાર ગ્રન્થ લખતાં કઈ
ઠેકાણે ચૂકયા નહોતા. તેમણે સ્તવનમાં ઠાણુની સાક્ષી આપી છે તેનો શ્રીમદના ઉપયોગ- અર્થ કેટલાક ઠાણાંગસૂત્ર કરીને તેમાં તે સાક્ષી નથી એમ કહીને ની તીવ્રતા અને ઉપાધ્યાયજી એક ઠેકાણે ચૂકી ગયા એમ કહે છે કે તેમને કહેવાનું કે તેમની જેનોમાં પ્ર. ઠાણ નામનું પ્રકરણ છે અને તે લીંબડીના જૈન ભંડારની ટીપમાં મેં માણિકતા તથા પૂ પ્રત્યક્ષ વાંચ્યું છે. શ્રીમદ્ યશોવિજયજી વિહાર કરીને લીંબડી ગયા જ્યતા,
હતા અને ત્યાં કાણું પ્રકરણ જોઈને તેમણે તેની સાક્ષી આપી છે; માટે શ્રીમદ્દના અખંડ ઉપયોગની પ્રશંસામાં જરા માત્ર પણ ન્યૂનતા
આવતી નથી. શ્રીમદના ગ્રન્થની પ્રમાણિકતા એકી અવાજે જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન કેમ સ્વિકારે છે. ખરતરગચ્છના દ્રવ્યાનુયેગના ઉત્તમજ્ઞાની શ્રીમદ્દ દેવચન્દોપાધ્યાયે તેમના રચેલા જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ ઉપર ટીકા કરીને તેમની પ્રમાણિકતા અને તેમની પૂજ્યતા સ્વિકારી છે. અઢારમા સૈકામાં શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિએ તેમના ગ્રન્થપર ભાષાના ટબા પૂરીને તેમના ગ્રન્થોની પ્રમાણિકતા તથા પૂજ્યતા સ્વિકારી છે. ઓગણીસમા સિકામાં થએલા પિસ્તાલીશ હજાર ગુજરાતી કાવ્ય ગાથાઓના રચનાર શ્રીમાન પદ્મવિજયજીએ તેમના બનાવેલા સાડા ત્રણ ગાથાના સ્તવન ઉપર ટબ પુરીને તેમની પ્રમાણિકતા તથા પૂજ્યતા સ્વિકારી છે. વિશમા સિકામાં પન્યાસ ગંભીરવિજયજીએ તેમના બનાવેલા અધ્યાત્મસાર અને જ્ઞાનસાર ઉપર ટીકા રચીને તેમની પૂજ્યતામાં વૃદ્ધિ કરી છે. લેખકે પણ તેમના સમાધિશતક અને પરમામ યોતિ ઉપર વિવેચન કરીને તેમની સેવા, ભક્તિ અને પૂજ્યતા સ્વિકારીને યશોગાન કર્યું છે. તેમની પાછળ થનાર વિદ્વાન આચાર્યો, ઉપાધ્યાય, પન્યાસો અને સાધુઓ વગેરે જેને એ તેમની એકી અવાજે પ્રશંસા કરી છે. તેમનું નામ અમર રાખવાને માટે મહેસાણું અને કાશી વગેરેની સંસ્કૃત પાઠશાળાઓ સાથે “ સરોવિથ સંત grશાઢા” વગેરે સ્થાપન કરી તેમના નામદેહને શોભાવ્યો છે. શ્રીમદ્ હતા તે વખતે તેમના વિરાધિઓ, પ્રતિસ્પર્ધાઓ અને ગુણાનુરાગીઓ એમ ત્રણ પ્રકારના મનુષ્યો હતા. વિધિઓ તો તેમને હલકા પાડવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. પ્રતિસ્પધીઓ તેમના ગુણોને ઈર્ષોથી કથી શકતા નહોતા અને જે ગુણાનુરાગી હતા તેઓ તેમના જીવન સમયમાં ગુણે દેખતા હતા. સુધા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
રકે, ઉપદેશકે અને મહાત્માઓની બાબતમાં આ પ્રમાણે પ્રાયઃ બન્યા કરે છે. વીશમા સૈકા ના મહાવિદ્વાન્ ન્યાયનિધિ શ્રીમદ્ આત્મારામજી ઉર્ફે વિજયાનંદ સૂરિશ્વરની બાબતમાં પણ તેમ જોવામાં આવે છે. ઉપાધ્યાયની પાછળ તેમની પૂજ્યતામાં, કીર્તિમાં અને પ્રમાણિકતામાં વધારે થતે દેખવામાં આવે છે. દુનિયા પચ્ચાસ વર્ષ પાછળ છે અને જ્ઞાનીઓ પચ્ચાસ વર્ષ આગળ છે આવી કહેવતમાં પણ અમુક અંશે અમુકની બાબતમાં સત્યતા અવલોકવામાં આવે છે. અઢારમા સિકામાં ઉપદેશ ક્ષેત્રમાં દ્ધાની પેઠે ઘુમીને આત્મભેગ આપીને ઉપદેશ દેનાર અને ભવિષ્યની પ્રજાને માટે અનેક ગ્રન્થરૂપ જ્ઞાનલક્ષ્મીને મૂકી જનાર શ્રીમદ્ યશવિજયજીનું નામ જનોના હૃદયમાં કોતરાઈ રહ્યું છે. પ્રતિક્રમણગર્ભ હેતુની સજજાયે અગીઆર અંગની સજજાઓ તરીકે તેમણે ગુજ
રાતી ભાષામાં છેલી રચના કરી હતી. સંસ્કૃત ભાષામાં જ્ઞાનસાર શ્રીમદે ગુજરાતી નામનો છેલ્લો ગ્રન્થ તેમણે સિદ્ધપુરમાં બનાવ્યો છે. કેટલાક અનુભાષામાં રચેલે માનેથી સિદ્ધપુરનું ચોમાસું સંવત ૧૭૪૦વા સંવત ૧૭૪૩નું લગભગ છેલો ગ્રન્થ અને કહી શકાય. જે તેમણે લાટ સુરતના સંધને અગીઆર અંગ સંભસંસ્કૃતમાં રચેલે ળાવ્યાં હોય તે લગભગ ચાર વર્ષ સુધી સુરતમાંનાં લાગેટ ચોમાસાં છેલ્લે ગ્રન્થ, કહી શકાય તે અપેક્ષાએ લગભગ સંવત ૧૭૪૦ની સાલનું ચોમાસું
પ્રાયઃ સિદ્ધપુર બની શકે, અને તેમણે લાગેટ અગીઆરઆંગ સુરતના સંધને ન સંભળાવ્યાં હોય તો સંવત ૧૭૪૩ની સાલનું ચોમાસું પ્રાયઃ સિદ્ધપુરમાં કપી શકાય. સત્ય વાત તે જ્ઞાની જાણે. ભાવનગરની શાહ દીપચંદ છગનલાલે જ્ઞાનસારભાષા નામને ઉપધાત બનાવ્યો છે તેમાં લખે છે કે “ જ્ઞાનસાર” ગ્રન્થ સંવત ૧૭૩૮ અગાઉ લખ્યો હોય એવું અનુમાન થઈ શકે છે. કેમકે શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ રચિત શ્રીપાલને રાસ કે જે પૂર્ણ કર્યા પહેલાં તેમને સ્વર્ગવાસ થયો તે રાસ યશોવિજયજી મહારાજે સંવત ૧૭૩૮માં પૂર્ણ કર્યો, તે ગ્રન્થમાં સર્વ સમૃષ્ટિ અષ્ટકનું નામ દષ્ટિગોચર થાય છે.
“ અષ્ટક સકલ સમૃદ્ધિની વૃદ્ધિ ઘટમાહે દાખી ”
( ખંડ. ૪ ઢાલ ૧૨ ગાથા ૧૨-મુક્તિવિજયકૃત બાવાળી–પ્રત ) મહુંમ શ્રાવક દીપચંદભાઈનું આ અનુમાન બરાબર બંધ બેસતું જણાતું નથી. છા પેલા શ્રીપાલ રાસમાં અષ્ટક સકલ સમૃદ્ધિને ઠેકાણે અષ્ટ સકલ સમૃદ્ધિની એ પદ કહ્યું છે; અને અષ્ટ સકલ સમૃદ્ધિની એ પદ બરાબર બંધ બેસતું જણાય છે. શ્રીપાલ રાસના રબામાં અણિમા, લધિમા આદિ અષ્ટ સિદ્ધિઓ આત્મામાં પ્રગટે છે તેમ જણુવ્યું છે અને જ્ઞાનસારમાં જણાવેલું સર્વ સમૃદ્ધિ અષ્ટક વાંચતાં માલુમ પડે છે કે તેમાં આઠ જુદી સમૃદ્ધિઓ છે, અને તેનો શ્રીપાલ રાસની સાથે કરશે સંબંધ જણાતું નથી તેથી સર્વ સમૃદ્ધિ અર્જકની સાથે રાસમાં કહેલી બીનાને સંબંધ ન બેસવાથી સંવત ૧૭૩૮ પહેલાં જ્ઞાનસાર બનાવ્યા હતા એમ કહેવામાં કોઈ આધાર જણાતો નથી. શ્રીમદ ઉપાધ્યાયજીની છેલ્લી ઉમરમાં જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના ઉદગાર અતિ શાન્તાવસ્થામાં નીકળવા જોઈએ અને તે સંસ્કૃતનો છેલ્લે ગ્ર માનીને તેનો ભાવ પૂર્વક સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ.
શ્રીમદ્દ વિહાર ગુજરાત, માળવા, કાશી તરફનો દેશ, મારવાડ, મેવાડ, કાઠિયાવાડ,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
ચરાત્તર, ભરૂચ તરફના નર્મદાપ્રદેશ, સુરત તરફના પ્રદેશ, ઇત્યાદિ શ્રીમદ્ના વિહાર રળે થએલા જણાય છે. યુવાવસ્થામાં કાશીમાં રહી વિદ્યાભ્યાસ કર્યાં. ચામાસાં અને તે કાશીથી નીકળતાં કાનપુર, આગ્રા, જેસલમેર, જોધપુર, વગેરે તરફ કાળેજૈનેાનીસખ્યા થઈને વા માળવામાં થને ગુજરાત તરફ આવ્યા હાય એમ લાગે છે. ગુજરાત, કાઠિયાવાડ અને મારવાડનાં તીર્થોનીયાત્રાએ તેમણે કરેલી છે.
“ વિમલાચલ નિત્ય વદીએ ” એ સ્તવન તેમણે સિદ્ધાચલની ભક્તિથી ખનાવ્યું હતું. “ અક્ષ મેહે એંસી આય બની, શ્રી સખેશ્વર પાસ જિનેશ્વર ” એ પદ તેમણે સપ્તેશ્વર પાર્શ્વનાથના દર્શન કરતી વખતે બનાવ્યું હતું તેથી તે ચુંઆલ દેશમાં વિચર્યો એમ સિદ્ધ ચાય છે. રાધનપુર પણ તે પાસે હાવાથી ગયા હતા. પાટણુ, અમદાવાદ, ખંભાત અને સુરતમાં તેમનાં ચામાસાં થયાં હતાં. છેલ્લા વર્ષોમાં તેઓએ સુરતમાં ઘણાં ચામાસાં કર્યાં, હતાં. સુરતમાં તે વખતે નવ લાખ મનુષ્યેાની વસ્તી ગણાતી હતી. ભરૂચ પાસે નીકારા ગામ છે ત્યાં તે શેષકાલમાં ધણા વખત સુધી રહેતા હતા. અદ્યાપિ પર્યંત ત્યાં તમનેા ભંડાર છે. પણ પુસ્તકા વિખેરાઈ ગયાં છે. સુરતમાં તેમણે મંડનપાર્શ્વનાથનાં દર્શન કરીને તેમનું સ્તવન બનાવ્યું છે. હાલમાં મંડનપાર્શ્વનાથનાં દેરાસર પાસે દેવસુરગચ્છના ઉપાશ્રય હતા ત્યાં તેમણે ચામાસાં કર્યો છે. રાન્હેરમાં તે જ્યાં ઉતરતા હતા તે ઉપાશ્રય જૂના હાલ પણ છે. અમદાવાદથી સુરતપન્ત છેલ્લાં વર્ષોમાં તેમના વિશેષ વિદ્વાર થતા હતા.
શ્રીમદ્દ્ના સમયમાં જૈનેાની સંખ્યા આશરે ૪૦ થી ૫૦ લાખ સુધીની હતી અને સાધુ સંખ્યા ૮૦૦૦ થી ૧૦૦૦૦ સુધીની હતી અને સાધ્વીઓની સંખ્યા ૧૫૦૦૦ ની આશરે હતી.
કેટલાક જૈનેામાં એવી કિંવદન્તી ચાલે છે કે શ્રીમદ્ યશવિજયજી કાળ કરીને દેવ થયા છે. તેમની દેહેરી પાસે જઈને તેમનાં પદો ગાનાર કેટલાક ભાજકાને તેમણે યતિ–વેશમાં દર્શન આપીને સંતુષ્ટ કર્યાં છે. ધણા લેાકેાને તે દર્શન આપે છે. સત્ય ! જ્ઞાની જાણે પણુ આવા મહા ધુરંધર મુનિવરને આત્મા ઉત્તમ અવતારને પામ્યા હાય એમ લેખકના આત્મા ધારે છે.
શ્રીમનું દેવપણે ઉત્પન્ન થવુ અને તે સંબધી ચમ
કાર.
ઉપસ’હાર.
ગુરસાહિત્યપ્રેષક ધર્મીસાહિત્યદ્વારા યુગ પ્રધાન શ્રુત કેવલી શ્રીમદ્ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયના જીવનચરિત્રની રેખા કિચિત દારવામાં આવીછે, તેમાંથી સજ્જના હંસ દૃષ્ટિવર્તી સારભાગને ગ્રહણ કરા, એમ પ્રાથું બ્રુ. શ્રીમદ્ના જીવન ચરિત્રમાંથી શ્રદ્ધા, ભક્તિ, જ્ઞાન, ચારિત્ર, વૈરાગ્ય, ધ્યાન, પરમાર્થ, ત્યાગ ઉપદેશ, દાન, લઘુતા, ધૈર્ય, ગુણાનુરાગ, સત્યકથન, પરિસહ સહનશક્તિ, વ્યવહાર અને નિશ્ચય નયનું અનેકાન્તપણે પ્રતિપાદન, લેખક શક્તિ ગુરૂકૂળ વાસ માન્યતા, ધસેવા, આત્માનું ધ્યાન, અધ્યાત્મવિલાસ, ધર્મસંરક્ષક શક્તિ, વિશાળ દૃષ્ટિ, વગેરે ઘણા ગુણા લેવાના મળે છે. જે માનવ બાંધવા તેમના ગ્રન્થાનું પરિપૂર્ણ અધ્ય યન કરે છે. તેમને તેમના હૃદયનેા અનુભવ લેવાના અનુમાનેાથી સામગ્રી સંપ્રાપ્ત થાય છે, ને તેથી તે શ્રીમના ગુણાનું ગાન કરે છે. તથાસ્તુ. ૩ૐ શાન્તિઃ રૂ
મુકામ. પાદરા. સંવત ૧૯૬૮ પાલ્ગુન વદી ૧૨ લેખક મુનિ બુદ્ધિસાગર.
પૃ. ૩૧ થી ૬૬ સુધી. શ્રી સત્યવિજ્ય પ્રેસમાં શા. સાંકલચંદ હરીલાલે છાપ્યું—અમદાવાદ,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ = 432 શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી ગ્રન્થમાળામાં-પ્રગટ થયેલ ગ્રન્થા. મe. હીં. બા. પા. છે, ભજન સંગ્રહુ ભાગ 1 લા+ 208 0-80 1. અધ્યાત્મ વ્યાખ્યાન માળા* 206 ・ビー・ 2. ભજન સંગ્રહ ભાગ 2 + 33 6 7. ભજન સંગ્રહ, ભાગ 7 જે 215 4. સમાધિ સતકમ* 5. અનુભવ પરિચશીx 248 ઉ. મામપ્રદીપ 15 7. ભજન સંગ્રહ ભાગ 4 થx aoy -8 9 '. પરમાત્મદર્શન 0-12-9 , પરમાત્મજયોતિx ... 50 0 4. 0-12-0 6 તત્વબિંદુ" ... *t. ગુડ્ડાનુરાગ (આવૃત્તિબીજી) ... 24 12, 13. ભજન સંગ્રહ ભાગ 5 મે તથા જ્ઞાનદિપીકા 190 14. તીર્થયાત્રાનું વિમાન ( આકૃતિ બીજી ) 15. અચાત્મ ભજન સંગ્રહ 690 16. ગુરૂઓધx. 17* 17. તત્વજ્ઞાનદિપીકા* 124 - 9 18. ગહુલી સંગ્રહ 112 8 -2 -7 18. શ્રાવક ધર્મસ્વરૂપ ભાગ 1 લો ( આવૃત્તિ ત્રીજી.) 40 20. છે છ ભાગ 2 જે ( આવૃત્તિ ત્રીજી. ) 40 0-12 21. ભજન પદગ્રહ ભાગ 6 કૈ 4. 208 હ-૧૨-૦૦ 22. વચનામૃત -14-e 22 ગદીપક. 268 0=14== હેલો તે પહેલા કેમકે ઘણા પ્રત્યે ખલાસ થયા છે. + આ નીશાની વાલા મન્થા માત્ર વીરની અંદર શીલક છે. * આ નીશાની વાલા ગ્રન્થા માત્ર એકસાની અંદર શીલક છે. * આ નીશાની વાલા ગ્રન્થા માત્ર બસની અંદર શીલક છે. ગ્રન્થા નીચલા સ્થળેથી વેચાણ મળશે. 1. અમદૃાવાદ જૈન બોડીં*ગ–8. નાગારીશરાહ. 2. મુંબઇમેસર્સ મેઘજી હીરજીની કું,-&. પાયધુણી. 7. 2) - શ્રી અધ્યાત્મજ્ઞાનપ્રસારક મંડળ–ઠે. ચંપાગલી. 4. પુના-શા. વીરચંદ કૃષ્ણાજી.–8. વૈતાલ પં. | | | | | | | | | | | | | | | | ! ! ! ! ! !