Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga - kanhaiyAlAla loDhA arcanArcana pazu, pakSI Adi prANiyoM kA jIvana prakRti para nirbhara karatA hai| unheM prakRti se jaba jo bhoga kI sAmagrI mila gayI aura usakI usa samaya AvazyakatA huI to usakA bhoga kara leMge, AvazyakatA nahIM huI to usakA bhoga nahIM kareMge / jaise khAne ko ghAsa yA anAja milA to bhUkha hogI to hI khAyeMge, bhUkha nahIM ho to nahIM khaayeNge| unakI bhoga kI yaha prakRti prAkRtika hai| unakI prakRti (Adata) prakRti-nisarga Nature ke AdhIna hotI hai| isa dRSTi se ve apanI Adata yA prakRti ke prAdhIna haiM, parAdhIna haiN| ve bhogayoni jIva haiN| bhoga ke prAdhIna haiN| bhoga se mukti pAnA unake lie saMbhava nahIM hai| parantu mAnava meM yaha bAta nahIM hai| usake sAmane bhojana A jAya to use bhUkha hone para bhI vaha apane ko khAne se roka sakatA hai, bhUkha na ho taba bhI khA letA hai| ataH mAnava meM yaha vizeSatA hai ki vaha bhoga vRtti va pravRtti ko ghaTA yA bar3hA sakatA hai tathA bhoga kA pUrNa tyAga bhI kara sakatA hai arthAt vaha bhoga ke prAdhIna nahIM hai tathA bhoga se sarvathA mukti bhI pA sakatA hai / bhoga ke prAdhIna nahIM hone se prakRti ke AdhIna nahIM hai, prakRti se mukti pA sakatA hai| jo apanI bhoga kI prakRti (prAdata) tathA prakRti (Nature) ke AdhIna nahIM hai vaha parAdhIna nahIM hai, svAdhIna hai, mukta hai / mukta hone meM hI mAnava-jIvana kI saphalatA hai, mukta hone kI prakriyA hI sAdhanA hai| sAdhanA-jagat meM svabhAva, sAdhaka, sAdhya, sAdhanA, sAdhana, siddhi, Adi tattvoM kA bar3A mahattva hai| prastuta lekha meM inhIM tattvoM para vItarAga ke pariprekSya meM jaina, bauddha, yoga darzana ko pariprekSya meM rakhate hue svayaM-siddha nijajJAna ke prAdhAra para prakAza DAlA jaayegaa| svabhAva-vastu meM jo guNa svataH sadA ke lie vidyamAna hai, vaha svabhAva hai / svabhAva vastu meM sadA, sarvatra vidyamAna rahatA hai, usakI kabhI utpatti va nAza nahIM hotA hai| svabhAva aura prakRti meM antara hai| svabhAva prakRti ke prAdhIna nahIM hotaa| prakRti (prAdata) prakRti ke prAdhIna hotI hai, prakRti meM para kI prAdhInatA hotI hai, ataH prakRti parAdhInatA kI dyotaka hai| prakRti kA saMbaMdha karma se hotA hai, svabhAva se nahIM / prakRti karma kA hI aMga hai / sAdhaka-sAdhaka vaha hai jisakA koI sAdhya hai aura usa sAdhya kI prApti ke lie jo prayatnazIla hai| sAdhyasAdhaka kA lakSya dhyeya yA uddezya sAdhya hai| sAdhya sAdhaka kA svabhAva hone se sabhI sAdhakoM kA eka hotA hai va sabhI ko abhISTa hotA hai| sAdhanA-sAdhaka dvArA sAdhya kI prApti ke lie kiyA gayA puruSArtha sAdhanA hai| yaha pratyeka sAdhaka kI apanI-apanI hotI hai| sAdhana-sAdhanA kA sahayogI aMga sAdhana hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.000 mahA satI jI vibhinna yoga mudrAoM meM . apoor .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga | 25 siddhi-sAdhya kI upalabdhi siddhi hai| siddha--jo siddhi prApta kara usase sadA ke lie abhinna ho gayA hai, vaha siddha hai| yaha to sAdhanA-tattvoM kA sAmAnya vivecana humA / prAge inhIM kA kucha vistAra ke sAtha vivecana karate haiN| sAdhaka kA sarvaprathama Avazyaka kArya yaha hai ki vaha apane sAdhya kA nirNaya kre| sAdhya vahI hotA hai jo satya ho, yathArtha ho| satya vahI hotA hai jo sarva dravya, kSetra, kAla, bhAva meM samAna rahe, jisameM bheda va bhinnatA na ho| usameM nimnAMkita vizeSatAe~ hotI haiM (1) vaha sArvajanIna hotA hai arthAta vaha mAnava mAtra ko samAna rUpa se iSTa hotA hai| jo kisI ko iSTa ho aura kisI ko iSTa na ho, vaha sAdhya nahIM ho sktaa| kAraNa ki usameM bheda va bhinnatA hai, vaha sImita hai| (2) vaha sArvadezika hotA hai arthAt vaha sarva dezoM meM, sarva kSetroM meM samAna rUpa se iSTa hotA hai / jo kisI eka dezavAsI ke lie iSTa ho aura anya dezavAsiyoM ke lie iSTa na ho, vaha sAdhya nahIM ho sakatA / kAraNa ki usameM bheda va bhinnatA hai, vaha sImita hai| (3) vaha sArvakAlika hotA hai arthAt vaha sadA iSTa hotA hai| jo kisI kAla meM iSTa ho aura kisI kAla meM iSTa na ho, kabhI iSTa ho kabhI iSTa nahIM ho, vaha sAdhya nahIM ho sakatA / kAraNa ki vaha bhedabhinnatA yukta sImita hai| (4) vaha sArvabhAvika hotA hai arthAta sarva avasthAoM evaM paristhitiyoM meM abhISTa hotA hai| jo kisI avasthA va paristhiti vizeSa meM iSTa ho aura anya avasthA va paristhiti meM iSTa nahIM ho, vaha sAdhya nahIM ho sakatA / kAraNa ki vaha sImita hai| satya hI sAdhya hai / satya meM bheda va bhinnatA nahIM hotI hai, jaise (1) tribhuja ke tInoM koNoM kA yoga do samakoNa hotA hai, (2) tIna aura cAra milakara sAta hote haiM Adi ye saba manuSyoM ke lie saba deza, saba kAla aura saba avasthAoM meM samAna rUpa se svIkArya haiN| isameM tarka va nanunaca karane kA guMjAiza yA avakAza nahIM hai| jisameM bheda va bhinnatA hai vaha varga deza, kAla, avasthAvizeSa taka sImita hotA hai / jo sImita hotA hai vaha apUrNa hotA hai / jo apUrNa hotA hai vaha doSayukta hotA hai / apUrNatA doSa kI dyotaka hotI hai| jo jitanA apUrNa hai vaha utanA hI doSayukta hai| vastutaH doSa kA svataMtra astitva nahIM hotA kyoMki yaha niyama hai ki jisakA svataMtra astitva hotA hai vaha avinAzI hotA hai, usakA prAtyaMtika vinAza saMbhava nahIM hotaa| ataH yadi doSa kA svataMtra astitva hotA to koI bhI sAdhaka doSa se mukta nahIM ho sktaa| vastutaH doSa guNa kI apUrNatA yA kamI kA nAma hai| jaise ahiMsA guNa meM kamI hI hiMsA rUpa doSa hai| satya bolane meM kamI hI mithyAbhASaNa kA doSa hai, virAga guNa meM kamI hI rAga kA doSa hai prAdi / prAzaya yaha hai ki jo sImita hai, vaha apUrNa hai, kamI yukta hai, ataH vaha sAdhya nahIM ho sktaa| sAdhya sadaiva asIma, anaMta, paripUrNa hotA hai / Aiye, aba yaha vicAra kareM ki aise kauna se tathya yA guNa haiM jo sArvajanika, sArvadezikA, sArvakAlika aura sArvabhAvika haiM arthAt jo sarva dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana www.janelibrary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 26 1 abhISTa haiN| vicAra karane para jJAta hogA ki (1) sukha, (2) bhramaratva (avinAzIpana), (3) svAdhInatA, (4) cinmayatA, (5) sAmarthya, (6) pUrNatA Adi sabhI ko sadaiva sarvatra saba prakAra se prabhISTa ( pasaMda hai| kisI ko bhI (1) du:kha, (2) mRtyu (vinAza), (3) parAdhInatA, (4) jar3atA, (5) prasamarthatA, (6) prabhAva mAdi kabhI bhI, kahIM bhI pasaMda nahIM hai| kisI se yaha pUchA jAya ki tumheM sukha cAhiye yA du:kha, bhramaratva cAhiye yA mRtyu, svAdhInatA cAhie yA parAdhInatA, sAmarthya cAhiye yA asamarthatA, pUrNatA cAhiye yA prabhAva (kamI), to koI bhI yaha nahIM kahegA ki "maiM" soca-vicAra kara pIche javAba dUMgA / pratyuta binA kisI prakAra UhApoha, tarka-vitarka kie tatkAla uttara degA ki sukha cAhie, amaratva cAhie, svAdhInatA cAhie, sAmarthyaM cAhie, pUrNatA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki ye guNa 'cetana (jIva ) ke svabhAva haiM svabhAva hone se svayaMsiddha haiM jo svayaMsiddha haiM unheM siddha karane ke lie pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama Adi kisI bhI anya pramANa kI apekSA yA AvazyakatA nahIM hotI hai| na unameM kisI tarka ko hI avakAza (sthAna) hotA hai| isIlie svayaMsiddha jJAna sahaja jJAna hai, nijajJAna hai, svAbhAvika jJAna hai| svAbhAvika jJAna hone se aparivartanazIla hai, nitya jJAna hai, zAzvata sanAtana anaMta jJAna hai| svAbhAvika jJAna meM tarka kI AvazyakatA nahIM hotii| kahA bhI hai "svabhAvo'takaMgocaraH / " isase yaha bhI phalitArthaM nikalatA hai ki jisameM tarka ho sakatA hai, vaha svAbhAvika jJAna yA nijajJAna nahIM hai, pratyuta indriya-mana-buddhijanya jJAna hai, parokSajJAna hai usa jJAna kA saMbaMdha nija svarUpa se na hokara parivartanazIla parapadArthoM se hotA hai arthAt zarIra aura saMsAra tathA inake pArasparika va pAramparika saMbaMdha se hotA hai parapadArtha zarIra aura saMsAra va inakA saMbaMdha parivartanazIla hai, anitya hai, ataH inakA jJAna bhI parivartanazIla, vikArI va anitya hai| ise grAgama bhASA meM kSAyopazamika jJAna kahA hai / " tAtparya yaha hai ki jo sabako sadA abhISTa hai, svayaMsiddha hai, svabhAva hai, svadharma hai, vaha hI sAdhya hai| isa dRSTi se vicArane para jJAta hotA hai ki sukha, dhamaratva, avinAzIpana, svAdhInatA, pUrNatA, cinmayatA, sAmarthya Adi mAnava mAtra kA sAdhya hai| yahI nahIM ina sabakA " paraspara meM ghaniSTa sambandha bhI hai jahA~ inameM se koI bhI eka hai, vahA~ anya bhI saba haiN| udAharaNArtha sukha ko hI leM to kisI ko bhI vinAzI, parAdhIna, prapUrNa duHkhayukta sukha nahIM cAhiye sabhI ko avinAzI (akSaya), pUrNa (prakhaMDa), ananta, svAdhIna (pravyAbAdha) sukha caahiye| ataH kahanA hogA ki sabhI kA sAdhya akSaya, bhavyAbAdha, ananta sukha hai, kyoMki sabhI ko yaha iSTa (pasaMda hai | isI prakAra hama svAdhInatA, sAmarthya Adi ko bhI le sakate haiM / sukha, amaratva, cinmayatA (pUrNa jJAna va darzana), svAdhInatA, pUrNatA rUpa sAdhya ko prApta karanA hI siddhi prApta karanA hai jisane siddhi prApta kara lI hai, vaha hI siddha hai| isa dRSTi se sAdhya vahI hai jo siddha pada ke guNa haiM arthAt siddhatva ke guNa haiM / jaina va bauddha dharma meM siddha pada meM jina guNoM kA honA kahA hai, vahI sAdhya kA svarUpa hai / siddhoM ke guNa haiM amara (avinAzI), ajara, mukta (svAdhIna), ziva, dhruva, akSaya, zravyAbAdhaananta sukha, anindriya, anupama, dehAtIta, lokAtIta, bhavAtIta / jinameM ye guNa haiM, ve hI siddha haiM / ataH ye guNa sabhI sAdhakoM ke sAdhya bhI haiN| ye hI guNa cetana kA svabhAva hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga / 27 sukha, amaratva, svAdhInatA, cinmayatA, sAmarthyaM pUrNatA prApta karane evaM du:kha, mRtyu, parAdhInatA, jar3atA, asamarthatA, prabhAva Adi avAMchanIya zraniSTa sthitiyoM se mukta hone rUpa sAdhya kA Upara varNana kiyA gayA / usa para gaharAI se vicAra karane para yaha bAta sAmane AtI hai ki ina saba ghaniSTa sthitiyoM kI utpatti kA sambandha zarIra se hai, arthAt zarIra ke sAtha ye saba duHkha lage hue haiN| zarIra aura saMsAra eka hI jAti ke padArtha - pudgala se bane haiM / ataH donoM eka hI jAti, guNa va dharma ke haiM / zrataH zarIra kA sambandha saMsAra se hai / 1 cetanA kA zarIra aura saMsAra se viyoga zravazyaMbhAvI hai / jo sadA sAtha na de, jisakA viyoga ho jAve vaha 'para' hai / 'para' para jIvana nirbhara karanA parAdhInatA hai, baMdhana hai / para se pare honA zrarthAt zarIra aura saMsAra se pare honA, pratIta honA hI saba bandhanoM se, saba doSoMduHkhoM, burAiyoM se chuTakArA pAnA hai, mukta honA hai| mukta hone kA artha hai zarIra aura saMsAra Adi 'para' ke prAdhIna va zrAzrita na rahanA, svAdhIna honA / kahA bhI hai "buddhi vIra jina hari hara brahmA, yA unako svAdhIna kaho / bhaktibhAva se prerita ho, citta usI meM lIna rho|" merI bhAvanA ata: 'mukta' hone meM du:kha, mRtyu, prabhAva Adi samasta doSoM va duHkhoM se mukti mila jAtI hai evaM sukha, amaratA, pUrNatA prAdi saba iSTa guNoM va sAdhyoM kI upalabdhi ho jAtI hai, prarthAt eka hI 'mukti' zabda meM saba sAdhyoM kA samAveza ho jAtA hai| isIlie sAdhya huA 'mukti' prApta karanA mukti kI prApti vItarAgatA se hI saMbhava hai| kAraNa ki rAga hI bandhana kA kAraNa hai / ataH sAdhanA hai vItarAgamArga / isIlie yahA~ zrAge vItarAgatA ke pariprekSya meM jaina, bauddha va yoga sAdhanAoM kA prati saMkSepa meM vivecana kiyA jA rahA hai| vartamAna meM 'yoga' zabda kA sAdhanA ke parva meM prayoga ho rahA hai, jaise jJAnayoga, karmayoga, samatvayoga, upAsanAyoga, Adi isI artha meM yahA~ vItarAga sAdhanA ko 'vItarAga yoga' ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| sAdhanA prANI meM tIna zaktiyAM haiM - (1) jAnane kI zakti, (2) saMvedana (anubhavana, vizvAsa) karane kI zakti aura (3) kriyA karane kI zakti / ina tInoM zaktiyoM ko kramazaH jJAna, darzana zrIra cAritra kahA jAtA hai| ina hI tInoM zaktiyoM kA durupayoga baMdhana va duHkha kA tathA sadupayoga mukti va sukha kA kAraNa hai / ina zaktiyoM ke durupayoga ko doSa kahA jAtA hai, jo duHkha va saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai aura inhIM zaktiyoM ke sadupayoga ko sAdhanA kahA jAtA hai, jise apanAkara mAnava rAga, dveSa, moha, viSaya, kaSAya prAdi samasta doSoM evaM parAdhInatA, prabhAva zrAdi samasta duHkhoM se sadA ke lie mukta ho sakatA hai / isI tathya ko jainAgama uttarAdhyayana sUtra ke 20veM adhyayana meM pratipAdana karate hue kahA hai nANaM ca daMsaNaM caiva carita' ca tavo tahA / esa maggoti paNNatto, jiNeMhi varadaMsihi // 2 // arthAt zreSTha draSTA jinendroM ne jJAna, darzana, cAritra ghora tapa ko mukti kA mArga kahA hai arthAt sAdhanApaya batAyA hai| vahA~ kriyAzakti ko cAritra aura tapa ina do rUpoM meM prastuta kiyA gayA hai / Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 28 acenArcana jJAna-darzanasAdhanA - sAmAnyata: pratyeka mAnava apane jIvana meM apane jJAna, darzana evaM kriyAzakti kA upayoga sukha, zAMti, mukti rUpa uddezya kI prApti ke lie hI karatA rahA hai va kara rahA hai| parantu use apane isa uddezya kI siddhi meM saphalatA milanA to dUra rahA ulTA, jyoM-jyoM davA kI tyoM-tyoM roga bar3hatA hI gayA, yaha kahAvata caritArtha ho rahI hai| isakA kAraNa ina zaktiyoM kA galata upayoga arthAt durupayoga hI hai| isa durupayoga kA mUla kAraNa usakI yaha bhrAnta va mithyA mAnyatA hai ki sukha indriyoM ke viSayabhogoM kI pUrti meM va viSayabhogoM kI sAmagrI kI upalabdhi meM hai| isa mAnyatA meM rahI bhrAnti ko samajhane ke lie kAmanApUti se milanevAle kisI bhI viSaya-sukha kA vizleSaNa karanA hogaa| viSaya-sukha kI yathArthatA uparyukta tathya ko samajhane ke lie yahA~ bhojana se prApta hone vAle sukha ko hI leN| kisI tIna dina ke bhUkhe vyakti ko usakA manacAhA svAdiSTa bhojana milA, usane bhojana karanA prArambha kiyA to use bar3A sukha pratIta huaa| parantu jaise-jaise vaha grAsa letA gayA vaise-vaise vaha sukha ghaTatA gayA, kSINa hotA gyaa| jitanA sukha pahale grAsa ke lene meM milA, utanA sukha dUsare grAsa ke lene meM nahIM rahA, hara agale grAsa meM sukha kama hotA gayA aura anta meM sukha yA rasa bilkula nahIM rhaa| vaha sukha yA rasa nIrasatA meM badala gyaa| phira use koI bIsa-tIsa grAsa aura khAne ke lie kitanA hI lobha de yA bhaya dikhAve, vaha aura khAne ke lie apanI asamarthatA prakaTa kregaa| yahI bAta sunane ke sukha para bhI caritArtha hotI hai| koI kitanA hI madhura gAnA ho, usa gAne kI kaiseTa bAra-bAra sunI jAya to usakA sukha hara bAra, hara kSaNa kSINa hotA jAyegA aura anta meM usase Uba ho jAyegI, nIrasatA pA jaayegii| dekhane ke sukha ko leN| koI videzI hajAroM rupayA vyaya karake AgarA ke tAjamahala kI sundaratA ko dekhane ke lie bhArata pAtA hai aura tAjamahala ko dekhate hI bar3A sukha anubhava karatA hai, parantu vaha sukha kSaNa-pratikSaNa kSINa hotA jAtA hai / phira eka kSaNa aisA AtA hai ki usakA yaha dekhane kA sukha nIrasatA meM badala jAtA hai taba vaha dekhane se Uba kara vahA~ se jAne ko udyata ho jAtA hai aura calA jAtA hai| isase yaha pariNAma nikalatA hai ki indriyoM se milane vAlA sukha prathama kSaNa jitanA agale kSaNa nahIM rahatA hai, prati kSaNa kSINa hotA huA vaha sukha sUkha jAtA hai, samApta ho jAtA hai, ataH kSaNika hai; akSaya, nitya, zAzvata nahIM hai| vastutaH viSaya-sukha, sukha nahIM sukhamAtra hai| jaise sinemAghara meM parde para ghaTanAe~ satya va abhinetA sajIva dikhAI dete haiM parantu ve yathArtha meM satya va sajIva hote nahIM haiM, satyatA va sajIvatA kA AbhAsa hotA hai / isI prakAra viSaya-sukha yathArtha meM hotA, usakA astitva hotA to hameM kisI na kisI prakAra kA sukha to hara samaya milatA hI rahatA hai, vaha milA humA sukha Dhera sArA ikaTThA ho jAtA / parantu sukha kA ikaTThA honA, bar3hanA to dUra rahA, usameM se kisI bhI sukha kA vartamAna meM astitva hI na rhaa| yadi bhogya vastu va bhoktA ke na rahane para sukha na rahatA hotA taba bhI yaha mAnA jA sakatA thA ki vastu kI prApti ke sAtha sukha kA saMbaMdha hai| parantu hama saba kA anubhava yaha hai ki jisa vastu se sukha milA usa bhogya vastu ke vidyamAna rahate, jisa indriya ke sAdhana se sukha bhogA usa indriya va usakI bhogane kI zakti ke vidyamAna
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga | 29 rahate aura jisa vyakti ne sukha bhogA usa bhoktA vyakti ke bhI vidyamAna rahate arthAta bhogya vastu, bhoga kA sAdhana, bhoga kI zakti evaM viSaya sukha prApti ke bhoktA ye cAroM tattva jyoM ke tyoM vidyamAna rahane para bhI sukha nahIM rahatA hai| Upara ke tAjamahala vAle udAharaNa meM dekhane ke sukha ko hI leM, tAjamahala ke dekhane se sukha milane kA saMbaMdha hotA to tAjamahala, vahA~ sthita usakA paharedAra va usakI nayana kI zakti, ina sabake vidyamAna rahate hue bhI paharedAra ko dekhane kA lezamAtra bhI sukha nahIM milatA hai| isase yaha phalitArtha nikalatA hai ki indriyoM kI viSayavastu kI prApti se sukha milatA hai, yaha mAnyatA bhrAnta va mithyA hai| yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki phira yaha sukha milatA kaise hai ? Age isI prazna ke samAdhAna para prakAza DAla sukha kAmanApUrti meM nahIM, kAmanA ke abhAva meM hai __ kAmanA kI pUrti se jisa sukha kI pratIti hotI hai, vastutaH usa sukha kA kAraNa kAmanAoM kA abhAva tathA niSkAma honA hai, na ki kAmanAoM kI pUrti tathA pUrti ke lie upalabdha vastue~ / kAraNa ki kAmanA yA bhogecchA kI pUrti ke samaya jo vastue~ upalabdha huIM ve vastue~ pahale bhI vidyamAna hI thIM, navIna nahIM utpanna hii| kevala unakI dUrI kama huI hai, pahale dUra thIM aba kucha, nikaTa A gaI haiM / ata: una vastuoM se sukha milatA hotA to pahale bhI milatA / dUsarI bAta yaha hai ki vastue~ milakara bhI prAtmarUpa nahIM ho jAtI haiM, AtmA se alaga hI, bhinna hI rahatI haiN| jo prAtmarUpa nahIM haiM, AtmA se bhinna haiM ve para haiM / para se AtmA ko sukha kI upalabdhi honA saMbhava nahIM hai| para padArthoM se prAtmA ko, apane ko sukha kI prApti hotI hai, aisA mAnanA apanA para ke prAdhIna mAnanA hai| dUsare zabdoM meM apane ko parAdhIna banAnA hai| yahI nahIM, kAmanApUrti ke samaya jisa sukha kI pratIti hotI hai vaha sukha bhI usa samaya kAmanA ke na rahane se kAmanA ke apUrtijanya duHkha ke miTa jAne se milatA hai| kAmanApUrti ke samaya kAmanA nahIM rahatI arthAt kAmanA kA abhAva ho jAtA hai, kAmanA kA abhAva ho jAne se kAmanA kI utpatti se paidA huI azAMti va duHkha miTa jAtA hai / azAMti va duHkha ke miTa jAne se hI zAMti va sukha kI anubhUti hotI hai / ataH vaha sukha bhI kAmanA ke prabhAva se milatA hai / tAtparya yaha hai ki sukha kAmanA ke abhAva meM hai, kAmanApUrti meM nhiiN| kAraNa ki kAmanApUrti ke samaya vahI sthiti ho jAtI hai jo kAmanA utpatti se pUrva thI arthAta kAmanA kA prabhAva thaa| samyagjJAna-darzana kA sAdhanA: bhedavijJAna prAzaya yaha hai ki viSaya-bhoga kA sukha sukhAbhAsa hai, mithyA hai tathA kAmanApUrti meM nimittabhUta vastuoM kI upalabdhi yA parapadArtha sukha-duHkha ke kAraNa nahIM haiM / isa tathya kA bodha honA hI samyagjJAna hai| isa bodha ke hone meM kAmanAutpatti-pUrti kA cakra rUpa graMthi kA bhedana ho jAtA hai aura sAdhaka kAmanAoM va kAmanApUrti meM nimitta vastu, vyakti, paristhiti prAdi para-padArthoM se pare ho jAtA hai / aisA hote hI use tatkAla nirAkula sukha va zAMti kI pratyakSa anubhUti hotI hai, svAnubhUti va svarUpa kA darzana hotA hai, yahI samyagdarzana hai| sva-para kA bheda samajhakara sva ko para se bhinna anubhava karane ko jaina granthoM meM bhedavijJAna kahA hai / yaha bhedavijJAna hI sampUrNa jJAna kA sAra hai / kahA bhI hai Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jana wwwjainelibrary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 30 jIvo'nyaH pudgalazcAnyaH ityasau tattvasaMgrahaH / yadanyaducya te kiMcit so'stu tatsyaiva vistaarH|| -iSTopadeza 50 arthAt jIva zArIrika pudgala se bhinna hai aura pudgala jIva se bhinna hai, yahI jJAna kA sAra hai| isake atirikta jo kucha bhI kahA jAtA hai, vaha saba isI kA vistAra hai| arcanArcana bhedAbhyAsa jisa prakAra jainadarzana meM sva-para yA jar3a-cetana ke bheda ko bhedavijJAna kahA hai, isI prakAra bauddha darzana meM saMyuktanikAya meM AtmA-anAtmA ke bheda ko bhedAbhyAsa kahA hai| vahA~ sva ke sthAna para AtmA zabda kA aura para ke sthAna para anAtmA zabda kA prayoga hai| yaha prAtmAanAtmA zabda jainadarzana ke sva-para zabda ke hI samAnArthaka haiN| jisa prakAra jainasAdhanA meM ajIva ko jIva mAnanA mithyAtva kahA hai; ajIva arthAt pudgala nirmita zarIra, dhana, dhAma, dharA prAdi meM jIvana buddhi kA honA, unake aktitva se apanA astitva mAnanA mithyAtva hai aura ajIva ko jIva (sva) se bhinna samajhanA samyagjJAna hai| ThIka isI prakAra bauddhadarzana meM anAtma ko sva (prAtmA) se bhinna samajhanA samyagjJAna kahA hai| jisa prakAra jaina vicArakoM ne tana, mana, indriya, varNa, gaMdha, rasa Adi ko anAtma kahA aura unameM prAtma-buddhi na rakhane kA nirdeza diyA, usI prakAra bauddha prAgamoM meM bhI ina saba ko anAtma kahA aura unameM Atmabuddhi na rakhane para jora diyaa| donoM hI paramparAoM meM bheda-jJAna yA bhedAbhyAsa ko sAdhanA kA sopAna mAnA hai / isako yogadarzana meM vivekajajJAna kahA jA sakatA hai| jisa prakAra jainadarzana meM samyagdarzana va samyagdaSTi zabda kA bar3A mahattva hai va isakA vyApaka rUpa meM prayoga huaA hai, isI prakAra bauddhadarzana meM bhI samyagdarzana va samadRSTi zabda kA sAdhanA meM bar3A mahattva hai tathA vyApaka rUpa meM prayoga humA hai| yogadarzana meM samyagdarzana ke artha meM vivekakhyAti zabda kA prayoga huA hai aura usakA mahattva jaina bauddha darzana ke samAna hI prAtmA, anAtmA ke bhedajJAna va darzana ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| cAritra-sAdhanA : saMyama-saMvara yaha niyama hai ki vyakti apane jJAna aura darzana arthAt vicAra aura vizvAsa ke anusAra hI jIvana meM vicaraNa yA pAcaraNa karatA hai / AcaraNa yA prAcAra se hI cAritra-gaThana hotA hai, ataH prAcAra ko zAstrIyabhASA meM cAritra kahA gayA hai| arthAt jJAna-darzana kA jIvana meM Adara karanA-pAcaraNa karanA hI cAritra hai| cAritra kI AdhArazilA yA bIja vicAra va vizvAsa arthAt jJAna va darzana hai| yadi jJAna-darzana samyaka hai to cAritra bhI samyaka hogaa| samyak cAritra se hI zAMti, mukti kI prApti rUpa uddezya kI siddhi hotI hai, asamyak yA mithyA cAritra se nhiiN| asamyaka cAritra ko hI pApa kahA jAtA hai| ataH pApa se virata hokara pApatyAga kA vrata lenA samyakacAritra hai| samyakacAritra ko jaina va bauddha dharma meM saMvara, saMyama yA zIla kahA hai, yoga meM yama se prANAyAma taka kahA hai| |
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga/ 31 saMyama-zIla-yama pApa prANI ke prAntarika yA pAtmika vikAroM yA doSoM kA hI apara nAma hai| doSa hI duHkha ke kAraNa haiN| ataH doSoM kI vRddhi se duHkha kI vRddhi, doSoM kI kamI se duHkha kI kamI evaM doSoM ke prabhAva se duHkha kA abhAva hotA hai| doSa do rUpa meM prakaTa hote haiM, yathAmAnasika evaM aindriyaka / mAnasika doSoM ko kaSAya evaM aindriyaka doSoM ko viSaya kahA jA sakatA hai| ye hI viSaya, kaSAya samasta duHkhoM ke kAraNa haiM ataH pApa haiN| inakI abhivyakti jina kAryoM meM hotI hai, una kAryoM ko bhI pApa kahA jAtA hai| pApa mukhyataH pA~ca haiM, yathAhiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha / sAdhaka ke lie inakA tyAga anivArya hai| kAraNa ki hiMsA ke tyAga se krUratA miTakara mitratA, prAtmIyatA, dayA, karuNA, sarvahitakArI pravRtti kA prasAra hotA hai / jhUTha ke tyAga se avizvAsa miTakara vizvAsa, satyatA va prAmANikatA kA prAdurbhAva hotA hai| cauryakarma ke tyAga se zakti, sampatti va adhikAra kA apaharaNa va zoSaNa miTakara naitikatA va samatA ko bar3hAvA milatA hai| kuzIla ke tyAga se vyabhicAra, durAcAra miTakara sadAcAra kA poSaNa hotA hai| parigraha ke tyAga se saMgrahavatti, viSamatA va saMgharSa miTakara samatA va zAMti kA vistAra hotA hai| uparyukta doSoM ke miTane se duSTatA kA nAza evaM ziSTatA kA poSaNa va dharma kA pracAra va prasAra hotA hai| jisase vaiyaktika, pArivArika, sAmAjika va rAjanaitika, Arthika, Adi jIvana se saMbaMdhita samasta kSetroM kI samasyAeM samApta hotI haiM va sarvatra sukha-zAMti kA sAmrAjya ho jAtA hai| ye pAMcoM pAparUpa duSpravRttiyAM citta ko prazAnta banAtI haiM, antaHkaraNa meM antardvandva paidA karatI haiN| hRdaya meM kaThoratA, krUratA, rudratA, jar3atA, nirdayatA, dAnavatA ko janma detI haiM / samAja aura saMsAra meM saMgharSa, kalaha, kleza aura kaSTa utpanna karane vAlI haiM / ataH zAMtipremI sAdhaka ke lie inakA tyAga karanA arthAt ahiMsA, satya, akrodha, brahmacarya aura aparigraha ko apanAnA Avazyaka hai| jainadharma meM ina duSpravRttiyA~ ke pUrNa tyAga va vrata ko saMyama yA mahAvrata aura AMzika tyAga ko aNuvrata kahA hai| bauddhadharma meM paMcazIla kahA hai, kevala aparigraha ke sthAna para madya-niSedha (amUrchAbhAva) kahA hai tathA aSTAMgika mArga meM prANAtipAta, adattAdAna, abrahmacarya ke tyAga ko samyak karmAnta meM evaM mRSAvAda ke tyAga ko samyak vAcA meM sthAna diyA gayA hai / jainadarzana meM jise saMyama yA mahAvrata kahA hai, usI ko yogadarzana meM yama (mahAvrata) kahA hai| yathA-ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / jAtidezakAla-samayAnavacchinnA sArvabhaumA mahAvratam |-yogshaastr 2-30, 31 / arthAt ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca yama haiM aura inakA jAti, deza, kAla va samaya kI sImA se rahita hokara pUrNa rUpa se pAlana karanA mahAvrata hai| yahI nahIM prAja jo vizva ke samasta dezoM kI sarakAroM ne yahAM taka ki dharma aura Izvara kA apalApa karane vAle sAmyavAdI vicAradhArA vAle dezoM ke vidhAnoM meM bhI Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama www.jainelibrasyarat
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 32 arcanArcana sAmAnya nAgarika ke lie bhI hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura saMgraha-zoSaNa ko daNDanIya aparAdha mAnA hai arthAt anAcAra mAnA hai / ina duSpravRttiyoM yA doSoM kA tyAga mAnavamAtra ke lie kartavya hai tathA sAdhaka ke lie sAdhanA kI bhUmikA hai| ina doSoM ke tyAga ke binA sAdhanA-patha para eka kadama bhI mAge bar3hanA sambhava nahIM hai| hiMsA, jhUTha, corI Adi duSpravRttiyoM meM krUratA kI prabalatA hone se inako jainadharma meM raudradhyAna kahA hai, jo tyAjya hai| ina pA~coM pApoM kA saMsAra se sambandha hai| inameM saMsAra se sakha lene va daHkha dene kI pravRtti hotI hai| sukha lene se rAgAtmaka aura duHkha dene se dveSAtmaka sambandha kA bandha ho jAtA hai| jisase parAdhInatA, kSobha, abhAva, nIrasatA kA duHkha hotA hai| ataH ye pravRttiyA~ patanakArI haiM, inheM jainadharma meM pApa, bauddhadharma meM akuzala karma aura yoga meM kleza kahA hai, tathA pApa, akuzala karma va kleza ko tyAjya batAyA hai| ataH saMsAra se sambandha yA bandhana tor3ane kA upAya hai (1) saMsAra se sukha lene va duHkha dene kA tyAga karanA, (2) saMsAra se prApta vastu saMsAra ke bheMTa karanA arthAt apanI zakti, suvidhA va sukha kI sAmagrI ko duHkhiyoM, duHkha se karuNita hokara unakI sevA meM lgaanaa| sevA se vartamAna udayamAna rAga nirjIva hotA hai tathA rAga kA udAttIkaraNa hokara prema meM rUpAntaraNa ho jAtA hai, jo kalyANakArI hai| ataH sevA ko jainadharma meM puNya, bauddhadharma meM kuzalakarma evaM yogadarzana meM bhAvanA kahA hai evaM apanI sAdhanAoM meM mahattvapUrNa sthAna diyA hai| niyama : zikSAvata pahale kaha pAe haiM ki samasta doSoM va duHkhoM se mukti pAnA hI mukti yA mokSa hai| samasta doSoM va duHkhoM kA mUla hai 'viSayasukha' / ataH viSayasukha para vijaya pAnA hI mukti kI sAdhanA hai| doSoM ke tyAga rUpa niSedhAtmaka yA nivRttirUpa sAdhanA to sahaja, svAbhAvika hotI hai / isameM khatarA nagaNyavat hotA hai| parantu pravRtti meM yaha bAta nahIM hai| pravRtti bahirmukha banAtI hai, ataH pravRtti meM sAdhaka ko vizeSa sajagatA kI AvazyakatA hotI hai| kAraNa ki pravRtti meM para kA prAzraya lenA hotA hai| parAzraya svAdhInatArUpa mukti meM bAdhaka hotA hai| pravRtti va pravRtti kA pariNAma vinAzI hotA haiN| vinAzI kA saMga avinAzI (amaratva) kI prApti meM bAdhaka hotA hai| pravRtti se caMcalatA, gatirUpa asthiratA hotI hai, jisase azAMti utpanna hotI hai jo zAMti meM bAdhaka hai| pravRtti meM zrama hotA hai / zrama se zakti kA hrAsa hotA hai, jisameM thakAna va asamarthatA AtI hai, jo sAmarthya (vIrya) kI bAdhaka, vighna va aMtarAya rUpa hotI hai / Azaya yaha hai ki pravRtti mukti, zAMti, amaratva va sAmarthyarUpa uddezya kI siddhi ke lie vighna rUpa hai tathA pravRtti se bacane meM hI sAdhaka kA hita hai| ataH sAdhaka ke lie viSayabhoga kI pravRttiyoM kA pUrNa tyAga karanA Avazyaka hai| parantu pA~coM indriyoM, mana, vacana, kAya inakI pravRttiyoM kA sadA ke lie pUrNa tyAga kara denA saMbhava nahIM hai| kAraNa ki kAna haiM to zabda yA dhvani sunane kA kAma kareMge hI / cakSu haiM to dekhane kI pravRtti hogI hii| nAka se sUMghane kI, jIbha se svAda kI, mana se citana kI, vacana se
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga/ 33 rahA bolane kI aura kAyA se calane-phirane, khAne-pIne kI pravatti hogI hii| ina pravattiyoM kA pUrNa rokA jAnA asaMbhava hai| inakA saMvaraNa hI saMbhava hai| yahI inakA saMvara yA saMyama hai / saMvaraNa kA artha hai pravattiyoM ko bhogoM kI ora jAne se rokanA tathA sImita, niyamita va vyavasthita krnaa| jaise AhAra meM zarIranirvAha ke lie jitanI vastue~ leno haiM, jitanI bAra lenI haiM, jisa samaya lenI haiM, jitanI mAtrA meM lenI haiM usakA niyama karanA aura usa niyama kA lezamAtra bhI bhaMga nahIM karanA / saMyama meM pravRtti kA pUrNa tyAga hotA hai aura niyama meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI sImA meM tyAga hotA hai| saMyama aura niyama meM yahI antara hai / niyama kI isI prakriyA ko jainadarzana meM vidhivata prastuta karate hue pATha saMvara, tIna guNavata va cAra zikSAvrata kA vidhAna hai| sthAnAMga ke AThaveM sthAna meM ATha saMvara kahe haiM, yathA(1) zrotraindriyasaMvara (2) cAindriyasaMvara (3) ghrANaindriyasaMvara (4) rasanAindriyasaMvara (5) sparzanaindriyasaMvara (6) manasaMvara (7) vacanasaMvara aura (8) kAyasaMvara / inhIM ATha saMvaroM ko niyama-baddha karane ke lie guNavrata va zikSAvrata kahe haiN| bhogoM ko dravya se niyamita karane ke lie bhogopabhogaparimANavrata, atithisaMvibhAgavata, kSetra va kAla se niyamita karane ke lie digvrata va dezAvakAsikavrata, bhAva se niyamita karane ke lie anarthadaMDatyAga, sAmAyika va pauSadhavrata kahe haiN| bauddha darzana meM inheM pATha yA daza zIla ke rUpa meM kahA hai| jinameM pauSadha mukhya hai| pauSadha vrata kA svarUpa va vidhAna lagabhaga vaisA hI hai jaisA jainadarzana meM pauSadhavrata kA / jaina va bauddha donoM darzanoM meM pauSadha (poSatha) meM mAlA dhAraNa, natya-vAdana-saMgIta kA tyAga, svarNarajata prAdi ke bhUSaNoM va vibhUSA kA tyAga mahArghazayyA-gaddA prAdi para zayana kA tyAga karanA kahA hai tathA kRSNa va zukla ina donoM pakSoM kI aSTamI va caturdazI tathA amAvasyA va pUrNimA ina chaH tithiyoM meM sAdhaka ko poSadha yA poSatha karane kA vidhAna batAyA hai| atithisaMvibhAga ke sthAna para bauddha darzana meM bhikSusaMgha-saMvibhAga kahA hai, parantu ina donoM kA bhAva eka hI hai / yogadarzana meM 'zaucasaMtoSatapa:svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH' (yoga. 2-32) kahA hai arthAt zauca-pavitratA-saMtoSa, samatA, tapa, svAdhyAya evaM IzvarapraNidhAna niyama haiM / yahA~ bhI prakArAntara se pravRttiyoM ke niyamana ko hI niyama kahA hai| indriyoM ke niyamana se bhogecchA kA niyamana hA, jisase aprApta manojJa bhogoM ko pAne kI, prApta manojJa bhogoM ko banAye rakhane kI, amanojJa viSayoM va rogAdi ko dUra karane kI icchA yA pravRtti kA tyAga huA / isI ko jainadarzana meM prArtadhyAna kA tyAga kahA hai / isase AkraMdana-rudana, zoka-cintA, khinnatA va vilApa rUpa du:kha svata: dUra ho jAte haiM / bahirmukhI vRtti rokane meM tathA sAdhanA meM sahAyaka prAhAra-bihAra, rahana-sahana, bhASaNa-bhramaNa Adi ke sabhI niyamoM ko yogadarzana meM 'niyama' aura jaina-bauddha sAdhanAmoM meM zikSAvata yA zIla kahA hai| isa prakAra saMyama yA yama-mahAvrata se raudradhyAna kA aura niyama se prArtadhyAna kA Asamastha tama prAMzika nivAraNa huaa| jisase citta bahirmukhI vRttiyoM se haTakara aMtarmukhI hone yogya huA / Atmastha mana parantu aMtarmukhI hone ke lie zArIrika sthiratA evaM mAnasika zAMti kA honA Avazyaka hai| / taba ho sake Azvasta jama
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 34 arcanArcana zArIrika sthiratA ke lie prAsana evaM mAnasika zAMti ke lie prANAyAma upayukta upAya haiM / ataH sAdhanA meM prAsana aura praNAyAma ko bhI sthAna diyA gayA hai| Asana : tana kI sthiratA jaba taka tana asthira hai taba taka citta kA sthira honA kaThina hI hai| ata: citta ko sthira karane ke lie tana kA sthira honA Avazyaka hai| tana kI sthiratA hai binA hile-Dule sthiratA va sukhapUrvaka baitthnaa| isI ko prAsana kahA gayA hai, yathA-'sthirasukhAsanam' (yoga 2-46) / dhyAna-sAdhanA ke lie padmAsana, siddhAsana athavA anya koI prAsana-vizeSa Avazyaka ho, aisA jaina, bauddha evaM yoga ina tInoM sAdhanA-paddhatiyoM meM kahIM nahIM kahA gayA hai| tInoM hI meM sthira sukhAsana ko mahattva diyA gayA hai| yaha alaga bAta hai ki zArIrika svAsthya kI dRSTi se vividha prAsanoM kA bhI apanA mahattva hai| parantu dhyAna-sAdhanA ke lie vividha prAsanoM ko jAnanA va karanA Avazyaka nahIM hai| 'sthirasukhAsanam' sUtra meM 'sthira' kA artha hai zarIra hile-Dule nahIM aura sukhapUrvaka baiThane kA abhiprAya hai zarIra meM kahIM tanAva na rahe, Rju rahe, sArA zarIra zithila-DhIlA rhe| isake sAtha yaha bhI dhyAna rahanA Avazyaka hai ki rIDha kI haDDI sIdhI rahe / jisase nirantara cAra-pAMca ghaMTe yA adhika lambe samaya taka dhyAna meM sthiratApUrvaka baiThane meM kaThinAI na ho| mauna Asana hai tana kI sthiratA, tana kA mauna / isake sAtha vacana kI sthiratA arthAt vacana kA mauna va mana kA mauna bhI Avazyaka hai / mana kI mauna arthAt mana kI sthiratA ke lie Age ke prakaraNa meM 'prANAyAma' kA vidhAna kiyA gayA hai / dhyAna-sAdhaka ke lie mana, vacana, tana ina tInoM kA mauna anivArya hai| bauddhadharma meM ise prArya mauna kahA hai| mauna 'saMvara' kA hI dyotaka hai| prANAyAma : citta kI sthiratA prANI kA jIvana prANazakti para nirbhara hai| ataH prANI ko apanI prANa zakti vyartha vyaya nahIM karanA caahiye| janadarzana meM prANa dasa kahe haiM-(1) zrotrendriyabalaprANa (2) cakSurindriyabalaprANa (3) ghrANendriyabalaprANa (4) rasanendriyabalaprANa (5) sparzanendriyabalaprANa (6) manobalaprANa (7) vacanabalaprANa (8) kAyabalaprANa (9) zvAsocchvAsabalaprANa aura (10) AyuSya (jIvanazakti) blpraann| ina dazoM meM bala ko arthAt zakti ko prANa kahA hai| ukta ina dasa prANoM kI zakti kA hrAsa na hone denA, hrAsa rokanA prANoM kI rakSA hai, vahI prANAyAma hai| prANazakti kA hrAsa hotA hai pravatti se| isalie ina saba kI pravRtti yA gati para niyaMtraNa rakhanA hai, yahI prANAyAma hai / prANoM kI pravRtti se hala-cala, caMcalatA asthiratA hotI hai, jisase citta kI zAMti bhaMga hotI hai| sAdhaka ko aMtarmukhI hokara para se sva taka pahu~canA hotA hai aura aMtarmukhI hone ke lie citta kA zAnta honA Avazyaka hai| ataH sAdhaka ke lie aMtarmakhI hone kI sAdhanA karate samaya ina prANoM kI pravatti rokanA Avazyaka hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga | 35 ina prANoM kI pravRtti kA zvAsa kI gati se sIdhA sambandha hai| jaise hI zrotrendriya, cakSurindriya Adi indriyAM, mana, vacana, kAya bhoga ke lie pravRtti karate haiM, vaise hI zvAsa kI gati tIvra ho jAtI hai / zvAsa kI gati kI tIvratA-maMdatA bhogapravRtti kI tIvratA-maMdatA kI dyotaka hai| zvAsa inakA mApakayaMtra (tharmAmITara) hai / jaise-jaise aMta:karaNa meM bhoga pravRtti ghaTatI jAtI hai, citta zAMta ho jAtA hai vaise-vaise zvAsa svataH dhImA-maMda va sUkSma hotA jAtA hai / ataH zvAsa ina prANoM meM pramukha hai tathA prANI kA jIvana zvAsa para nirbhara karatA hai, zvAsa rukane para kucha kSaNoM meM mRtyu ho jAtI hai, ataH jainadarzana ne aura sAtha hI bauddha va yogadarzana ne bhI zvAsa ko prANa kahA hai aura zvAsocchvAsa ko prAkRta va pAlI bhASA meM 'pAnApAna' kahA hai| yogadarzana meM prANAyAma kA varNana karate hue kahA hai-tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH praannaayaamH| -yogadarzana 2-49 / arthAt zvAsa-prazvAsa kI gati kA viccheda prANAyAma hai| yahA~ 'zvAsa-prazvAsa kI gati ke viccheda' kA abhidhA meM artha kareM to 'zvAsa kA rokanA' artha hogaa| zvAsa ko rokanA mRtyu ko AmaMtraNa denA hai| ataH 'zvAsa rokanA' artha upayukta nahIM hai| yahA~ isa sUtra kA lakSaNA meM artha karanA upayukta hogA arthAt zvAsa-prazvAsa kI gati ke viccheda kA anubhava prANAyAma hai, jaisA ki isake agale sUtra meM spaSTa kahA hai 'bAhyAbhyantara stambhavRtirdezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghaH suukssmH|-yogdrshn 2-50 / arthAta bAhya-prAbhyaMtara aura stambha rUpa kisa deza (kSetra yA sthAna) aura kisa kAla arthAt kahA~ para aura kaba dIrgha aura sUkSma zvAsa kA anubhava hotA hai, yaha prANAyAma hai| yogadarzana ke ina sUtroM meM va anyatra kahIM bhI bhItara yA bAhara zvAsa ko rokane rUpa kabhaka karane kA nirdeza yA vidhAna kA ullekha nahIM hai| yogadarzana ke ina sUtroM ke anubhUtiparaka vAstavika arthoM ko samajhane ke lie bauddhadarzana ke dIrghanikAya graMtha ke satipaTTAna sUtra meM pAe 'AnApAnasati' prakaraNa ko dekhanA adhika upayukta hogaa| isa prakaraNa meM kahA gayA hai ki 'pAnApAna sAdhanA' karatA huaA sAdhaka hara Ane vAle aura jAne vAle zvAsa kI smRti, jAnakArI banAe rakhatA hai| svAbhAvika zvAsa dIrgha ho to dIrgha, hrasva, ho to hrasva, sthUla ho to sthUla, sUkSma ho to sUkSma jAnatA huaA vaha zvAsa letA hai, chor3atA hai tathA bAhara jA rahA hai to bAhara jA rahA hai, bhItara A rahA hai to bhItara pA rahA hai, jAnatA hai| nAsikA ke bhItara va bAhara jAtA-prAtA humA zvAsa jise viSaya kara rahA hai, cha rahA hai, sparza kara rahA hai, usa sthAna para hone vAle anubhava (saMvedana) kA avalokana karanA AnApAna kA aMtima caraNa hai / ise hI yogadarzana meM caturtha prANAyAma kahA hai bAhyAbhyaMtaraviSayAkSepI cturthH| yogadarzana 2-51 / arthAt bAhya aura AbhyaMtara-bhItara ke viSaya kA avalokana karane vAlA caturtha prANAyAma hai| isa prakAra dekhA jAtA hai ki yogadarzana ke prANAyAma sUtroM aura satipaTTAna ke 'pAnApAna Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana www.jatelibrary.org
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 36 arcanArcana sati' sUtroM meM ati sAmya hai| yogadarzana ke ina sUtroM kA marma prakaTa karane meM pAnApAnasati ke sUtra bar3e upayogI haiN| yaha kahanA atizayokti nahIM hogaa| 'pAnApAnasati' ke abhyAsa se jaise-jaise citta zvAsa ke AvAgamana kA avalokana karate hae zAnta hotA jAtA hai, vaise-vaise zvAsa kI gati svataH dhImI, maMda, sUkSma hotI jAtI hai arthAt zvAsa kI gati kA viccheda hotA jAtA hai, prANAyAma sadhatA jAtA hai| prANAyAma yA pAnApAna se citta zAMta va sthira hotA hai| citta kI zAMti va sthiratA ko bauddhadharma meM samAdhi kahA hai / jainadharma ke anusAra yahA~ taka saMvara kI sAdhanA pUrNa huii| pratyAhAra-bAhmatapa : karma kRza karane kI prakriyA pUrvokta sAdhanA ke krama meM 'niyama' se indriyoM kI pravRttiyoM kA saMkoca huaA aura 'prANAyAma' se indriyoM kI pravRttiyoM ko rokA gyaa| isa prakAra indriya viSayoM se navIna rAga (karma-saMskAra) utpanna honA rukA tathA indriyoM kA viSayoM ke sammukha honA rukA, isase navIna karma-baMdha honA rukA arthAt saMvara kI prakriyA huii| parantu vartamAna meM jo rAga vidyamAna hai, usake kSaya ke lie use kasanA, kRza karanA Avazyaka hai| viSayoM ke vidyamAna rAga ko kRza karane kI, viSayoM se vimukha hone kI prakriyA ko tapa kahA jAtA hai / jainadarzana meM tapa do prakAra kA kahA hai-bAhyatapa aura AbhyaMtara tapa viSayoM se vimukha hone kI, unheM kRza karane kI kriyA bAhyatapa hai / bAhyatapa ke chaH bheda haiM-- anazana, UnodarI, vattipratyAkhyAna, bhikSAcaryA, rasaparityAga kAyakleza aura prtisNliintaa| 1. anazana-pAhAra na karanA anazana kahA jAtA hai| prAhAra tyAga se yahA~ abhiprAya rasanendriya ke AhAra-anna-jala Adi bhojana kA tyAga to hai hI, sAtha hI zeSa indriyoM kAna, A~kha, nAka, sparzana ke AhAra, bhogya-viSaya-zravaNa, darzana, sUMghanA prAdi kA tyAga bhI hai| arthAta tapa ke saMdarbha meM AhAra kA artha indriyoM dvArA bhogyasAmagrI kA bhoga karanA hai aura AhAratyAga kA artha inake bhogoM kA tyAga karanA hai| 2. UnodarI-jIvanaparyanta anazana nahIM kiyA jA sakatA / zarIra aura indriyoM ko prAhAra kI AvazyakatA hotI hI hai / ataH jaba AhAra karanA hI par3e to AhAra arthAt bhogya sAmagrI kA bhoga jitanA kama kara sake, utanA kama karanA UnodarI tapa hai| 3. vattipratyAkhyAna-jo bhojana karanA par3e, usameM bhI vRttiyoM kA saMkoca karanA cAhie arthAta vividha prakAra ke rasoM ke bhoga karane kI vRttiyoM ko tyAganA vattipratyAkhyAna hai| isakA dUsarA nAma bhikSAcarI hai, jisakA artha hai pAhAra lene meM apanA saMkalpa (vatti) na rkhnaa| bhikSA meM arthAt sahaja meM jo pAhAra mila jAye use grahaNa krnaa| 4. rasaparityAga-vRttiyoM ko sImita kara jo bhojana le rahe haiM, usa bhojana meM bhI svAda yA rasa nahIM lenA, samabhAva, udAsInabhAva se use grahaNa karanA / 5. kAyAkleza-kAyA para pAne vAle sI, garmI, varSA Adi kaSToM se apane ko na bacAnA, unase bhaya na karanA, unheM samabhAvapUrvaka sahana karanA / 6.pratisaMlInatA-bAharI viSayoM meM gaI citta-vRtti ko mor3akara punaH nija svarUpa meM saMlIna krnaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga yoga / 37 uparyukta chahoM tapa bhogoM ke rAga ko kramazaH kRza karate hue bAhara se bhItara kI ora, sva kI ora lauTane kI prakriyA hai, ise pratikrama bhI kahA jA sakatA hai| viSayoM se vimukha hone va unheM kRza karane kI isa prakriyA ko yogadarzana meM pratyAhAra kahA hai, yathA - svaviSayAsamprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH / tataH paramAvazyatendriyANAm / / - yogadarzana 54 - 55 // arthAt indriyoM kA apane viSayoM ke sAtha saMbaMdha na hone ( rahane) para citta kA svarUpa ke anukaraNa yA anuzaraNa karanA pratyAhAra hai athavA indriyoM kA apane AhAra - sunAnA, dekhanA Adi viSayoM se vApisa mur3akara vimukha hokara sva meM lauTa zrAnA pratyAhAra hai / usa pratyAhAra se indriyoM kA utkRSTa vazIkaraNa hotA hai / prAzaya yaha hai ki bAhara daur3atI huI indriyoM kI vRttiyoM ko kendrAbhimukha karanA, kendra meM sameTanA pratyAhAra hai bauddhadarzana meM ise kAyAnupazyanA meM sthAna diyA jA sakatA hai| dhAraNA aMtarmukhI avasthA bAhyatayA pratyAhAra se citta nija kendra kI ora abhimukha ho gayA, sva meM sthita rahane ke yogya ho gyaa| isase Age kI sAdhanA aMtarmukhI bhavasthA ke vibhinna staroM se sambandhita hai, jise jainadarzana meM grAbhyaMtara tapa kahA hai| grAbhyaMtara tapa chaha hai-prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna zrIra kAyotsarga / prAyazcita -pakhaMDAgama kI dhavalATIkA meM prAyaH zabda ko lokavAcI kahA hai| mataH citta kA apane loka meM arthAt deha meM sthita honA, deha se bAhara na jAne denA, sva meM ramaNa karanA prAyazcita hai / - vinaya - apane bhItara ramaNa karate hue parikramA karate hue saMvedanAoM ke prati kevala draSTA rahanA, kartRtva- bhoktRtva bhAva rUpa ahaMbhAva na Ane denA vinaya hai / vaiyAvRtya - bhItara meM jahA~ kahIM bhI cetanA para prAvaraNa ho, jar3atA ho, graMthi ho, use vedha kara va dhuna kara bikhera denA, galA denA vaiyAvRtya hai| svAdhyAya bhItara hI bhItara sva kA avalokana karanA, sva meM utpanna hue doSoM ko dUra karanA svAdhyAya hai / uparyukta prAMtarika sthitiyoM ko yogadarzana meM dhAraNA kahA jA sakatA hai| jaisA ki kahA hai- dezabanyAzcittasya dhAraNA / yoga 3-2 / citta ko kisI deza (sthAna) vizeSa meM bAMdhanA, arthAt apanI deha ke bhItara bA~dhanA ThaharAnA, rokanA dhAraNA hai| mana ko apane meM hI dhAraNa kie rahanA, deha se bAhara na jAne denA dhAraNA hai / dhyAna- dhyAna pUrNataH aMtarmukhI hone kI sAdhanA hai| isameM aMtarmukhI ho apane aMtara meM, deha ke bhItara jahA~ cetanA vyApta hai, vahA~ jo sva-saMvedana rUpa anubhava ho rahA hai use taTastha - bhAva se, samabhAva se dekhanA hai, manukUla vedanA ke prati rAga aura pratikUla vedanA ke prati dveSa nahIM karanA hai / isa prakAra rAga-dveSa rahita samabhAva meM rahate hue kevaladarzana, kevalajJAna prApta karanA hai / Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 38 dhyAnAvasthA meM bhItara meM sthita pUrvakRta bhoga-vikAra udIrita hokara udaya meM prAte yA Rddhi siddhiyA~ vibhUtiyA~ prakaTa hotI hai| ina saba ke prati apanI ghora se kucha nahIM karanA hai na inheM burA mAnanA hai, na acchA mAnanA, na samarthana yA sahayoga karanA hai aura na virodha yA pratirodha karanA hai, kevala taTastha rahanA hai, jJAtA draSTA rahanA hai| isase karma tvarita gati se udaya meM Ate haiM, ve karma saghana va jar3atAyukta hote haiM / una karmoM kI saghanatA, jar3atA ko dUra karane ke lie unakA vedhana karanA hai, unheM dhunanA hai / jisa prakAra ruI ko dhunane se usake tAra bikhara jAte haiM, ruI kI saghanatA miTa jAtI hai, phira una tAroM meM bala va mala nahIM rahatA hai, ve halke hokara titara-bitara ho jAte haiM, isI prakAra dhyAna-sAdhanA karma dhunane kI prakriyA hai / jisase karma khaMDa-khaMDa hokara bikhara jAte haiM, kSaya ho jAte haiN| isase saghanatA va jar3atA miTakara cinmayatA kA bodha hotA hai / dhyAnaprakriyA yahA~ hama dhyAna kI prakriyA ko vauddhadarzana kI 'vipazyanA' dhyAna-sAdhanA tathA jainadarzana ke 'dharmadhyAna' ke pariprekSya meM prastuta kara rahe haiM / zrAnApAnasati ke abhyAsa se, zvAsocchvAsa ko dekhane se citta kucha samaya ke lie bAra-bAra ekAgra, zAnta va vikalpa rahita ho jAya tathA nAsikA ke agrabhAga para zvAsa ke AvAgamana ke kAraNa hone vAlI saMvedanA kA anubhava ho / tadanatara dhyAna kI prakriyA prArambha kI jAya, jo isa prakAra hai - sarvaprathama nAsikAgra kI saMvedanA para ekAgra hue citta ko aura adhika gaharA zAMta karake mastiSka para sthita tAluraMdhra para lagAyA jaay| jisase tAluraMdhra para hone vAlI saMvedanA kA anubhava hotA hai| phira zanaiH zanaiH mana ko khisakAkara tAluraMdha ke cAroM ora mastiSka para lagAyA jAya, isase mastiSka para hone vAlI saMvedanA kA anubhava hogaa| phira mana ko mastiSka se Age bar3hAte hue kramazaH lalATa, bhauMhoM, palakoM, barauniyoM, nAsikA, donoM gAla, kAna, ToDI para lagAyA jAya evaM dAhine hAtha ke kaMdhe, bhujA, hAtha, kalAI, hathelI, aMguliyoM ke pairoM, para mana ko lagAyA jaay| isI prakAra bAMyeM hAtha ke kaMdhe se pairavoM taka mana ko lagAyA jAya / tadanantara galA, sInA, peTa va samasta sAmane ke zarIra ke bhAga para mana ko lagAyA jAya / phira gardana, pITha, kamara para pUre zarIra ke pIche ke bhAga para mana ko lagAyA jaay| phira dAhine paira ke kUlhe, jaMghA, ghuTanA, piNDalI, eDI, phAbA va aMguliyoM va unake pairavoM taka lagAyA jAya, tadanantara bAyeM paira meM bhI isI krama se mana ko lagAyA jAya / isa prakAra mana deha meM sira se paira ke paravoM taka calatA hI rahe aura jahA~-jahA~ jo va jaisI saMvedanAeM usa kSaNa ho rahI haiM, unako dekhatA rahe / una saMvedanAoM ke pratikSaNa badalAva kA anubhava kara 've anitya haiM' isa anubhUtiparaka bodha se samatA ko puSTa karatA rhe| saMvedanA anukUla ho yA pratikUla, sukhada ho yA duHkhada athavA prasukhada praduHkhada, unake prati samatA banAye rakheM, harSa - zoka na kareM / dhyAna kI isa prakriyA meM pahale apane sthUla zarIra kI uparI sataha para prakaTa hone vAlI saMvedanAoM kA anubhava hotA hai / unake prati samabhAva rakhane se arthAt samatAbhAva puSTa hone se citta svataH adhika se adhika zAnta, sUkSma va tIkSNa hotA jAtA hai| citta ke sUkSma va tIkSNa hone se zarIra meM sira se lekara paira taka ke bhItarI bhAga meM prakaTa hone vAlI sUkSma saMvedanAoM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga/ 39 kI anubhUti hone lagatI hai| jisase apane bhItara par3e hae cetana-arddhacetana-pravacetana ke stara para parvasaMcita karma-saMskAra prakaTa hokara sAmane Ane lagate haiN| saMskAra saMvedanAmoM ke rUpa meM udaya, kSINa va naSTa, nirjarita hone lagate haiN| samatAbhAva se taTasthabhAva se rAga-dveSa rUpa pratikriyA rahita dekhane se navIna saMskAroM (karmoM) kA nirmANa to prAyaH ruka hI jAtA hai / sAtha hI purAne saMskAra nirjarita hone lagate haiM, TUTane lagate haiN| isase apane bhukta-bhogoM ke prati rAga-dveSa yA mamatA karake tathA navIna kAmanAeM paidA karake jina saMskAroM kA, karmoM kA, mAnasika granthiyoM kA sarjana kiyA thA, unakA visarjana hone lagatA hai| apane bAre meM jo dhAraNAe~, pratimAe~ (images) thIM, ve TUTane lagatI haiM, ahaMkAra vigalita hone lagatA hai| isa ahaMkAra kA TanA, galanA hI jainadharma meM vinaya tapa kahA hai aura bhItara sthita sthala saMvedanA para samatAyukta tIkSNa citta ko ekAgra karane se una saMvedanAmoM kA bedhana hone lagatA hai| jaise grISma Rtu meM prAkAza meM bAdala bikhara kara galate haiM, vaise hI saMvedanAe~, va sAtha hI unake saMskAra bikhara kara vigalita hone lagate haiN| saMvedanAoM ko va saMskAroM (karmoM) ko dhunane kI isa prakriyA va prayAsa ko jainadharma meM vaiyAvata tapa va bauddhadharma meM samyak vyAyAma kahA gayA hai| isake Age dhyAna kI kriyA meM jaba saba sthala saMvedanAe~ aura sUkSma ho jAtI haiM aura sUkSma saMvedanAe~ galakara vijita ho jAtI haiM to svAnubhUti hotI hai, nijasvarUpa kA bodha hotA hai, vaha svAdhyAya hai / isa prakAra dhyAna kI pUrvAvasthA meM prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtta, svAdhyAya rUpa prAbhyAntara tapa se sthUla va sUkSma zarIra kI samasta saMvedanAe~ taraMgavat ho jAtI haiM / phira taraMgeM bhI visajita ho jAtI haiM tathA sthUla-sUkSma zarIra kA yA kAyA kA astitva hI anubhava nahIM hotA hai, cetanA prAkAzavat zUnya rUpa nirmala ho jAtI hai| aisI kAyAtIta, dehAtIta avasthA ko jainadarzana meM kAyotsarga kahA jAtA hai| yogadarzana meM ise samAdhi kahA jAtA hai, yathA-tadevArthamAtranirmAsaM svarUpazUnyamiva smaadhiH| -yoga. 3-3 / arthAt vahI dhyAna jaba artha (vastu) mAtra ke bhAsa se rahita ho svarUpa se zUnya (AkAza) vat ho jAtA hai, ise hI samAdhi kahA jAtA hai / bauddhadarzana meM ise srotApanna yA sakadAgAmI kahA jA sakatA hai| vipazyanA : dharmadhyAna jainadarzana meM dharmadhyAna cAra prakAra kA hai-(1) prAjJAvicaya (2) apAyavicaya(3) vipAkavicaya (4) saMsthAnavicaya / dhyAna-sAdhanA meM aMtaryAtrA karate hue zAnta citta se aMtarjagata kI yathArthatA ko dekhakara satya kA darzana karanA prAjJAvicaya hai, apane aMtas meM uThane vAle rAga, dveSa Adi vikAroM doSoM, apAyoM ko dekhanA apAyavicaya hai| ina vikAroM ke pariNAmasvarUpa utpanna hone vAlI citta kI sthitiyoM va saMvedanAoM ko dekhanA vipAkavicaya hai| vipazyanA dhyAnapaddhati meM prAjJAvicaya ko samyagdarzana, apAyavicaya ko kAyAnupazyanA, vipAkavicaya ko vedanAnupazyanA tathA cittAnupazyanA kahA jA sakatA hai| jaise bIja se phala aura phala se bIja kI utpatti kA krama yA cakra calatA hI rahatA hai, isI prakAra rAga-dveSa prAdi vikAroM (apAyoM) ke saMskAra rUpa bIja se vedanA (saMvedanA) rUpa pariNAma, phala (vipAka) utpanna hotA hai / usa vipAka meM anukUla vedanA, saMvedanA ke prati rAga, pratikUla vedanA, saMvedanA ke prati dveSa karane se puna: saMskAroM (karmoM) kA bIja vapana hotA hai, ve karma saMvedanAoM ke rUpa meM udaya pAkara phala dete haiM / isa prakAra vikAra-utpatti aura Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama |
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 40 usake parimANa rUpa karma ke baMdha va udaya kA cakra calatA hI rahatA hai / yaha naisargika vidhAna (niyama) hai| dhyAna meM isa vidhAna kA sAkSAtkAra hotA hai, use dharmadhyAna meM saMsthAnavicaya aura vipazyanA meM dharmAnupazyanA kahA hai| arcanArcana saMsthAnavicaya yA dharmAnupazyanA meM sAdhaka prakRti ke isa tathya kA sAkSAtkAra karatA hai ki apane bhItara kAmanA, vAsanA, rAga, dveSa, krodha, mAna Adi vikAra utpanna hote hI pUre zarIra ke nAr3Itantra meM eka tanAva paidA hotA hai aura zarIra ke zvasana, pAcana Adi sabhI taMtroM para usakA prabhAva par3atA hai| krodha utpanna hote hI mastiSka meM tanAva paidA hotA hai, sira meM darda hone lagatA hai, aA~kheM lAla ho jAtI haiM, sAre zarIra kA raktacApa bar3ha jAtA hai / cintA huI to hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAtI hai, hRdaya baiThane lagatA hai, kabhI-kabhI hRdaya kI gati ruka kara matyu taka ho jAtI hai / bhaya utpanna hone para usakA prahAra udara va prAmAzaya para hotA hai| peTa sikur3ane lagatA hai dasta ho jAtI haiN| khule jaMgala meM zera ke bhaya se acche-acche pahalavAnoM ko kapar3oM meM dasta lagate dekha jAtI haiN| abhiprAya yaha hai ki aisA koI vikAra nahIM hai jisake kAraNa citta meM va zarIra meM saMvedanA prakaTa na ho, viSamatA na ho, AkulatA na ho| dina meM jitanI bAra (saikar3oM bAra) viSaya-kaSAya rUpa vikAra uThate haiM aura utanI hI bAra citta ke sAtha zarIra meM nakhazikhAnta tanAva pA jAtA hai| jise dina meM jitanI bAra ciMtA huI, krodha AyA, bhaya lagA, utanI hI bAra usakA hRdaya, yakRta, gurdA, pAcanasaMsthAna, raktasaMsthAna prAdi saba prabhAvita hoMge hI tathA zarIra kI rAsAyanika prakriyA bhI prabhAvita hogii| (isakA vizeSa varNana lekhaka kI AdhyAtmika cikitsA ke mana se tana sarjana, prakaraNa meM draSTavya hai)| tAtparya yaha hai ki pratyeka vikAra yA vicAra (bhAvAtmaka Avega) citta meM tanAva aura zarIra para dabAva paidA karatA hai| hama sadaiva ina tanAvoM aura dabAvoM se pIr3ita rahate haiM / vikAragrasta vyakti tanAva-trasta tathA dabAva-grasta hogA hii| ataH tana-mana ke isa tanAva, dabAva va dvandva se mukti kA eka hI upAya hai-apane ko nirvikAra bnaanaa| dhyAnAvasthA meM samatAbhAva se arthAt yathAbhUta tathAgata dRSTi se satya kA sAkSAtkAra (prAjJAvicaya) karate hue doSoM kI utpatti (apAyavicaya) aura unake vipAka (vipAkavicaya) tathA unase saMbaMdhita naisargika niyamoM (saMsthAnavicaya) ko anubhava karane se nirvikAranirdoSa avasthA va zAMti-mukti kA mahattva va jJAna ho jAtA hai, jo vikAroM ko upazAnta va kSaya karane meM sahAyaka hotA hai, jisase kartA va bhoktA bhAva galatA hai tathA tana, mana zAnta va vizrAnta avasthA kI sthiti ko prApta hote haiM / phalataH tanAva va dabAva se mukti milatI hai| dharmadhyAna ke pazcAt zukladhyAna meM praveza hotA hai| zukladhyAna cAra prakAra kA kahA hai- (1) pRthaktva-vitarka-savicAra (2) ekatva-vitarka-vicAra (3) sUkSma-kriyA'pratipAtI aura (4) samucchinna-kriyAnivRtti / yogadarzana meM samApatti ke cAra prakAra kahe haiM(1) savitarkA (2) nirvitarkA (3) savicArA aura (4) nirvicArA tathA bauddhadarzana meM dhyAna ke cAra prakAra kahe haiM-(1) savitarka-savicAra-vivekajanya prIti sukhAtmaka (2) vitarka vicArarahita samAdhija prItisukhAtmaka (3) prIti-virAga se upekSaka ho smRti aura
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga / 41 samprajanya yukta upekSA smRti sukhabihArI (4) sukha-dukha evaM saumanasya-daurmanasya se rahita asukha-duHkhAtmaka upekSA evaM parizuddhi se yukta / upayukta dhyAna ke viSaya meM jaina, yoga aura bauddha ina tInoM paramparAnoM ke bhedoM meM thor3e se zAbdika aMtara ke sAtha atyadhika sAmya hai| vistAra bhaya se isakA yahAM vivecana nahIM kiyA jA rahA hai| dhyAna ke vighna va unakA nivAraNa dhyAna kI isa prakriyA meM kArmaNa zarIra yA avacetana citta meM sthita bhuktabhoga aura abhuktakAmanAoM ke jo saMskAra aMkita haiM, ve dhyAna ke samaya aMtarmukhI hone para ubhara-ubhara kara (udIraNA hokara) udaya hote haiM, prakaTa hote haiN| sAdhaka inheM dekhakara ghabarA jAtA hai aura merA citta azAMta ho gayA, aisA samajhakara citta ko kosane lagatA hai, burA-bhalA kahane lagatA hai| use balapUrvaka dabAne yA rokane kA prayatna karatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki vaha citta se yuddha karane meM hI ulajha jAtA hai, aTaka jAtA hai, Age nahIM bar3ha pAtA hai, apanI zakti kA vyartha apavyaya karane lagatA hai| uparyukta sthiti meM sAdhaka ko samajhanA cAhiye ki citta meM jo sinemA kI rIla kI taraha citra cala rahe haiM, ve avacetana meM aMkita purAne saMskAra (karma) haiM, jo naSTa hone ke lie udaya (prakaTa) ho rahe haiN| yadi sAdhaka unake prati upekSA bhAva barate, asahayoga rakhe, citta meM udita citroM kI pUrti na kare, unakA samarthana va virodha na kare, unheM burA na mAne, unake prati dveSa na kare, unheM sAhasa aura dhairya ke sAtha kevala dekhatA rahe, sAtha hI saMvedanAoM kA anubhava bhI karatA rahe (saMvedanAmoM kA anubhava na karanA draSTAbhAva kA dyotaka hai) to citta ke ina citroM kA dikhAI denA dhIre-dhIre samApta ho jAtA hai| kAraNa ki saMskAra yA karma ananta nahIM hai, sAnta hai / ataH dhairya aura gaMbhIratApUrvaka dekhate cale jAyeM to bar3I druta va tvarita gati se pUrva meM aMkita sabala saMskAroM ke citra citta para prakaTa hokara naSTa ho jAte haiM aura zeSa rahe saMskAra kSINa (apavartita) hokara svata: naSTa ho jAte haiN| dhyAna kI uparyakta prakriyA meM cakrabhedana, kaMDalinIjAgati, divyajyoti, divyadhvani, apane iSTadeva kA darzana Adi aneka vilakSaNa vibhUtiyoM kA prakaTa honA saMbhava hai| ye vibhUtiyAM bar3I AkarSaka hotI haiM / ataH sAdhaka inake sukhoM kA bhoga karane lagatA hai, inheM chor3anA nahIM cAhatA hai / sAdhaka asAvadhAnI se inheM hI paramAtma-darzana, prabhu-sAkSAtkAra mAnane lagatA hai| phalasvarUpa vaha inhIM meM ramaNa karane lagatA hai aura vahIM aTaka jAtA hai, usakI pragati ruka jAtI hai| yadi sAdhaka inameM aTake nahIM, vibhUtiyoM ke pravAha meM bahakara bhaTake nahIM, taTastha bhAva se inakA draSTA rahe. inake sukha kA bhoga nahIM kare to ina vibhUtiyoM-anubhUtiyoM ko pAra kara inase pare pahu~ca jAtA hai| - aMtaryAtrA ke pathika sAdhaka ko mArga meM ramaNIya sthala mileM, isameM konasI vicitra bAta hai| para sAdhaka inake sAtha ahaMbhAva jor3akara jur3a jAtA hai, unheM apanI upalabdhi mAna letA hai aura samajhane lagatA hai ki mujhe guru ke darzana hue, bhagavAn ke darzana hue, maiM saubhAgyazAlI hU~, yaha anubhUti sadaiva banI rahanI cAhie to vaha atIndriya vibhUti parigraha bana jAtI hai| parigraha Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jana www.jaimellorary.org
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa | 42 cAhe saMpatti kA ho, pratiSThA kA ho, pada kA ho, bhautika ho, prAdhidaivika ho, zrAbhyaMtarika ho, pratIndriya vibhUtiyoM kA ho, parigraha to parigraha hI hai, tyAjya hI hai / zratIndriya vibhUtiyoM kA parigraha koI pavitra nahIM ho jaataa| Azaya yaha hai ki vibhUtiyA~, RddhiyA~, siddhiyA~ sAdhaka ko aTakA va bhaTakA sakatI haiM / zrataH sAdhaka ko inase sAvadhAna rahanA cAhiye / yadi sAdhaka inameM zraTake-bhaTake nahIM to inakA dikhanA pIche rahe jAtA hai aura vaha zrAge bar3ha jAtA hai / mukti- amaratva nirvANa pahale kaha Ae haiM ki sAdhanA kA lakSya yA phala mukti, amaratva va nirvANa rUpa sAdhya ko prApta karanA hai, jisakA upAya hai vItarAgatA arthAt rAga kA tyaag| vinAzI ke rAga ke tyAga se amaratva para ke rAga ke tyAga se mukti, saMskAra (karma) ke rAga ke tyAga se nirvANa kI anubhUti yA upalabdhi hotI hai / jaisA ki mukta (siddha) jIvoM kA varNana karate hue jainadarzana meM kahA hai jaha samvakAmaguNiyaM, puriso bhotaNa bhoyarNa koi / tahAchuhAvivako acche jahA amiyatitto // iya samvakAlatittA, atulaM nivvANamuvagayA siddhA / sAsayamavvAbAhaM, ciTThati suhI suhaM pattA || siddha ttiya buddha tti ya, pAragaya tti ya paraMparagayati / ummukkakammakavayA, ajarA amarA asaMgA ya // sikkhA, jAjarAmaraNa baMdhaNa vimukkA / avvAbAha sukkha, aNuhoMtI sAsayaM siddhA / ( aupapAtika sUtra - gAyA saM.18, 19, 20, 21) arthAt jisa prakAra sarva prakAra se abhI sipta guNa vAle bhojana ko karake manuSya bhUkha evaM pyAsa se mukta ho jAtA hai, usI prakAra (siddha) amRta se tRpta hokara virAjate haiN| ve atula nirvANa ko prApta kara saba kAloM meM tRpta rakhate haiM tathA zAzvata evaM avyAbAdha sukha ko prApta kara sukhI rahate haiM / ve siddha, buddha, pAraMgata aura paramparAgata ( paramparA se pAra gaye hue ) kahalAte haiM / karmadala se unmukta hokara ve ajara, amara evaM prasaMga ho jAte haiM, saba duHkhoM se rahita hokara ve janma, jarA, maraNa evaM baMdhana se mukta ho jAte haiM tathA ve siddha pravyAbAdha evaM zAzvata sukha kA anubhava karate haiN| isI kA samarthana bauddhadarzana meM bhI kiyA hai / idamajaraM idamamaramidamajarAmaNapadamasokaM / asapatta asambAdhamakkhalitamabhayaM nirapatApaM // adhigatamidaM bahUhi amRtaM ajApi ca labhanIyamidaM / yerIgAthAeM 511-513 arthAt yaha ajara hai, yaha amara hai, jarA aura maraNa se vimukta pada hai / yaha zoka rahita hai | yahA~ koI prabhAva nahIM, bAdhA nahIM, skhalana nahIM, bhaya nahIM, tApa nahIM / bahutoM ne isa zramRta ko prApta kiyA hai aura prAja bhI yaha prApta kiyA jA sakatA hai| saMyukta nikAya meM kahA hai desi sAmi asaMkhataM vo bhikkhave saccaJca.... pAraJca... ajaraJca.... dhuvaJca ..... nippapaJcaJca.... pramataJca.... sivaJca.... semaJca .... prabhutaJca.... visuddhiJca.......dIpaJca........ tANaJca vo bhikkhave desissAmIti /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga / 43 arthAt bhagavAna buddha ne eka bAra apane bhikSa-ziSyoM ko saMbodhita karake kahAbhikSapro! aba maiM tumheM prasaMskRta (karmarahita avasthA) ke viSaya meM dezanA dNgaa| satya kA.... pAra kA....amara kA... dhrava kA....niSprapaMca kA....amRta kA ...ziva kA....kSema kA... adbhata kA....vizuddhi kA....dvIpa kA....trANa kA upadeza dUMgA / isa prakAra bauddha darzana meM amRta (amaratva), dhrava, mukti, nirvANa prApti kA saMyuktanikAya, suttanipAta, mahAmAlukyasuttanta Adi granthoM meM saikar3oM sthaloM para ullekha hai| ise hI yogadarzana meM kaivalya prApti va samAdhi ke rUpa meM prastuta kiyA hai| yathApuruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpratiSThA vA citizaktiriti |-kaivlypaad 33 // arthAt puruSArtha se zUnya hue guNoM kA apane kAraNa meM lIna honA kaivalya hai athavA citi zakti kA apane svarUpa meM avasthita ho jAnA kaivalya hai / aura bhI kahA hai tasyApi nirodhe sarva nirodharAnirbIjaH samAdhiH // samAdhipAda-51 / arthAt para-vairAgya dvArA usa RtambharA prajJAjanya saMskAra ke bhI nirodha ho jAne para purAtana saba saMskAroM ke nirodha ho jAne se nirbIja samAdhi hotI hai| isI ko nirAlambya tathA asamprajJAta samAdhi bhI kahate haiN| uparyukta tInoM sAdhanAoM kA AdhAra hai para se sva kI aora pAnA arthAt bahirmakhI se aMtarmukhI hokara sva meM sthita honA / athavA sthUla se sUkSma kI ora baDhate hue sUkSmatara, sUkSmatama stara taka pahuMca kara parama zuddha kaivalya ( zuddhatama) avasthA ko prApta ho jaanaa| bAhara se aMdara kI aora pAne kA krama hai saMsAra, viSaya vastue~, sthala (audArika) zarIra, sUkSma zarIra (citta va tejasa) evaM kAraNa (kArmaNa) zarIra taka pahuMcanA, phira ina zarIroM ke pare kI avasthA kA anubhava karanA / yaha niyama hai ki jo ThaharatA nahIM hai, rukatA nahIM hai vaha hI Age bar3hatA hai / ThaharanA va rukanA vahIM hotA hai jahA~ para rasa lenA, ramaNa karanA, saMga karanA hotA hai arthAt saMbaMdha jor3anA hotA hai / ataH rasa na lene, ramaNa na karane, prasaMga hone, saMbaMdha viccheda karane se hI Age bar3hanA hotA hai| Age bar3hanA hI pragati karanA hai| ataH sAdhanA meM pragati karane kA sUtra hai sAdhanAmArga meM Ane vAle ramaNIya sthaloM, avasthAoM meM rasa na le, inase saMbaMdha na jor3e tathA jinase saMbaMdha jor3a rakhA hai, unase saMbaMdha-viccheda kara de aura kramaza: Age bar3hatA jAya, yahI sAdhanA kI prakriyA hai, kuMjI hai| sAdhaka ko sarvaprathama saMsAra se saMbaMdha-viccheda karane ke lie (1) saMyama, (2) yama (mahAvrata), (3) paMcazIla svIkAra karanA caahiye|' phira viSayoM ke. bhoga va bhogya vastuoM se saMbaMdha-viccheda karane ke lie (1) zikSAvrata va saMvara, (2) niyama, (3) zikSAvrata yA daza zIla grahaNa karanA cAhiye / tadanaMtara sthUla (audArika) zarIra se saMbaMdha-viccheda karane, halacala rokane ke lie (1) dhyAnamudrA, (2) prAsana, (3) dhyAnAvasthA meM baiThanA caahiye| sUkSmazarIra arthAt citta kI bahirmukhI vRtti rokane ke lie (1) prAraMbhatyAga, (2) prANAyAma, (3) pAnApAna1. uparyukta vivecana meM (1) meM jainadarzana kI sAdhanA ko, naMbara (2) meM yogadarzana kI sAdhanA ko aura naMbara (3) meM bauddha darzana kI sAdhanA ko prastuta kiyA gayA hai / Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 44 arcanArcana samAdhi kA abhyAsa karanA cAhiye / tatpazcAta vidyamAna va udayamAna bhogavRttiyoM se prasaMga hone ke lie, unheM kRza karane ke lie (1) bAhya tapa (2) pratyAhAra (3) kAyAnupazyanA-vedanAnUpazyanA ko apanAnA caahiye| phira citta kA zodhana karane ke lie (1) prAyazcitta, vinaya, vaiyyAvRtya, svAdhyAya tapa, (2) dhAraNA, (3) cittAnupazyanA karanA caahie| tadanaMtara kAraNa (kArmaNa) zarIra se prasaMga hone ke lie (1-2) dhyAna, (3) dharmAnupazyanA karanA cAhie aura . anta meM dehAtIta hone ke lie (1) kAyotsarga, (2) saMprajJAtasamAdhi, (3) bhavAMga dhyAna karanA upayukta hai| phira kaivalyaprApti ke lie (1) zukladhyAna, (2) samApatti, (3) savitarkasavicAra prAdi cAroM dhyAna karanA hotA hai| isa prakAra Upara vaNita bahirmakhI se antarmakhI hone kI sAdhanA meM jainadarzana meM varNita jJAna, darzana, cAritra (saMvara) aura tapa rUpa sAdhanA kA, bauddhadarzana meM varNita zIla, samAdhi, prajJA, aSTAMgika mArga kA, yogadarzana meM varNita aSTAMga yoga kA samAveza ho jAtA hai / ina tInoM sAdhanAoM kA lakSya kaivalya kI upalabdhi karAte hae nirvANa taka pahu~canA hai| ina tInoM sAdhanAoM kA hArda yA prANa vItarAgatA hai, ye tInoM vItarAga mArga kA samarthana va anusaraNa karatI haiN| vItarAga sAdhanA ke hI ye tIna rUpa haiN| vItarAgatA kA siddhAnta tInoM sAdhanAoM ko samAna rUpa se svIkArya hai| isake saMbaMdha meM inameM kahIM antara najara nahIM paataa| inameM jo antara dikhAI detA hai vaha inake vibhAjana va vargIkaraNa kA hai| kisI bhI sAdhanA-prakriyA kA vibhAjana yA vargIkaraNa aneka prakAra se ho sakatA hai| usase mUla vastu meM koI antara nahIM par3atA hai| lekhaka dvArA uparyukta tInoM sAdhanAoM kA prastuta kiyA gayA sAmya bahuta hI sthUla va moTe rUpa se hai / ise kevala saMketAtmaka hI samajhanA cAhie, nizcayAtmaka va nirNayAtmaka nhiiN| mahattva ina sAdhanoM ke vargIkaraNa yA sAmya kA nahIM hai| mahattva hai vItarAgatA kA / jo bhI vItarAga patha hai, jisase rAga galatA hai, ghaTatA hai, dUra hotA hai tathA vItarAgatA kI ora pragati hotI hai, vahI sAdhanA hai| vItarAga mArga naisargika niyamoM para AdhArita hai, ataH yaha sArvajanIna, sArvadezika, sArvakAlika satya hai, yaha kisI saMpradAya, jAti, varNa, vAda va paramparA se baMdhA nahIM hai / jo bhI ise apanAtA hai usakA kalyANa hotA hai, use tatkAla zAMti, mukti, prasannatA kI anubhUti hotI hai, isake viparIta jo sAdhanA vItarAgatA ke viruddha ho, vItarAgatA kI aora na bar3hAtI ho, rAga-nivRti meM sahAyaka na ho, rAga-utpAdaka va rAgavarddhaka ho-vaha sAdhanA nahIM hai, virAdhanA hai / vaha tyAjya hai / ___ isa lekha kA uddezya jaina, yoga va bauddha sAdhanA kA pakSa lenA va puSTa karanA tathA anya sAdhanA paddhatiyoM ko hIna samajhanA nahIM hai| pratyuta ina sAdhanAmoM meM rahI huI vItarAgatA ko prakaTa tathA puSTa karanA hai / sAdhanA meM mUlya vItarAgatA kA hai, kisI sAdhanA-vizeSa kA nhiiN| jisase vItarAgatA kA poSaNa ho vahI sAdhanA hai| vahI svIkArya hai / ata: ina sAdhanApathoM meM athavA anya kisI sAdhanA-patha meM jo bAta jisa kisI ko jahA~ kahIM bhI vItarAgatA ke viparIta lage use asAdhana samajha kara chor3a denA cAhiye / ina sAdhanAoM meM bhI aneka matabheda, vicArabheda, dRSTibheda, dArzanikabheda, kathanabheda, vargIkaraNabheda, arthabheda, samajhabheda
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-yoga/ 45 ho sakate haiN| unheM eka ora rakhate hue sAdhaka ko kevala vItarAgatA kA samarthana karane vAle sUtroM ko hI aMgIkAra karanA cAhiye / isI meM kalyANa hai, nirvANa hai, vimukti hai| bhaviSya meM vaijJAnika vikAsa ke sAtha bhogoM kI vipula sAmagrI upalabdha hone vAlI hai, jo bhogecchA ko bar3hAne vAlI hogii| bhogecchA kI vRddhi ke sAtha lAbha, lobha, saMgraha, mAna, mada, svArthaparatA, saMkIrNatA, hRdayahInatA, kaThoratA, akarmaNyatA, akartavya prAdi doSoM ke bhayaMkara rUpa meM vRddhi hone vAlI hai| jisake pariNAmasvarUpa abhAva, tanAva, dabAva, dvandva dInabhAva, honabhAva, nIrasatA, nirbalatA, asamarthatA, prANazakti kA hrAsa, saMgharSa, zArIrika aura mAnasika roga Adi duHkhoM kI bhayAvaha abhivaddhi hone vAlI hai, jisase mAnava kA jInA dUbhara ho jaayegaa| sAtha hI mAnavajAti ke astitva ko khatarA bhI ho sakatA hai| ina doSoM se, duHkha se, narka, svarga, paraloka prAdi se nirapekSa dharma hI bacA sakatA hai / ata: mAnavajAti ko bacAne ke lie aise mArga kI AvazyakatA hai jo nija anubhava va jJAna para tathA nisarga va kAraNa-kArya ke niyamoM para AdhArita ho, aisA mArga 'vItarAga-mArga' hI ho sakatA hai / ata: vItarAga-mArga ke anuyAyiyoM kA kartavya hai ki ve apane matabheda bhulAkara vItarAga-mArga ko jana-jana taka pahu~cAkara unheM duHkha se mukta karane meM pahala kreN| -adhiSThAtA, zrI jaina siddhAMta-zikSaNa saMsthAna sAdhanA bhavana, e-9, mahAvIra udyAnapatha bajAja nagara, jayapura (rAja.) 302017 Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama