Book Title: Vitrag Vigyana Pathmala 3
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008388/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 3 (zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa dvArA nirdhArita) haTAhara hindI: prathama gyAraha saMskaraNa : 62 hajAra 600 (1969 se adyatana) bArahavA~ saMskaraNa : 3 hajAra (12 julAI, 2006) yoga : 65 hajAra 600 aMgrejI: prathama do saMskaraNa : 7 hajAra gujarAtI : prathama do saskaraNa : 8hajAra 200 marAThI: prathama do saMskaraNa : 5 hajAra 200 mahAyoga : 86 hajAra sa Mayad sampAdaka: DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pI.eca.DI. saMyuktamaMtrI, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura pRSTha mUlya: cAra rupae viSaya-sUcI kra. nAma pATha 1. siddhapUjana 2. pUjA-vidhi aura phala 3. upayoga 4. agRhIta aura gRhIta mithyAtva 5. maiM kauna hU~? 6. jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata 7. mukti kA mArga 8. nizcaya aura vyavahAra 9. dazalakSaNa mahAparva 10. balabhadra rAma 11. samayasAra stuti prakAzaka: maganamala saubhAgamala pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa, bambaI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura 302015 (rAja.) mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 1 / | siddha pUjana sthApanA cidAnanda svAtamarasI, sat 'ziva' sundara ' jAna / jJAtA dRSTA loka ke, parama siddha bhagavAna / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipate ! siddhaparameSThin ! atra avatara avatara saMvauSaT / atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH / atra mama sannihito bhava bhava vsstt| jala jyoM-jyoM prabhuvara jala pAna kiyA, tyoM-tyoM tRSNA kI Aga jlii| thI Aza ki pyAsa bujhegI aba, para yaha saba mRgatRSNA niklii|| AzA-tRSNA se jalA hRdaya, jala lekara caraNoM meM aayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine janmajarAmRtyuvinAzanAya jalaM nirvapAmIti svaahaa| candana tana kA upacAra kiyA abataka, usa para candana kA lepa kiyaa| mala-mala kara khUba nahA karake, tana ke mala kA vikSepa kiyaa| aba Atama ke upacAra hetu, tumako candanasama hai paayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine saMsAratApavinAzanAya candanaM ni. / 1.jJAnAnanda svabhAvI 2.apane AtmA meM lIna rahanevAle 3. sattA svarUpa 4. kalyANamayI 5.jaikAlika shuddhsvbhaavii| 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha pUjana vItarAga-vijJAna bhAga -3 akSata sacamuca tuma akSata ho prabhuvara, tuma hI akhaNDa avinAzI ho| tuma nirAkAra avicala nirmala, svAdhIna saphala saMnyAsI ho|| le zAlikaNoM kA avalambana, akSayapada | tumako apnaayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine akSayapadaprAptaye akSatAn ni. / puSpa jo zatru jagata kA prabala kAma, tumane prabhuvara usako jiitaa| ho hAra jagata ke vairI kI, kyoM nahiM Ananda bar3he saba kaa|| pramudita mana vikasita sumana nAtha, manasija' ko ThukarAne aayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine kAmabANavidhvaMsanAya puSpaM ni. / dhUpa merA svabhAva cetanamaya hai, isameM jar3a kI kucha gaMdha nhiiN| maiM hU~ akhaNDa cipiNDa caNDa', para se kucha bhI sambandha nhiiN| yaha dhUpa nahIM, jar3a-karmoM kI raja, Aja ur3Ane meM aayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine aSTakarmadahanAya dhUpaM ni.| phala naivedya maiM samajha rahA thA abataka prabhu, bhojana se jIvana calatA hai| bhojana bina narakoM meM jIvana, bharapeTa manuja kyoM maratA hai| tuma bhojana bina akSaya sukhamaya, yaha samajha tyAgane hU~ aayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine kSudhArogavinAzanAya naivedyaM ni. / dIpa Aloka' jJAna kA kAraNa hai, indriya se jJAna upajatA hai| yaha mAna rahA thA, para kyoM kara, jar3a cetana sarjana karatA hai|| merA svabhAva hai jJAnamayI, yaha bhedajJAna pA hrssaayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine mohAMdhakAravinAzanAya dIpaM ni. / 1. kAmadeva 2. prakAza 3. utpanna krnaa| kucha mata vAle prakAza ko jJAna kA kAraNa aura indriyoM se jJAna kI utpatti mAnate haiM; para prakAza aura indriyA~ acetana haiM, unase cetana jJAna kI utpatti kaise ho sakatI hai? zubha karmoM kA phala viSaya-bhoga, bhogoM meM mAnasa ramA rhaa| nita naI lAlasAyeM jAgI, tanmaya ho unameM samA rahA / / rAgAdi vibhAva kie jitane, AkulatA unakA phala paayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine mokSaphalaprAptaye phalaM ni. / arghya jala piyA aura candana caracA, mAlAyeM surabhita sumanoM kI / pahanI tandula seye vyaMjana, dIpAvaliyA~ kI ratnoM kI / / surabhi dhUpAyana kI phailI, zubhakarmoM kA saba phala paayaa| AkulatA phira bhI banI rahI, kyA kAraNa jAna nahIM paayaa|| jaba dRSTi par3I prabhujI tuma para, mujhako svabhAva kA bhAna huaa| sukha nahIM viSaya-bhogoM meM hai, tumako lakha yaha sadjJAna huaa|| jala se phala taka kA vaibhava yaha, maiM Aja tyAgane hU~ aayaa| hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM aayaa|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine anarghyapadaprAptaye arghyaM ni. / 1. tejasvI 2. sugandha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayamAlA dohA Alokita ho loka meM, prabhu paramAtmaprakAza / AnandAmRta pAnakara, miTe sabhI kI pyAsa / / paddhari chanda jaya jJAnamAtra jJAyaka - svarUpa, tuma ho ananta caitanya rUpa / tuma ho akhaNDa Ananda - piNDa, mohAri dalana ko tuma pracaNDa / / rAgAdi vikArIbhAva jAra", tuma hue nirAmaya' nirvikAra / nirdvandva nirAkula nirAdhAra, nirmama nirmala ho nirAkAra / / nita karata rahata AnandarAsa, svAbhAvika pariNati meM vilAsa / prabhu zivaramaNI ke hRdayahAra, nita karata rahata nija meM bihAra / / prabhu bhavadadhi' yaha gaharo apAra, bahate jAte saba nirAdhAra / nija pariNati kA satyArthabhAna, ziva-pada dAtA jo tattvajJAna / / pAyA nahiM maiM usako pichAna, ulaTA hI maiMne liyA mAna / * cetana ko jar3amaya liyA jAna, tana meM apanApA liyA mAna / / zubha-azubha rAga jo duHkha-khAna, usameM mAnA Ananda mahAna / prabhu azubhakarma ko mAna heya, mAnA para zubha ko upAdeya / / jo dharma dhyAna Ananda-rUpa, usako mAnA meM duHkha - svarUpa / manavAMchita cAhe nitya bhoga, unako hI mAnA hai manoga / / icchA -nirodha kI nahIM cAha, kaise miTatA bhava viSaya- dAha / AkulatAmaya saMsAra - sukha, jo nizcaya se hai mahAduHkha / / 1. moharUpI zatru 2. nAza karanA 3. jalAkara 4. niroga 5. mamatArahita 6. saMsAra sAgara 7. pahacAna / * yahA~ se siddha pUjana 5 paMktiyoM meM sAta tattva sambandhI bhUloM kI ora saMketa kiyA gayA hai| 4 vItarAga-vijJAna bhAga - 3 usakI hI niza-dina karI Asa, kaise kaTatA saMsArapAsa' / bhava-duHkha kA para ko hetu jAna, para se hI sukha ko liyA mAna // maiM dAna diyA abhimAna ThAna, usake phala para nahiM diyA dhyaan| pUjA kInI varadAna mA~ga, kaise miTatA saMsAra - svA~ga / / terA svarUpa lakha prabhu Aja, ho gaye saphala saMpUrNa kAja mora prakaTyo prabhu bhedajJAna, maiMne tuma ko lInA pichAna / / tuma para ke karttA nahIM nAtha, jJAtA ho saba ke eka sAtha tuma bhaktoM ko kucha nahIM deta, apane samAna basa banA leta / / yaha maiMne terI sunI Ana, jo leve tumako basa pichAna / vaha pAtA hai kevalyajJAna, hotA paripUrNa kalA-nidhAna / / vipadAmaya para pada hai nikAma, nijapada hI hai AnandadhAma / mere mana meM basa yahI cAha, nijapada ko pAU~ he jinAha / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine jayamAlA pUrNArghyaM nirvapAmIti svaahaa| dohA para kA kucha nahiM cAhatA, cAhU~ apanA bhAva / nija svabhAva meM thira rahU~, meTo sakala vibhAva / / puSpAJjaliM kSipet prazna - 1. jala, naivedya aura phala kA chanda artha sahita likhiye / 2. jayamAlA meM se jo paMktiyA~ tumheM rucikara hoM, unameM se cAra paMktiyA~ artha sahita likhiye tathA rucikara hone kA kAraNa bhI likhiye / 1. saMsAra kA baMdhana 2. liyaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2] pUjA vidhi aura phala rAjU-pitAjI! Aja mandira meM loga gA rahe the - "nAtha terI pUjA ko phala pAyo, nAtha terI .........." - yaha pUjA kyA hai aura isakA kyA phala hai ? subodhacandra- iSTa deva-zAstra-guru kA guNa-stavana hI pUjA hai| rAjU-iSTadeva kauna hote haiM? subodhacandra - mithyAtva, rAga-dveSa Adi kA abhAva karake pUrNa jJAnI aura sukhI honA hI iSTa hai| usakI prApti jise ho gaI ho, vahI iSTadeva hai| anaMta catuSTaya ke dhanI arahaMta aura siddha bhagavAna hI iSTadeva haiM aura ve hI paramapUjya haiN| rAjU - deva kI bAta to samajhA / zAstra aura guru kaise pUjya haiM ? subodhacandra-zAstra to sacce deva kI vANI hone se aura mithyAtva, rAgadveSa Adi kA abhAva karane evaM sacce sukha kA mArga-darzaka hone se pUjya haiN| nagna digambara bhAvaliMgI guru bhI usI patha ke pathika vItarAgI santa hone se pUjya haiN| rAjU- hamAre vidyAguru, mAtA-pitA Adi bhI to guru kahalAte haiN| kyA unakI bhI pUjA karanI cAhie? subodhacandra-laukika dRSTi se unakA bhI yathAyogya Adara to karanA hI cAhie, para unake rAga-dveSa Adi kA abhAva nahIM hone ke kAraNa mokSamArga meM unako pUjya nahIM mAnA jA sakatA / aSTa dravya se pUjanIya to vItarAgI sarvajJa deva, vItarAgI mArga ke nirUpaka zAstra aura nagna digambara bhAvaliMgI guru hI haiN| rAjU- yaha to samajhA ki deva-zAstra-guru kI pUjA karanA cAhie, para yaha bhI to batAiye ki isase lAbha kyA hai? subodhacandra - jJAnI jIva laukika lAbha kI dRSTi se bhagavAna kI ArAdhanA nahIM karatA hai, use tosahaja hI bhagavAna ke prati bhakti kA bhAva AtA hai| jaise dhana cAhanevAle ko dhanavAna kI mahimA Aye binA nahIM rahatI, usIprakAra vItarAgatA ke upAsaka arthAt mukti ke pathika ko muktAtmAoM ke prati bhakti kA bhAva AtA hI hai| rAjU-to kyA ! bhagavAna kI bhaktiselaukika (sAMsArika) sukha nahIM milatA? vItarAga-vijJAna bhAga -3 subodhacandra - jJAnI bhakta sAMsArika sukha cAhate hI nahIM haiM, para zubha bhAva hone se unheM puNya-baMdha avazya hotA hai aura puNyodaya ke nimitta se sAMsArika bhoga-sAmagrI bhI unheM prApta hotI haiM; para unakI dRSTi meM usakA koI mUlya nhiiN| pUjA-bhakti kA saccA lAbha to viSaya-kaSAya se bacanA hai| rAjU-to pUjA kisaprakAra kI jAtI hai? subodhacandra - dina meM chane hue jala se snAna karake dhule vastra pahinakara jinamaMdira meM jinendra bhagavAna ke samakSa vinayapUrvaka khar3e hokara prAsuka dravya se ekAgracitta hokara pUjana kI jAtI hai| rAjU-prAsuka dravya mAne ............ subodhacandra - jIva-jantuoM se rahita sudhe hue acitta padArtha hI pUjana ke prAsuka dravya haiN| jaise- nahIM ugane yogya anAja-cAvalAdi, sUkhe phala-bAdAma Adi tathA zuddha chanA huA jlaadi| rAjU-binA dravya ke pUjana nahIM ho sakatI kyA? subodhacandra - kyoM nahIM ? pUjA meM to bhAvoM kI hI pradhAnatA hai| gRhasthAvasthA meM kinhIM-kinhIM ke binA dravya ke bhI pUjana ke bhAva hote haiN| kinhIM-kinhIM ke aSTa dravyoM se pUjana ke bhAva hote haiM aura kinhIM-kinhIM ke eka-do dravya se hI pUjana karane ke bhAva hote haiN| rAjU- yaha to samajhA, para pUjana kI pUrI vidhisamajha meM AI nahIM .... / subodhacandra-tuma to yahIM khar3e-khar3e bAtoM meM hI saba samajha lenA cAhate ho / kala prAta: mere sAtha pUjana karane maMdirajI calanA / vahA~ dekhakara pUrI vidhi apane Apa samajha meM A jaavegii| rAjU- hA~ ! hA~ ! avazya calU~gA / mujhe mAtra vidhi hI nahIM samajhanA hai| maiM bhI pratidina pUjana kiyA kruuNgaa| subodhacandra-tumhArA vicAra acchA hai| sAMsArika AkulatAoM va azubhabhAva se kucha samaya bacane ke lie yaha bhI eka upAya hai| prazna - 1. pUjA kise kahate haiM ? pUjA kisakI kI jAtI hai aura kyoM ? 2. pUjA kA phala kyA hai ? jJAnI zrAvaka bhagavAna kI pUjA kyoM karatA hai ? 3. prAsuka dravya kise kahate haiM? kyA binA dravya ke bhI pUjana ho sakatI hai? 1. adhyApakoM ko ukta pATha par3hAte samaya chAtroM ko yathAsamaya maMdira le jAkara pUjana kI pUrI vidhi prayogAtmakarUpa se samajhAnA caahie| 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 pATha 3 | | upayoga AcArya gRddhapiccha umAsvAmI (vyaktitva evaM kartRtva) tattvArthasUtrakartAraM gRddhapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMjAtamumAsvAmImunIzvaram / / kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAnevAle AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra se jainasamAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvanaparicaya ke saMbaMdha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI AcAryoM meM haiM, jinheM samagra AcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sammAna prApta hai / jo mahattva vaidikoM meM gItA kA, IsAiyoM meM bAibila kA aura masalamAnoM meM karAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahattva jaina paramparA meM gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| isa mahAna grantha para saMskRta va hindI Adi aneka bhASAoM meM aneka vistRta aura gaMbhIra TIkAe~va bhASya likhe gaye haiM; jinameM samantabhadra kA gaMdhahasti mahAbhASya (aprApya), akalaMka kA tattvArtharAjavArtika, vidyAnandi kA tattvArthazlokavArtika, pUjyapAda kI sarvArthasiddhi Adi saMskRta meM tathA hindI meM paNDita sadAsukhadAsajI kI arthaprakAzikA Adi bahuta prasiddha haiN| prastuta aMza tattvArthasUtra ke AdhAra para likhA gayA hai| upayoga darzanalAla - bhAI jJAnacanda ! yaha merI samajha meM nahIM AtA ki pitAjI ne apane ye nAma kahA~ se cune haiM ? jJAnacanda - are ! tumheM nahIM mAlUma - ye donoM hI nAma dhArmika dRSTi se pUrNa sArthaka haiN| apanI AtmA kA svarUpa hI jJAna-darzanamaya hai| mokSazAstra meM likhA hai - 'upayogo lakSaNam' / / 2 / 8 / / arthAt jIva kA lakSaNa upayoga hai aura jJAna-darzana ke vyApAra arthAt kArya ko hI upayoga kahate haiN| darzanalAla - are vAha ! aisI bAta hai kyA ? mujhe to ye nAma bar3e aTapaTe lagate haiN| jJAnacanda - bhAI ! tuma ThIka kahate ho / jabataka jisa bAta ko kabhI sunA nahIM, kabhI jAnA nahIM, tabataka aisA hI hotA hai| AcArya kundakunda svAmI ne bhI likhA hai - isa jIva ne viSaya-kaSAya kI bAteM to khUba sunI, paricaya kiyA aura anubhava kI haiM, ata: vesarala lagatI haiM; parantu AtmA kI bAta Ajataka na sunI, na paricaya kiyA aura na AtmA kA anubhava hI kiyA hai; ata: aTapaTI lagegI hii| darzanalAla - bhAI jJAnacanda ! to Apa isa upayoga ko thor3A aura khulAsA karake samajhAo, jisase kama se kama apane nAma kA rahasya to jAna skuuN| jJAnacanda - acchI bAta hai, suno| caitanya ke sAtha saMbaMdha rakhanevAle (anuvidhAyI) jIva ke pariNAma ko upayoga kahate haiM aura upayoga ko hI jJAna-darzana bhI kahate haiN| yaha jJAna-darzana saba jIvoM meM hotA hai aura jIva ke atirikta anya kisI dravya meM nahIM hotA; isalie yaha jIva kA lakSaNa hai| isase hI jIva kI pahacAna hotI hai| isa upayoga ke mukhya do bheda haiM: (1) darzanopayoga (2) jJAnopayoga darzanalAla - darzanopayoga aura jJAnopayoga meM kyA aMtara hai ? yaha smjhaaiye| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 upayoga vItarAga-vijJAna bhAga -3 jJAnacanda - jisameM sAmAnya kA pratibhAsa (nirAkAra jhalaka) ho, usako darzanopayoga kahate haiM aura jisameM sva-para padArthoM kA bhinnatApUrvaka avabhAsana ho, usa upayoga ko jJAnopayoga kahate haiN| darzanalAla-saba jIvoM kA jJAna eka sarIkhA to nahIM hotA? jJAnacanda - hA~, zakti apekSA to saba meM jJAna guNa eka samAna hI hai; kintu vartamAna kI apekSA jJAna ke mukhya rUpa se 8 bheda hote haiM : (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) mana:paryayajJAna (5) kevalajJAna (6) kumati (7) kuzruta (8) kuavadhi darzanalAla - matijJAna, zrutajJAna Adi se kyA tAtparya ? jJAnacanda - parAzraya kI buddhi chor3akara darzanopayogapUrvaka svasanmukhatA se prakaTa honevAle nija AtmA ke jJAna ko matijJAna kahate haiM / athavA indriyA~ aura mana haiM nimitta jisameM, usa jJAna ko matijJAna kahate haiM aura matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha ke saMbaMdha se anya padArtha ko jAnanevAle jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| ___ indriyoM aura mana ke nimitta binA tathA dravya, kSetra, kAla va bhAva kI maryAdA lie hue rUpIpadArtha ke spaSTa jJAna ko avadhijJAna kahate haiN| darzanalAla- aura mana:paryayajJAna ? jJAnacanda - suno, saba batAtA huuN| jJAnI munirAja ko indriyoM aura mana ke nimitta binA dravya, kSetra, kAla va bhAva kI maryAdA lie hue dUsare ke mana meM sthita rUpIviSaya ke spaSTa jJAna hone ko mana:paryayajJAna kahate haiN| tathA jo tIna loka tathA tIna kAlavartI sarva padArthoM va unake samasta guNa va samasta paryAyoM ko tathA apekSita dharmoM ko pratyeka samaya meM spaSTa aura eka sAtha jAnatA hai, aise pUrNa jJAna ko kevalajJAna kahate haiN| darzanalAla - ye to ThIka 'para kumati Adi bhI koI jJAna haiM? jJAnacanda - AtmasvarUpa na jAnanevAle mithyAdRSTi ke jo mati, zruta, avadhijJAna hote haiM - ve kumati, kuzruta va kuavadhi kahalAte haiM; kyoMki mUlatattva meM viparIta zraddhA hone se usakA jJAna mithyA hotA hai, bhale hI usake aprayojanabhUta laukika jJAna yathArtha ho, kintu prayojanabhUta tattvajJAna yathArtha na hone se usake ve saba jJAna mithyA hI haiN| darzanalAla - kyA darzanopayoga ke bhI bheda hote haiM ? jJAnacanda - hA~ ! darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai :(1) cakSudarzana (2) acakSudarzana (4) avadhidarzana (4) kevaladarzana darzanalAla - cakSudarzana to ThIka hai arthAt A~kha se dekhanA, parantu acakSudarzana kyA hai? jJAnacanda - nahIM bhAI ! aisA nahIM hai| cakSu indriya jisameM nimitta ho, usa matijJAna se pahale jo sAmAnya pratibhAsa yA avalokana hotA hai, usako cakSudarzana kahate haiN| aura cakSuindriya ko chor3akara zeSa cAra indriyA~ aura mana jisameM nimitta hoM - aise matijJAna se pahale honevAle sAmAnya pratibhAsa ko acakSudarzana kahate haiN| darzanalAla - bahuta ThIka, aura avadhidarzana ? jJAnacanda - isIprakAra avadhijJAna se pahale honevAle sAmAnya pratibhAsa ko avadhidarzana kahate haiM, parantu kevaladarzana meM kucha vizeSatA hai| darzanalAla - vaha kyA ? jJAnacanda - kevalajJAna ke sAtha honevAle sAmAnya pratibhAsa va avalokana ko kevaladarzana kahate haiN| kevaladarzana va kevalajJAna meM kAlabheda nahIM hotaa| darzanalAla - vAha bhAI! khUba samajhAyA ! dhanyavAda !! prazna - 1. upayoga kise kahate haiM ? vaha kitane prakAra kA hotA hai ? bheda-prabheda sahita ginAie? 2. darzanopayoga aura jJAnopayoga meM kyA antara hai ? spaSTa kIjie? 3. nimnAMkita meM se kinhIM do kI paribhASAe~ dIjiye : matijJAna, kevalajJAna, cakSudarzana, kevaladarzana? 4. AcArya umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza DAlie? Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 bhakti aura adhyAtma ke sAtha hI Apake kAvya meM kAvyopAdAna bhI apane praur3hatama rUpa meM pAye jAte haiN| bhASA sarala, subodha, pravAhamayI hai; bhartI ke zabdoM kA abhAva hai| Apake pada hindI gIta-sAhitya ke kisI bhI mahArathI ke sammukha bar3e hI garva ke sAtha rakhe jA sakate haiN| prastuta aMza ApakI prasiddha racanA chahaDhAlA kI dUsarI DhAla para AdhArita hai| pATha4| agRhIta aura gRhIta mithyAtva adhyAtmapremI paNDita daulatarAmajI vyaktitva evaM kartRtva (saMvat 1855-1923) adhyAtma-rasa meM nimagna rahanevAle, unnIsavIM sadI ke tattvadarzI vidvAna kavivara paNDita daulatarAmajI pallIvAla jAti ke nararatna the| ApakA janma alIgar3ha ke pAsa sAsanI nAmaka grAma meM huA thaa| bAda meM Apa kucha dina alIgar3ha bhI rahe the| Apake pitA kA nAma ToDaramalajI thaa| AtmazlAghA se dUra rahanevAle isa mahAna kavi kA jIvana-paricaya abhI pUrNata: prApta nahIM hai, para itanA nizcita hai ki ve eka sAdhAraNa gRhastha evaM sarala svabhAvI, AtmajJAnI puruSa the| Apake dvArA racita chahaDhAlA jainasamAja kA bahupracalita evaM samAdRta grantharatna hai| zAyada hI koI jainabhAI ho, jisane chahaDhAlA kA adhyayana na kiyA ho| sabhI jaina parIkSA borDoM ke pAThyakrama meM ise sthAna prApta hai| isakI racanA Apane saMvat 1891 meM kI thii| Apane isameM gAgara meM sAgara bharane kA saphala prayatna kiyA hai| isake alAvA Apane aneka stutiyA~ evaM adhyAtma-rasa se otaprota aneka bhajana likhe haiM, jo Aja bhI sAre hindustAna kI zAstra-sabhAoM meM pratidina bole jAte haiN| Apake bhajanoM meM mAtra bhakti hI nahIM, gUr3ha tattva bhI bhare hue haiN| agRhIta aura gRhIta mithyAtva chAtra - chahaDhAlA meM kisakI kathA hai? adhyApaka - hamArI, tumhArI aura saba kI kathA hai| usameM to isa jIva ke saMsAra meM ghUmane kI kathA hai| yaha jIva anantakAla se cAroM gati meM bhramaNa kara rahA hai, para ise kahIM bhI sukha prApta nahIM huA- yahI to batAyA hai pahalI DhAla meN| chAtra - yaha saMsAra meM kyoM ghUma rahA hai aura kisa kAraNa se du:khI hai ? adhyApaka- isI prazna kA uttara to dUsarI DhAla meM diyA gayA hai - aise mithyA dRga-jJAna-varNavaza, bhramata bharata du:kha janma-marNa / / 1 / / yaha jIva mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vaza hokara isaprakAra saMsAra meM ghUmatA huA janma-maraNa ke duHkha uThA rahA hai| chAtra - ye mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kyA haiM, jinake kAraNa saba du:khI haiM ? adhyApaka - jIvAdi sAta tattvoM kI viparIta zraddhA hI mithyAtva hai, ise hI mithyAdarzana bhI kahate haiN| jIva, ajIva Adi sAta tattva jo tumane pahale sIkhe the na; ve jaise haiM, unheM vaise na mAnakara ulaTA mAnanA hI viparIta zraddhA hai| kahA bhI hai - jIvAdi prayojanabhUta tattva, saradhaiM tina mA~hi viparyayatva / / 2 / / chAtra- isa mithyAtva ke cakkara meM hama kaba se A gaye? adhyApaka - yaha to anAdi se hai, jaba se hama haiM tabhI se hai; para hama ise bAhya kAraNoM se aura puSTa karate rahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai| eka agRhIta mithyAtva aura dUsarA gRhIta mithyAtva / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 anugrahIta aura gRhIta mithyAtva chAtra - yaha gRhIta aura agRhIta kyA balA hai ? adhyApaka - jo binA sikhAye anAdi se hI zarIra, rAgAdi para-padArthoM meM ahaMbuddhi hai, vaha to agRhIta mithyAtva hai aura jo kudeva, kuguru aura kuzAstra ke upadezAdi se anAdi se calI AI ulaTI mAnyatA kI puSTi hotI hai, vaha gRhIta mithyAtva hai| agRhIta arthAt binA grahaNa kiyA huA aura gRhIta arthAt grahaNa kiyA huaa| chAtra - aise to gRhIta aura agRhIta mithyAjJAna bhI hotA hogA? adhyApaka- hA~ ! hA~ !! hotA hai| jIvAdi tattvoM ke saMbaMdha meM jo anAdi se hI ajJAnatA hai, vaha to agRhIta mithyAjJAna hai tathA jisameM viparIta varNana dvArA rAgAdi kA poSaNa kiyA gayA ho, una zAstroM ko sahI mAnakara adhyayana karanA hI gRhIta mithyAjJAna hai| chAtra- kyA mithyAcAritra ko bhI aisA hI samajheM? adhyApaka - samajheM kyA ! hai hI aisaa| ajJAnI jIva kI viSayoM meM pravRtti hI agRhIta mithyAcAritra hai tathA prazaMsAdi ke lobha se jo UparI AcAra pAlA jAtA hai, vaha gRhIta mithyAcAritra hai| bAharI kriyAkANDa AtmA (jIva), anAtmA (ajIva) ke jJAna aura zraddhAna se rahita hone ke kAraNa saba asaphala hai| kahA bhI hai - jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidhi dehdaah| Atama anAtma ke jJAnahIna, je je karanI tana karana chIna / / 14 / / chAtra - ajJAnI jIva kI saba kriyAyeM adharma kyoM haiM ? jo acchI haiM, unheM to dharma kahanA cAhie? adhyApaka- isI ke uttara meM to paNDita daulatarAmajI kahate haiM : rAgAdi bhAva hiMsA sameta, darvita trasa thAvara maraNa khet| je kriyA tinheM jAnahu kudharma, tina saradhai jIva lahai azarma // 12 / / aMtara meM uThanevAle rAga tathA dveSarUpa bhAva-hiMsA tathA trasa aura sthAvara ke ghAtarUpa dravya-hiMsA se sahita jo bhI kriyAyeM haiM, unheM dharma mAnanA kudharma hai| inameM zraddhA rakhane se jIva du:khI hotA hai| chAtra-inase bacane kA upAya kyA hai ? adhyApaka-deva-zAstra-guru kA saccA svarUpa samajha kara to gRhIta mithyAtva se bacA jA sakatA hai aura jIvAdi prayojanabhUta tattvoM kI saccI jAnakArIpUrvaka AtmAnubhUti pAkara agRhIta mithyAtva ko dUra kiyA jA sakatA hai| chAtra- to samajhAiye na ina saba kA svarUpa? adhyApaka- phira kabhI ........... prazna - 1. jIva duHkhI kyoM hai ? kyA duHkha se chuTakArA pAyA jA sakatA hai ? yadi hA~, to kaise? 2. gRhIta aura agRhIta mithyAtva meM kyA aMtara hai ? spaSTa kIjie? 3. kyA rAgAdi ke poSaka zAstroM kA par3hanA mAtra gRhIta mithyAjJAna hai ? 4. saMyamI kI loka meM pUjA hotI hai, ata: saMyama dhAraNa karanA cAhie - yaha yuktisaMgata hai, nahIM to kyoM? 5. paNDita daulatarAmajI kA paricaya diijiye| unakI chahaDhAlA meM pahalI aura dUsarI DhAla meM kisa bAta ko samajhAyA gayA hai ? spaSTa kIjiye? Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 pATha 5 / maiM kauna hU~? 'maiM' zabda kA prayoga hama pratidina kaI bAra karate haiM, para gaharAI se kabhI yaha socane kA yatna nahIM karate ki 'maiM' kA vAstavika artha kyA hai ? 'maiM' kA asalI vAcyArtha kyA hai ? 'maiM' zabda kisa vastu kA vAcaka hai ? sAmAnya tarIke se socakara Apa kaha sakate haiM - isameM gaharAI se socane kI bAta hI kyA hai ? kyA hama itanA bhI nahIM samajhate haiM ki 'maiM kauna hU~ ? aura Apa uttara bhI de sakate haiM ki maiM bAlaka hU~ yA javAna hU~, maiM puruSa hU~ yA strI hU~, maiM paNDita hU~yA seTha huuN|' para merA prazna to yaha hai ki kyA Apa inake alAvA aura kucha nahIM haiM ? yaha saba to bAhara se dikhanevAlI saMyogI paryAyeM mAtra haiN| merA kahanA hai ki yadi Apa bAlaka haiM to bAlakapana to eka dina samApta ho jAnevAlA hai, para Apa to phira bhI raheMge, ata: Apa bAlaka nahIM ho skte| isIprakAra javAna bhI nahIM ho sakate; kyoMki bAlakapana aura javAnI - yaha to zarIra ke dharma haiM tathA 'maiM' zabda zarIra kA vAcaka nahIM hai| mujhe vizvAsa hai ki Apa bhI apane ko zarIra nahIM mAnate hoNge| aise hI Apa seTha to dhana ke saMyoga se haiM, para dhana to nikala jAnevAlA hai, to kyA jaba dhana nahIM rahegA, taba Apa bhI na raheMge? tathA paNDitAI to zAstrajJAna kA nAma hai, to kyA jaba Apako zAstrajJAna nahIM thA, taba Apa nahIM the ? yadi the, to mAlUma hotA hai ki Apa dhana aura paNDitAI se bhI pRthak hai arthAt Apa seTha aura paNDita bhI nahIM haiN| taba prazna uThatA hai ki Akhira maiM hU~ kauna ?' yadi ekabAra yaha prazna hRdaya kI gaharAI se uThe aura usake samAdhAna kI saccI jijJAsA jage to isakA uttara milanA durlabha nhiiN| para yaha 'maiM' para kI khoja meM sva ko bhUla rahA hai| kaisI vicitra bAta hai ki khojanevAlA khojanevAle ko hI bhUla rahA hai! sArA jagata para kI sa~bhAla meM itanA vyasta najara AtA hai ki 'maiM kauna hU~ ?' - yaha socane samajhane kI use phursata hI nahIM hai| 'maiM' zarIra, mana, vANI aura moha-rAga-dveSa, yahA~ taka ki kSaNasthAyI paralakSyI buddhi se bhI bhinna eka traikAlika, zuddha, anAdi-ananta, caitanya, jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva hU~, jise AtmA kahate haiN| jaise - 'maiM baMgAlI hU~, maiM madrAsI hU~ aura maiM paMjAbI hU~'; isa prAntIyatA ke ghaTATopa meM AdamI yaha bhUla jAtA hai ki 'maiM bhAratIya haiM aura prAntIyatA kI saghana anubhUti se bhAratIya rASTrIyatA khaNDita hone lagatI hai; usIprakAra 'maiM manuSya hU~, deva hU~, puruSa hU~, strI hU~, bAlaka hU~, javAna hU~' Adi meM Atmabuddhi ke bAdaloM ke bIca AtmA tirohita-sA ho jAtA hai| jaise Aja ke rASTrIya netAoM kI pukAra hai ki dezapremI bandhuo! Apa loga madrAsI aura baMgAlI hone ke pahale bhAratIya haiM, yaha kyoM bhUla jAte haiM ? usIprakAra merA kahanA hai ki 'maiM seTha hU~, maiM paNDita hU~, maiM bAlaka hU~, maiM vRddha hU~' ke kolAhala meM maiM AtmA hU~ ko hama kyoM bhUla jAte haiM ? jaise bhArata deza kI akhaNDatA akSuNNa rakhane ke lie yaha Avazyaka hai ki pratyeka bhAratIya meM 'maiM bhAratIya hU~' - yaha anubhUti prabala honI caahie| bhAratIya ekatA ke lie ukta anubhUti hI ekamAtra saccA upAya hai / usIprakAra 'maiM kauna hU~' kA sahI uttara pAne ke lie maiM AtmA hU~ kI anubhUti prabala ho, yaha ati Avazyaka hai| __ hA~! to strI, putra, makAna, rupayA, paisA - yahA~ taka ki zarIra se bhI bhinna maiM to eka cetanatattva AtmA huuN| AtmA meM uThanevAle moha-rAga-dveSa bhAva bhI kSaNasthAyI vikArIbhAva hone se AtmA kI sImA meM nahIM Ate tathA paralakSyI jJAna kA alpavikAsa bhI paripUrNa jJAnasvabhAvI AtmA kA avabodha karAne meM samartha nahIM hai| yahA~ taka ki jJAna kI pUrNa vikasita avasthA, anAdi nahIM hone se anAdiananta pUrNa eka jJAnasvabhAvI AtmA nahIM ho sakatI hai kyoMki AtmA to eka dravya hai aura yaha to AtmA ke jJAna guNa kI pUrNa vikasita eka paryAya mAtra hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kauna hU~? 'maiM' kA vAcyArtha 'AtmA' to anAdi-ananta avinAzI traikAlika tattva hai| jabataka usa jJAnasvabhAvI avinAzI dhruvatattva meM ahaMbuddhi (vahI maiM hU~ - aisI mAnyatA) nahIM AtI, tabataka 'maiM kauna hU~' - yaha prazna bhI anuttarita hI rhegaa| 'maiM' ke dvArA jisa AtmA kA kathana kiyA jAtA hai, vaha AtmA antaronmukhI dRSTi kA viSaya hai, anubhavagamya hai, bahirlakSyI daur3adhUpa se vaha prApta nahIM kiyA jA sktaa| vaha svasaMvedya tattva hai, ataH use mAnasika vikalpoM meM nahIM bA~dhA jA sakatA hai, use indriyoM dvArA bhI upalabdha nahIM kiyA jA sakatA - kyoMki indriyA~ to mAtra sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda kI grAhaka haiM; ataH ve to kevala sparza, rasa, gaMdha, varNavAle jar3atattva ko hI jAnane meM nimittamAtra haiN| ve indriyA~ arasa, arUpI AtmA ko jAnane meM eka taraha se nimitta bhI nahIM ho sakatI haiN| yaha anubhavagamya Atmavastu jJAna kA ghanapiMDa aura Ananda kA kaMda hai| rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura moha-rAga-dveSa Adi sarva para bhAvoM se bhinna, sarvAMga paripUrNa zuddha hai| samasta para bhAvoM se bhinnatA aura jJAnAdimaya bhAvoM se abhinnatA hI isakI zuddhatA hai| yaha eka hai, anaMta guNoM kI akhaNDatA hI isakI ekatA hai| aisA yaha AtmA mAtra AtmA hai aura kucha nahIM hai, yAnI 'maiM' maiM hI hU~ aura kucha nhiiN| 'maiM' maiM hI hU~ aura apane meM hI saba kucha huuN| para ko dene lAyaka mujha meM kucha nahIM hai tathA apane meM paripUrNa hone se para ke sahayoga kI mujhe koI AvazyakatA nahIM hai| Ta yaha AtmA vAgvilAsa aura zabdajAla se pare hai, mAtra anubhUtigamya hai - AtmAnubhUti ko prApta karane kA prArambhika upAya tattvavicAra hai, para yaha AtmAnubhUti Atmatattva sambandhI vikalpa kA bhI abhAva karake honevAlI sthiti hai| 'maiM kauna hU~' - yaha jAnane kI vastu hai, yaha anubhUti dvArA prApta honevAlA samAdhAna (uttara) hai| yaha vANI dvArA vyakta karane aura lekhanI dvArA likhane kI vastu nahIM hai| vANI aura lekhanI kI isa sandarbha meM mAtra itanI hI upayogitA hai ki ye usakI ora saMketa kara sakatI haiM, ye dizA iMgita kara sakatI haiM; dazA nahIM lA sakatI haiN| prazna - 1. maiM kauna hU~' isa viSaya para apanI bhASA meM eka nibandha likhiye| 11 vItarAga-vijJAna bhAga - 3 pATha 6 jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata (paMcama guNasthAnavartI) jise yathArtha samyagdarzana prakaTa ho cukA hai, use hI jJAnI kahate haiN| aisA jJAnI jIva jaba anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke abhAva meM apane meM dezacAritrasvarUpa Atmazuddhi prakaTa karatA hai, taba vaha vratI zrAvaka kahalAtA hai| Atmazuddhi prakaTa huI, use nizcaya vrata kahate haiM aura ukta Atmazuddhi ke sadbhAva meM jo hiMsAdi paMca pApoM ke tyAga tathA ahiMsAdi paMcANuvrata Adi ke dhAraNa karane rUpa zubhabhAva hote haiM, unheM vyavahAra vrata kahate haiN| isaprakAra ke zubhabhAva jJAnI zrAvaka ke sahaja rUpa meM prakaTa hote haiN| ye vrata bAraha prakAra ke hote haiN| unameM hiMsAdi pA~ca pApoM ke ekadeza tyAgarUpa pA~ca aNuvrata hote haiN| ina aNuvratoM ke rakSaNa aura unameM abhivRddhirUpa tIna guNavrata tathA mahAvratoM ke abhyAsarUpa cAra zikSAvrata hote haiN| pA~ca aNuvrata 1. ahiMsANuvrata - hiMsAbhAva ke sthUla rUpa meM tyAga ko ahiMsANuvrata kahate haiN| ise samajhane ke lie pahale hiMsA ko samajhanA Avazyaka hai| kaSAyabhAva ke utpanna hone para AtmA ke upayoga kI zuddhatA (zuddhopayoga) kA ghAta honA, bhAvahiMsA hai aura ukta kaSAyabhAva nimitta hai jisameM aise apane aura parAye dravyaprANoM kA ghAta honA, dravyahiMsA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata zrI amRtacandrAcArya ne puruSArthasiddhayupAya nAmaka graMtha meM likhA hai - "AtmA meM rAgAdi doSoM kA utpanna honA hI hiMsA hai tathA unakA utpanna na honA hI ahiMsA hai|" yadi koI vyakti rAga-dveSAdi bhAva na karake, yogyatama AcaraNa kare tathA sAvadhAnI rakhane para bhI yadi kisI jIva kA ghAta ho jAye, to vaha hiMsA nahIM hai| isake viparIta koI jIva antaraMga meM kaSAyabhAva rakhe tathA bAhya meM bhI asAvadhAna rahe, para usake nimitta se kisI jIva kA ghAta na bhI huA ho to bhI vaha hiMsaka hai| sArAMza yaha hai ki hiMsA aura ahiMsA kA nirNaya prANI ke marane yA na marane se nahIM, rAgAdi bhAvoM kI utpatti aura anutpatti se hai| nimittabheda se hiMsA cAra prakAra kI hotI hai :(1) saMkalpI hiMsA (2) udyogI hiMsA (3) ArambhI hiMsA (4) virodhI hiMsA kevala nirdaya pariNAma hI hetu hai jisameM - aise saMkalpa (irAdA) pUrvaka kiyA gayA prANaghAta hI saMkalpI hiMsA hai| vyApArAdi kAryoM meM tathA gRhasthI ke ArambhAdi kAryoM meM sAvadhAnI vartate hue bhI jo hiMsA ho jAtI hai, vaha udyogI aura ArambhI hiMsA hai| apane tathA apane parivAra, dharmAyatana Adi para kie gaye AkramaNa se rakSA ke lie anicchApUrvaka kI gaI hiMsA, virodhI hiMsA hai| vratI zrAvaka ukta cAra prakAra kI hiMsAoM meM saMkalpI hiMsA kA to sarvathA tyAgI hotA hai arthAt sahaja rUpa se usake isaprakAra ke bhAva hI utpanna nahIM hote haiN| anya tInoM prakAra kI hiMsA se bhI yathAsAdhya bacane kA prayatna rakhatA hai| hiMsA bhAva kA ekadeza tyAga hone se yaha vrata ahiMsANuvrata kahalAtA hai| 2.satyANuvrata -pramAda ke yoga se asat vacana bolanA asatya hai, isakA ekadeza tyAga hI satyANuvrata hai| asatya cAra prakAra kA hotA hai : aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / 44 / / vItarAga-vijJAna bhAga -3 (1) sat kA apalApa (2) asat kA udbhAvana (3) anyathA prarUpaNa (4) garhita vacana vidyamAna padArtha ko avidyamAna kahanA, sat kA apalApa hai| avidyamAna ko vidyamAna kahanA, asat kA udbhAvana hai| kucha kA kucha kahanA arthAt vastu svarUpa jaise hai vaisA na kahakara anyathA kahanA, anyathA prarUpaNa hai| jaise- hiMsA meM dharma btaanaa| niMdanIya, kalahakAraka, pIr3AkAraka, zAstraviruddha, hiMsApoSaka, parApavAdakAraka Adi vacanoM ko garhita vacana kahate haiN| 3. acauryANuvrata - jisa vastu meM lene-dene kA vyavahAra hai, aisI vastu ko pramAda ke yoga se usake svAmI kI anumati binA grahaNa karanA corI hai| aisI corI kA tyAga acauryavrata hai| corI kA tyAgI hone para bhI gRhastha kUpa, nadI Adi se jala evaM khAna se miTTI Adi vastuoM ko binA pUche bhI grahaNa kara letA hai, ata: ekadeza corI kA tyAgI hone se acauryANuvrata kahalAtA hai| 4. brahmacaryANuvrata - pUrNatayA strI-sevana kA tyAga brahmacaryavrata hai| jo gRhastha ise dhAraNa karane meM asamartha haiM, ve svastrI meM saMtoSa karate haiM aura parastrIramaNa ke bhAva ko sarvathA tyAga dete haiM, unakA yaha vrata ekadezarUpa hone se brahmacaryANuvrata kahalAtA hai| 5.parigrahaparimANavrata - apane se bhinna para-padArthoM meM mamatvabuddhi hI parigraha hai| yaha antaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha tathA hAsyAdi nava naukaSAya - ye caudaha aMtaraMga parigraha ke bheda haiN| tathA jamIna-makAna, sonA-cA~dI, dhana-dhAnya, naukara-naukarAnI, bartana Adi anya vastuyeM bAhya parigraha haiN| ukta parigrahoM meM gRhastha ke mithyAtva nAmaka parigraha kA to pUrNa rUpa se tyAga ho jAtA hai tathA bAkI aMtaraMga parigrahoM kA kaSAyAMza ke sadbhAva ke kAraNa ekadeza tyAga hotA hai tathA vaha bAhya parigraha kI sImA nirdhArita kara letA hai| isa vrata ko parigrahaparimANavrata kahate haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata vItarAga-vijJAna bhAga -3 guNavrata divrata, dezavrata aura anarthadaNDavrata - ye tIna guNavrata kahalAte haiN| 1. dimbrata - kaSAyAMza kama ho jAne se gRhastha dazoM dizAoM meM prasiddha sthAnoM ke AdhAra para apane AvAgamana kI sImA nizcita kara letA hai aura jIvanaparyanta usakA ullaMghana nahIM karatA, ise divrata kahate haiN| 2. dezavrata - digvata kI bA~dhI huI vizAla sImA ko ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, mAha Adi kAla kI maryAdApUrvaka aura bhI sImita (kama) kara lenA dezavrata hai| 3. anarthadaNDavrata - binA prayojana hiMsAdi pApoM meM pravRtti karanA yA usa rUpa bhAva karanA anarthadaNDa hai aura usake tyAga ko anarthadaNDavrata kahate haiN| vratI zrAvaka binA prayojana jamIna khodanA, pAnI DholanA, agni jalAnA, vAyu saMcAra karanA, vanaspati chedana karanA Adi kArya nahIM karatA arthAt trasahiMsA kA to vaha tyAgI hai hI, para aprayojanIya sthAvarahiMsA kA bhI tyAga karatA hai / tathA rAgadveSAdika pravRttiyoM meM bhI unakI vRtti nahIM ramatI, vaha inase virakta rahatA hai| isI vrata ko anarthadaNDavrata kahate haiN| zikSAvrata sAmAyikavrata, proSadhopavAsavrata, bhogopabhogaparimANavrata aura atithisaMvibhAgavata - ye cAra zikSAvrata haiN| 1.sAmAyikavrata - sampUrNa dravyoM meM rAga-dveSa ke tyAgapUrvaka samatA bhAva kA avalambana karake AtmabhAva kI prApti karanA hI sAmAyika hai| vratI zrAvakoM dvArA prAtaH, dopahara, sAyaM - kama se kama antarmuhUrta ekAnta sthAna meM sAmAyika karanA sAmAyikavrata hai| 2. proSadhopavAsavrata - kaSAya, viSaya aura AhAra kA tyAga kara AtmasvabhAva ke samIpa ThaharanA upavAsa hai| pratyeka aSTamI va caturdazI ko sarvArambha chor3akara upavAsa karanA hI proSadhopavAsa hai| yaha tIna prakAra se kiyA jAtA hai - uttama, madhyama aura jaghanya / uttama - parva ke eka dina pUrva va eka dina bAda ekAsanaparvaka va parva ke dina pUrNa upavAsa karanA uttama proSadhopavAsa hai| madhyama - kevala parva ke dina upavAsa karanA madhyama proSadhopavAsa hai| jaghanya - parva ke dina kevala ekAsana karanA jaghanya proSadhopavAsa hai| 3. bhogopabhogaparimANavrata - prayojanabhUta sImita parigraha ke bhItara bhI kaSAya kama karake bhoga aura upabhoga kA parimANa ghaTAnA bhogopabhogaparimANavrata hai| paMcendriya ke viSayoM meM jo ekabAra bhogane meM A sakeM, unheM bhoga aura bAra-bAra bhogane meM AveM, unheM upabhoga kahate haiN| 4. atithisaMvibhAgavata - muni, vratI zrAvaka aura avratI zrAvaka - ina tIna prakAra ke pAtroM ko apane bhojana meM se vibhAga karake vidhipUrvaka dAna denA atithisaMvibhAgavata hai| nizcaya samyagdarzanapUrvaka ukta bAraha vratoM ko niraticAra dhAraNa karanevAlA zrAvaka hI vratI zrAvaka kahalAtA hai; kyoMki binA samyagdarzana va samyagjJAna ke sacce vratAdi hote hI nahIM haiN| tathA nizcaya samyagdarzana, samyagjJAnapUrvaka anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAva hone para prakaTa honevAlI Atmazuddhi kesAtha sahaja hI jJAnI zrAvaka ke ukta vratAdirUpa bhAva hote haiN| AtmajJAna binA jo vratAdirUpa zubhabhAva hote haiM, ve sacce vrata nahIM haiN| prazna - 1. vratI zrAvaka kise kahate haiM ? zrAvaka ke vrata kyA haiM? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginAiye? 2. ahiMsANuvrata aura satyANuvrata kA vistAra se vivecana kIjie? 3. nimnAMkitoM meM se kinhIM tIna kI paribhASAe~ dIjie : hiMsA, anarthadaNDavrata, sAmAyika zikSAvrata, acauryANuvrata? 4. nimnalikhita meM paraspara antara batAiye : (ka) bhoga aura upabhoga (kha) divrata aura dezavrata (ga) parigrahaparimANavrata aura bhogopabhogaparimANavrata 5. 'jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata' viSaya para apanI bhASA meM eka nibaMdha likhie ? 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 7 mukti kA mArga AcArya amRtacaMdra (vyaktitva evaM kartRtva) AdhyAtmika santoM meM kundakundAcArya ke bAda yadi kisI kA nAma liyA jA sakatA hai to ve haiM AcArya amRtacandra / duHkha kI bAta hai ki 10vIM zatI ke lagabhaga honevAle ina mahAna AcArya ke bAre meM unake granthoM ke alAvA eka taraha se hama kucha bhI nahIM jAnate / loka-prazaMsA se dUra rahanevAle AcArya amRtacandra to apUrva granthoM kI racanAyeM karane ke uparAnta bhI yahI likhate haiM varNai: kRtAni citraiH padAni tu padaiH kRtAni vAkyAni / vAkyaiH kRtaM pavitraM zAstra - midaM na punarasmAbhiH / / 226 / / * puruSArthasiddhayupAya taraha-taraha ke varNoM se pada bana gaye, padoM se vAkya bana gaye aura vAkyoM se yaha pavitra zAstra bana gyaa| maiMne kucha bhI nahIM kiyA hai| isI prakAra kA bhAva Apane 'tattvArthasAra' meM bhI prakaTa kiyA hai| paNDita AzAdharajI ne Apako 'Thakkara' zabda se abhihita kiyA hai, ataH pratIta hotA hai ki Apa kisI ucca kSatriya gharAne se sambandhita rahe hoNge| 14 vItarAga-vijJAna bhAga - 3 25 ApakA saMskRta bhASA para apUrva adhikAra thaa| ApakI gadya aura padya donoM prakAra kI racanAoM meM ApakI bhASA bhAvAnuvarttinI evaM sahaja bodhagamya, mAdhuryaguNa se yukta hai| Apa Atmarasa meM nimagna rahanevAle mahAtmA the, ataH ApakI racanAyeM adhyAtma-rasa se otaprota haiN| Apake sabhI grantha saMskRta bhASA meM haiN| ApakI racanAyeM gadya aura padya donoM prakAra kI pAI jAtI haiN| gadya racanAoM meM AcArya kundakunda ke mahAna granthoM para likhI huI TIkAyeM haiN| 1. samayasAra kI TIkA jo 'AtmakhyAti' ke nAma se jAnI jAtI hai| 2. pravacanasAra kI TIkA jise 'tattvapradIpikA' kahate haiN| 3. paJcAstikAya kI TIkA - jisakA nAma 'samayavyAkhyA' hai| 4. tattvArthasAra - yaha grantha gRddhapiccha umAsvAmI ke gadya sUtroM kA eka taraha se padyAnuvAda hai| 5. puruSArthasiddhyupAya - gRhastha dharma para ApakA maulika grantha hai| isameM hiMsA aura ahiMsA kA bahuta hI tathyapUrNa vivecana kiyA gayA hai| prastuta aMza Apake grantha puruSArthasiddhaTyupAya para AdhArita hai| tArte bahuta kahA kahie, jaise rAgAdi miTAvane kA zraddhAna hoya, so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaise rAgAdi miTAvane kA jAnanA hoya, so hI jAnanA samyagjJAna hai / bahuri jaise rAgAdi miTeM, so hI AcaraNa samyakcAritra hai| aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai| - mokSamArgaprakAzaka, sastI graMthamAlA, dillI, pRSTha 313 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mArga mukti kA mArga pravacanakAra - yaha to sarvamAnya evaM sarvAnubhUta tathya hai ki saMsAra meM saba prANI duHkhI haiM aura saba duHkha se mukti cAhate haiM, tadartha yatna bhI karate haiM; para usa mukti kA sahI mArga patA na hone se unakA kiyA gayA sArA hI prayatna vyartha jAtA hai| ata: mUlabhUta prazna to yaha hai ki vAstavika mukti kA mArga kyA hai ? mukti kA mArga kyA hai ? isa prazna ke pUrva vAstavika mukti kyA hai - isa samasyA kA samAdhAna apekSita hai| mukti kA Azaya du:khoM se pUrNata: mukti se hai| duHkha AkulatArUpa haiM, ata: mukti pUrNa nirAkula honA caahie| jahA~ raMcamAtra bhI AkulatA rahe, vaha paripUrNa sukha nahIM arthAt mukti nahIM hai| ___ mukti kA mArga kyA hai ? isakA nirUpaNa karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM - evaM samyagdarzanabodhacaritratrayAtmako nityam / tasyApi mokSamArgo bhavati niSevyo yathAzakti / / 20 / / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai| pratyeka jIva ko isakA sevana yathAzakti karanA caahie| ata: yaha to nizcita huA ki samyagdarzana arthAt saccI zraddhA, samyagjJAna arthAt saccA jJAna aura samyakcAritra arthAt saccA cAritra - tInoM kI ekatA hI saccA mukti kA mArga hai / para prazna uThatA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kyA haiM ? nizcaya se to tInoM AtmarUpa hI haiM arthAt AtmA kI zuddha paryAyeM hI haiN| para-padArthoM se bhinna apanI AtmA kA vAstavika svarUpa svasanmukha hokara samajhakara usameM Atmapane kI zraddhAsamyagdarzana, para-padArthoM se bhinna apanI AtmA kI tathA para-padArthoM kI svasanmukha hokara yathArtha jAnakArI samyagjJAna aura parapadArthoM evaM para-bhAvoM se bhinna apane jJAna-svabhAvI AtmasvarUpa meM lIna hote jAnA hI samyakcAritra hai| inakA vizeSa khulAsA karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM - jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItA'bhinivezaviviktamAtmarUpaM tat / / 22 / / vItarAga-vijJAna bhAga -3 27 viparIta mAnyatA se rahita jIvAdika tattvArthoM kA zraddhAna (pratIti) karanA hI samyagdarzana hai| ise prApta karane kA nitya prayatna karanA cAhie; kyoMki vaha AtmarUpahI hai| hameM sabase pahale samyagdarzana prApta karane kA yatna karanA cAhie; kyoMki isake prApta kiye binA mokSamArga kA Arambha hI nahIM hotA hai| kahA bhI hai - tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayatnena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM caritraM ca / / 21 / / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM meM sabase pahale samyagdarzana ko pUrNa prayatna karake prApta karanA cAhie; kyoMki isake hone para, jJAna samyagjJAnarUpa aura cAritra samyakcAritrarUpa pariNata hotA hai| samyagdarzana ke binA samasta jJAna ajJAna aura samasta mahAvratAdirUpa zubhAcaraNa mithyAcAritrarUpa hI rahatA hai| mumukSu- yaha samyagdarzana prApta kaise hotA hai? pravacanakAra - sarvaprathama tattvAbhyAsa se sapta tattva kA yathArtha svarUpa samajhane kA tathA parapadArtha aura parabhAvoM meM parabuddhi aura unase bhinna apane AtmA meM AtmabuddhipUrvaka trikAlI AtmA ke sanmukha hokara AtmAnubhUti prApta karane kA udyama karanA hI samyagdarzana prApta karane kA upAya hai| praznakAra - aura samyagjJAna ..........? pravacanakAra - kartavyo'dhyavasAya: sadanekAntAtmakeSu tattveSu / saMzayaviparyayAnadhyavasAyaviviktamAtmarUpaM tat / / 35 / / saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita evaM anekAntAtmaka prayojanabhUta tattva kI sahI jAnakArI hI samyagjJAna hai| isa samyagjJAna ko prApta karane kA bhI sadA prayatna karanA caahie| jijJAsu-saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya kise kahate haiM ? pravacanakAra - paraspara viruddha aneka koTi ko sparza karanevAle jJAna ko saMzaya kahate haiN| jaise- zubharAga puNya hai yA dharma athavA yaha sIpa hai yA caaNdii| viparyaya - viparIta eka koTi ke nizcaya karanevAle jJAna ko viparyaya kahate haiN| jaise - zubharAga ko dharma mAnanA, sIpa ko cA~dI jAna lenA / 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mArga anadhyavasAya - 'yaha kyA hai' yA kucha hai' - kevala itanA aruci aura anirNayapUrvaka jAnane ko anadhyavasAya kahate haiN| jaise - AtmA kucha hogA, rAste meM calate hue kisI mulAyama padArtha ke sparza se yaha jAnanA ki kucha hai| jijJAsu - aba samyakcAritra ke lie bhI batAiye / pravacanakAra - cAritraM bhavati yataH smstsaavdyyogprihrnnaat| sakalakaSAyavimuktaM vizadamudAsInamAtmarUpaM tat / / 39 / / samasta sAvadha yoga se rahita,zubhAzubhabhAvarUpa kaSAyabhAva se vimukta, jagata se udAsIna rUpa nirmala AtmalInatA hI samyakcAritra hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakvAritra ko ratnatraya bhI kahate haiM aura yahI mukti kA mArga hai| __ zaMkAkAra - to kyA ratnatraya dhAraNa karane se mukti kI hI prApti hogI, svargAdika kI nahIM? pravacanakAra - bhAI ! svargAdika to saMsAra hai, jo mukti kA mArga hai, vahI saMsAra kA mArga kaise ho sakatA hai? svargAdika kI prApti to mukti-mArga ke pathika ko honevAle heyarUpa zubhabhAva se devAyu Adi puNya kA baMdha hone para sahaja hI ho jAtI hai| ratnatraya to mukti-mArga hai, baMdhana kA mArga nhiiN| zaMkAkAra - to phira ratnatraya ke dhArI munirAja svargAdika kyoM jAte haiM ? pravacanakAra - ratnatraya to mukti kA hI kAraNa hai, para ratnatrayadhArI munivaroM ke jo rAgAMza hai, vahI baMdha kA kAraNa hai| zubhabhAvarUpa aparAdha ke phala se hI munivara svarga meM jAte haiN| zaMkAkAra-zubhopayoga ko aparAdha kahate ho? pravacanakAra - suno bhAI ! maiM thor3e hI kahatA huuN| AcArya amRtacandra ne svayaM likhA hai nanu kathamevaM siddhayati devAyuH prabhRti satprakRtibandhaH / sakalajanasuprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAm / / 219 / / yadi ratnatraya baMdha kA kAraNa nahIM hai to phira zaMkA uThatI hai ki ratnatrayadhArI munivaroM ke devAyu Adi satprakRtiyoM kA baMdha kaise hotA hai ? ukta prazna ke uttara meM Age likhate haiM - vItarAga-vijJAna bhAga -3 ratnatrayamiha heturnirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH / / 220 / / ratnatraya dharma nirvANa kA hI kAraNa hai, anya svargAdika kA nhiiN| munivaroM ko jo svargAdika ke kAraNa puNya kA Asrava hotA hai, usameM zubhopayoga kA hI aparAdha hai| zaMkAkAra - una munirAjoM ke ratnatraya bhI to thA, phira unheM baMdha kyoM huA? pravacanakAra - jitane aMzoM meM ratnatraya hai, utane aMzoM meM abaMdha hai| jitane aMzoM meM rAgAdika hai, utane aMzoM meM baMdha hai| kahA bhI hai - yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya baMdhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 212 / / yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya baMdhana naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 213 / / yenAMzena caritraM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 214 // isa AtmA ke jisa aMza meM samyagdarzana hai, usa aMza (paryAya) se baMdha nahIM hai tathA jisa aMza se rAga hai, usa aMza se baMdha hotA hai| jisa aMza se isake jJAna hai, usa aMza se baMdha nahIM hai aura jisa aMza se rAga hai, usa aMzase baMdha hotA hai| jisa aMza se isake cAritra hai, usa aMza se baMdha nahIM hai aura jisa aMza se rAga hai, usa aMza se baMdha hotA hai| ata: yadi hameM baMdha kA abhAva karanA hai arthAt duHkha meTanA hai to ratnatrayarUpa pariNamana karanA cAhie / yahI eka mAtra sAMsArika du:khoM se chUTane ke lie saccA mukti kA mArga hai| prazna - 1. mukti kyA hai aura mukti kA mArga (mokSamArga) kise kahate haiM ? 2. nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra kI paribhASAe~ dIjie? 3. samyagdarzana prApta karane kA upAya kyA hai ? 4. saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya kI paribhASAe~ dIjie? 5. ratnatraya svargAdika kA kAraNa kyoM nahIM hai ? satarka uttara dIjiye? Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 pATha8 nizcaya aura vyavahAra AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI (vyaktitva evaM kartRtva) AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ke pitA zrI jogIdAsajI khaNDelavAla digambara jaina godIkA gotraja the aura mA~ thIM raMbhAbAI / ve vivAhita the| unake do putra the - harizcandra aura gumAnIrAma / gumAnIrAma mahAna pratibhAzAlI aura unake samAna hI krAntikArI the| yadyapi unakA adhikAMza jIvana jayapura meM hI bItA, kintu unheM apanI AjIvikA ke lie kucha samaya siMghANA avazya rahanA par3A thaa| ve vahA~ dillI ke eka sAhakAra ke yahA~ kArya karate the| paramparAgata mAnyatAnusAra unakI Ayu yadyapi 27 varSa mAnI jAtI hai| kintu unakI sAhityasAdhanA, jJAna va navInatama prApta ullekhoM va pramANoM ke AdhAra para yaha nizcita ho cukA hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| unakI mRtyu tithi vi.saM. 1823-24 lagabhaga nizcita hai, ata: unakA janma vi.saM. 1976-77 meM honA caahie| unakI sAmAnya zikSA jayapura kI eka AdhyAtmika (terApaMtha) sailI meM huI; parantu agAdha vidvattA kevala apane kaThina zrama evaM pratibhA ke bala para hI unhoMne prApta kI, use bA~TA bhI dila kholakara / ve pratibhA sampanna, medhAvI aura adhyayanazIla the| prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta unheM kannar3a bhASA kA jJAna thaa| Apake bAre meM saMvat 1821 meM bra. rAjamala 'indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA' meM likhate haiM - "aise puruSa mahaMta buddhi kA dhAraka IkAla viSai honA durlabha hai| tAtaiM yAMsU mileM sarva saMdeha dUri hoi hai|" Apa svayaM mokSamArgaprakAzaka meM apane adhyayana ke bAre meM likhate haiM - "TIkAsahita samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gommaTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tattvArthasUtra ityAdi zAstra aura kSapaNAsAra, puruSArthasiddhyupAya, aSTapAhur3a, AtmAnuzAsana Adi zAstra aura zrAvaka-muni ke AcAra ke prarUpaka aneka zAstra aura saSThakathAsahita parANAdizAstra- ityAdi aneka zAstra haiM, unameM hamAre buddhi anusAra abhyAsa vartatA hai|" unhoMne apane jIvana meM choTI-bar3I bAraha racanAe~ likhIM, jinakA parimANa karIba eka lAkha zloka pramANa hai, pA~ca hajAra pRSTha ke karIba / inameM kucha to lokapriya graMthoM kI vizAla prAmANika TIkAe~ haiM aura kucha haiM svataMtra rcnaaeN| ve gadya aura padya donoM rUpoM meM pAI jAtI haiN| ve kAlakramAnusAra nimnalikhita haiM : (1) rahasyapUrNa ciTThI (vi.saM. 1811) (2) gommaTasAra jIvakANDa bhASA TIkA (3) gommaTasAra karmakANDa bhASA TIkA | *samyagjJAna caMdrikA (4) arthasaMdRSTi adhikAra (vi.saM. 1818) (5) labdhisAra bhASA TIkA (6) kSapaNAsAra bhASA TIkA (7) gommaTasAra pUjA (8) trilokasAra bhASA TIkA (9) samavazaraNa racanA varNana (10) mokSamArgaprakAzaka (apUrNa) (11) AtmAnuzAsana bhASA TIkA (12) puruSArthasiddhayupAya bhASA TIkA (apUrNa) ise paNDita daulatarAma kAsalIvAla ne vi.saM. 1827 meM pUrNa kiyaa| * gommaTasAra jIvakANDavakarmakANDa bhASA TIkA, labdhisAra va kSapaNAsAra bhASA TIkA evaM arthasaMdRSTi adhikAra ko 'samyagjJAna candrikA' bhI kahate haiN| 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra vItarAga-vijJAna bhAga -3 unakI gadya zailI parimArjita, praur3ha evaM sahaja bodhagamya hai| unakI zailI kA sundaratama rUpa unake maulika graMtha mokSamArgaprakAzaka meM dekhane ko milatA hai| unakI bhASA mUlarUpa meM braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana bhI hai aura sAtha hI sthAnIya raMgata bhI / unakI bhASA unake bhAvoM ko vahana karane meM pUrNa samartha va parimArjita hai| Apake saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI ke lie "paNDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva" nAmaka graMtha dekhanA caahie| prastuta aMza mokSamArgaprakAzaka ke saptama adhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| nizcaya-vyavahAra kI vizeSa jAnakArI ke lie mokSamArgaprakAzaka ke saptama adhikAra kA adhyayana avazya karanA caahie| nizcaya aura vyavahAra gumAnIrAma - pitAjI! kala Apane kahA thA ki ratnatraya hI duHkha se mukti kA mArga (mokSamArga) hai| mokSamArga to do haiM na, nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokssmaarg| paM. ToDaramalajI- nahIM beTA ! mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA kathana (varNana) do prakAra se hai| jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga kahA jAye, vaha nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSamArga kA nimitta va sahacArI hai, use upacAra se mokSamArga kahA jAye, vaha vyavahAra mokSamArga hai| kyoMki nizcaya aura vyavahAra kA saba jagaha yahI lakSaNa hai : "sacce nirUpaNa ko nizcaya kahate haiM aura upacarita nirUpaNa ko vyvhaar|" samayasAra meM kahA hai : vyavahAra abhUtArtha (asatyArtha) hai, kyoMki vaha satya svarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA hai| nizcaya bhUtArtha (satyArtha) hai, kyoMki vaha vastusvarUpa kA saccA nirUpaNa karatA hai| gumAnIrAma - maiM to aisA jAnatA hU~ ki siddhasamAna zuddha AtmA kA anubhava karanA nizcaya hai aura vrata, zIla, saMyamAdi pravRtti vyavahAra hai| paM. ToDaramalajI - yaha ThIka nahIM; kyoMki "kisI dravya-bhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA vyavahAra" - aisA nahIM hai, kintu "eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa meM hI varNana karanA nizcaya naya hai aura upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa varNana karanA vyavahAra hai|" jaise - miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA nizcaya aura ghI kA saMyoga dekhakara upacAra se use ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra hai| gumAnIrAma - samayasAra meM to zuddhAtmA ke anubhava ko nizcaya aura vrata, zIla, saMyamAdi ko vyavahAra kahA hai| paM. ToDaramalajI - zuddhAtmA kA anubhava saccA mokSamArga hai, ata: use nizcaya mokSamArga kahA hai| tathA vrata, tapa Adi mokSamArga nahIM haiM, inheM nimittAdika kI apekSA upacAra se mokSamArga kahA hai; ata: inheM vyavahAra mokSamArga kahate haiN| ata: nizcaya naya se jo nirUpaNa kiyA ho, use saccA (satyArtha) mAnakara usakA zraddhAna karanA aura vyavahAra naya se jo nirUpaNa kiyA ho. usako asatya (asatyArtha) mAnakara usakA zraddhAna chor3anA / gumAnIrAma - zraddhAna to nizcaya kA rakheM aura pravRtti vyavahArarUpa / paM. ToDaramalajI - nahIM beTA ! nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna rakhanA caahie| aura pravRtti meM to naya kA prayojana hI nahIM hai| pravRtti to dravya kI pariNati hai| jisa dravya kI pariNati ho, usako usI kI kahanevAlA nizcayanaya hai, aura use hI anya dravya kI kahanevAlA vyavahAranaya hai| ata: yaha zraddhAna karanA ki nizcayanaya kA kathana satyArtha hai aura vyavahAranaya kA kathana upacarita hone se asatyArtha hai| gumAnIrAma - Apane aisA kyoM kahA ki nizcayanaya kA zraddhAna karanA aura vyavahAra naya kA zraddhAna chor3anA? paM. ToDaramalajI- suno! vyavahAranaya svadravya paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai, isaprakAra ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai; ata: vyavahAranaya tyAga karane yogya hai| 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra vItarAga-vijJAna bhAga -3 tathA nizcaya naya unhIM ko yathAvat nirUpita karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai, aise zraddhAna se samyaktva hotA hai; ata: usakA zraddhAna krnaa| gumAnIrAma - to phira jaina zAstroM meM donoM nayoM ko grahaNa karanA kyoM kahA hai, vaha vAstavika nahIM hai; usase to mAtra gaMgA ko samajhA jA sakatA hai, usase koI pathika pyAsa nahIM bujhA sakatA hai| pyAsa bujhAne ke lie asalI gaMgA ke kinAre hI jAnA hogA; usIprakAra vyavahAra dvArA kathita vacana nakze kI gaMgA ke samAna haiM, unase samajhA jA sakatA hai; para unake Azraya se AtmAnubhUti prApta nahIM kI jA sakatI hai| AtmAnubhUti prApta karane ke lie to nizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kA hI Azraya lenA Avazyaka hai| ata: vyavahAranaya to mAtra jAnane (samajhane) ke lie prayojanavAna hai| prazna - 1. mukti kA mArga (mokSamArga) kyA hai ? kyA vaha do prakAra kA hai ? spaSTa kIjiye? 2. nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga meM kyA antara hai ? spaSTa kIjiye? 3. nizcaya aura vyavahAra kI paribhASAyeM dIjiye? 4. nimna ukti meM kyA doSa hai ? smjhaaiye| "siddha samAna zuddhAtmA kA anubhava karanA nizcaya aura vrata-zIla-saMyamAdi pravRtti vyavahAra hai|" 5. jinavANI meM vyavahAra kA upadeza diyA hI kyoM hai ? 6. donoM nayoM kA grahaNa karane se kyA Azaya hai ? 7. vyavahAra nizcaya kA pratipAdaka kaise hai? __paM. ToDaramalajI - jahA~ nizcaya naya kA kathana ho use to 'satyArtha aise hI haiM' - aisA mAnanA; jahA~ vyavahAra kI mukhyatA se kathana ho, use aisA hai nahIM, nimittAdika kI apekSA upacAra se kathana kiyA hai - aisA mAnanA hI donoM nayoM kA grahaNa hai| gumAnIrAma - yadi vyavahAra ko heya kahoge to loga vrata, zIla, saMyamAdi ko chor3a deNge| paM. ToDaramalajI- kucha vrata, zIla, saMyamAdi kA nAma to vyavahAra hai nahIM, inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai| inako saccA mokSamArga mAnanA to chor3anA hI caahie| tathA yadi vratAdika ko chor3oge to kyA hiMsAdi rUpa pravartoge, to phira aura bhI burA hogaa| ata: vratAdika ko chor3anA bhI ThIka nahIM aura unheM saccA mokSamArga mAnanA bhI ThIka nhiiN| gumAnIrAma - yadi aisA hai to phira jinavANI meM vyavahAra kA kathana hI kyoM kiyA? paM. ToDaramalajI-jisaprakAra mleccha ko mleccha bhASA ke binA samajhAyA nahIM jA sakatA hai, usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza nahIM diyA jA sakatA hai| ata: jinavANI meM vyavahAra kA kathana AyA hai| jaise mleccha ko samajhAne ke lie bhale hI mleccha bhASA kA Azraya lenA par3e, para mleccha ho jAnA to ThIka nahIM; usIprakAra paramArtha kA pratipAdaka hone se bhale hI usakA kathana ho, para vaha anusaraNa karane yogya nhiiN| gumAnIrAma - vyavahAra nizcaya kA pratipAdaka kaise hai ? paM. ToDaramalajI-jaise himAlaya parvata se nikala kara baMgAla kI khAr3I meM giranevAlI saikar3oM mIla lambI gaMgA kI lambAI ko to kyA caur3AI ko bhI A~kha se nahIM dekhA jA sakatA hai, ata: usakI lambAI aura caur3AI aura bahAva ke mor3oM ko jAnane ke lie hameM nakze kA sahArA lenA par3atA hai| para jo gaMgA nakze meM pUjanAdika kAryoM meM upadeza to yaha thA ki -'sAvadyalezo bahupuNyarAzau doSAya nAla, bahuta puNyasamUha meM pApa kA aMza doSa ke artha nahIM hai| isa chala dvArA pUjA-prabhAvanAdi kAryoM meM rAtri meM dIpaka se va anantakAyAdika ke saMgraha dvArA va ayalAcAra pravRtti se hiMsAdirUpa pApa to bahuta utpanna karate haiM aura stuti, bhakti Adi zubha pariNAmoM meM nahIM pravartate va thor3e pravartate haiM; so vahA~ nukasAna bahuta, naphA thor3A yA kucha nhiiN| aise kArya karane meM to burA hI dikhanA hotA hai| pUjyaM jinaM tvArcayato janasva sAvadyalezo bhupunnyraashau| doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA shiitshivaamburaashau||58|| (vRhatsvayaMbhU stotra : AcArya samantabhadra) mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 190 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 pATha8 dazalakSaNa mahAparva jineza - kaho bhAI vinoda ! mandira caloge? vinoda - nahIM bhAI! Aja to sinemA jAne kA vicAra hai| jineza- kyoM? vinoda - kyoMki Aja AtmA meM zAnti nahIM hai, kucha manovinoda ho jaayegaa| jineza-vAha bhAI ! sinemA meM zAnti khojane cale ho ? sinemA to rAgadveSa (azAMti) kA hI varddhaka hai aura aba to dazalakSaNa mahAparva prAraMbha ho gayA hai| ye dina to dharma-ArAdhanA ke haiN| ina dinoM saba loga AtmaciMtana, pUjana-pATha, vrata-upavAsa Adi karate haiM evaM pUrA dina svAdhyAya, tattvacarcA Adi meM bitAte haiN| vaise to pratyeka dhArmika parva kA prayojana AtmA meM vItarAga bhAva kI vRddhi karane kA hI hotA hai, kintu isa parva kA saMbaMdha vizeSa rUpa se Atma-guNoM kI ArAdhanA se hai| ata: yaha vItarAgI parva saMyama aura sAdhanA kA parva hai| parva arthAt maMgala kAla, pavitra avasara / vAstava meM to apane Atma-svabhAva kI pratItipUrvaka vItarAgI dazA kA prakaTa honA hI yathArtha parva hai; kyoMki vahI AtmA kA maMgalakArI hai aura pavitra avasara hai| uttamakSamAdi dazalakSaNa dharma se saMbaMdhita hone se ise dazalakSaNa mahAparva kahate haiN| vinoda - yaha dazalakSaNa dharma kyA hai ? jineza-AtmasvabhAva kI pratItipUrvaka cAritra (dharma) kI daza prakAra se ArAdhanA karanA hI dazalakSaNa dharma hai| AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM likhA hai: "uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 9 // 6 // " arthAt uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcana aura uttama brahmacarya - ye dharma ke dazaprakAra haiN| vinoda - ina daza dharmoM ko thoDA spaSTa karake samajhA sakate ho? jineza - kyoM nahIM ? suno| anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya ke abhAva meM jJAnI manivaroM ko jo viziSTa cAritra kI zuddha pariNati hotI hai, nizcaya se use uttama kSamA mArdava Adi daza dharma kahate haiM aura usa bhUmikA meM munivaroM ko sahaja rUpa se jo kSamAdi rUpa zubhabhAva hote haiM, unheM vyavahAra se uttama kSamAdi daza dharma kahate haiM, jo ki puNyarUpa haiN| 'uttama' zabda 'nizcaya samyagdarzanapUrvaka' ke artha meM AtA hai| nizcaya se to traikAlika kSamAsvabhAvI AtmA ke Azraya se anaMtAnubaMdhI Adi tIna prakAra ke krodha ke tyAgarUpa zuddhi hI uttama kSamA hai| nizcaya kSamA ke sAtha honevAlI niMdA aura zarIraghAta Adi aneka pratikUla saMyogoM ke A par3ane para bhI krodharUpa azubhabhAva na hokara zubhabhAvarUpa kSamA honA vyavahAra se uttama kSamA hai| isIprakAra nizcaya se to traikAlika mArdavasvabhAvI AtmA ke Azraya se anaMtAnubaMdhI Adi tIna prakAra ke mAna ke tyAgarUpa zuddhi hI uttama mArdava dharma hai tathA nizcaya mArdava ke sAtha honevAle jAti Adi ke lakSya se utpanna ATha madarUpa azubhabhAva na hokara nirabhimAnarUpa zubhabhAva honA vyavahAra se uttama mArdava dharma hai| 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazalakSaNa mahAparva vItarAga-vijJAna bhAga -3 vinoda - aura Arjava ? jineza- nizcaya se traikAlika ArjavasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna prakAra ke mAyA ke tyAgarUpa zuddhi kA honA uttama Arjava dharma hai tathA nizcaya Arjava ke sAtha hI kapaTarUpa azubhabhAva na hokara zubhabhAvarUpa saralatA kA honA vyavahAra se uttama Arjava dharma hai| isIprakAra traikAlika zaucasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna prakAra ke lobha ke tyAgarUpa zuddhi nizcaya se uttama zauca dharma hai aura nizcaya zauca ke sAtha lobharUpa azubhabhAva na hokara zubha bhAvarUpa nirlobhatA kA honA vyavahAra se uttama zauca dharma hai| vinoda-aura satya bolanA to satya dharma hai hI? jineza - are bhAI ! vANI to pudgala kI paryAya hai, usameM dharma kaisA ? traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se jo tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNati hai, vahI nizcaya se uttama satya dharma hai aura nizcaya satya dharma ke sAtha honevAlA satya vacana bolanerUpa zubhabhAva vyavahAra se uttama satya dharma hai| isIprakAra traikAlikasaMyamasvabhAvI AtmA ke Azraya se honevAlI tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNati nizcaya se uttama saMyama dharma hai aura nizcaya saMyama ke sAtha honevAlI muni bhUmikAnusAra hiMsAdi se pUrNa virati aura indriyanigraha vyavahAra se uttama saMyama dharma hai| vinoda - bhAI ! tuma to bahuta acchA samajhAte ho, samaya ho to thor3A vistAra se kaho? jineza- abhI samaya kama hai, pravacana kA samaya ho rahA hai| pratidina zAma ko inhIM daza dharmoM para pravacana hote haiM, ata: vistAra se vahA~ sunanA / abhI zeSa tapa, tyAga Adi ko bhI saMkSepa meM batAnA hai| traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama tapa dharma hai tathA usake sAtha honevAlA anazanAdisaMbaMdhI zubhabhAva vyavahAra se uttama tapa dharma hai| traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama tyAga dharma hai aura usake sAtha honevAlA yogya pAtroM ko dAnAdi dene kA zubhabhAva vyavahAra se uttama tyAga dharma hai| isIprakAra traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama AkiMcana dharma hai aura usake sAtha honevAlA parigraha kA tyAgarUpa zubhabhAva vyavahAra se uttama AkiMcana dharma hai| AnaMdasvabhAvI parama brahma traikAlika AtmA meM caranA, ramanA arthAt lIna honerUpa zuddhi nizcaya se uttama brahmacarya dharma hai aura usake sAtha honevAlA strI saMgamAdi kA tyAgarUpa zubhabhAva vyavahAra se uttama brahmacarya dharma hai| vinoda - nizcaya aura vyavahAra dharma meM kyA aMtara hai? jineza - jo uttama kSamAdi zuddha bhAvarUpa nizcaya dharma hai, vaha saMvara nirjarA rUpa hone se mukti kA kAraNa hai aura jo kSamAdirUpa zubhabhAva vyavahAra dharma hai, vaha puNya baMdha kA kAraNa hai| vinoda - ukta nizcaya-vyavahArarUpa uttama kSamAdi daza dharma to munivaroM ke lie haiM, para hamAre lie ........? jineza - bhAI ! dharma to sabake lie eka hI hai| yaha bAta alaga hai ki munirAja apane ugra puruSArtha dvArA anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya ke abhAvarUpa vizeSa zuddhi prApta kara lete haiM aura gRhastha apanI bhUmikAnusAra do yA eka kaSAya ke abhAvarUpa alpazuddhi prApta kara pAte haiN| prazna - 1. dazalakSaNa dharma kyA hai ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginaaiye| 2. nizcaya aura vyavahAra dharma meM kyA aMtara hai ? spaSTa kiijiye| 3. nimnalikhita meM se kinhIM tIna dharmoM ko nizcaya aura vyavahAra kI saMdhipUrvaka spaSTa kIjiye :uttama kSamA, uttama satya, uttama tapa, uttama AkiMcana aura uttama brahmacarya / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 10 balabhadra rAma chAtra kyA rAma aura hanumAna bhagavAna nahIM haiM ? adhyApaka - kauna kahatA hai ki ve bhagavAna nahIM hai ? unhoMne mAMgItuMgI siddhakSetra se muktipada prApta kiyA hai va siddha bhagavAna ke rUpa meM zAzvata virAjamAna haiN| hama nirvANakANDa bhASA meM bolate haiM : : rAma NU sugrIva suDIla, gavagavAkhya nIla mhaaniil| kor3i ninyANava mukti payAna, tuMgIgiri vaMdoM dhari dhyAna / / - chAtra to kyA sugrIva Adi baMdara evaM nala nIla Adi rIcha bhI mokSa gaye haiM ? ve bhI bhagavAna bana gaye haiM ? - adhyApaka hanumAna sugrIva bandara na the aura na hI nala-nIla rIcha / ve to sarvAMga- sundara mahApuruSa the, jinhoMne apane jIvana meM AtmasAdhanA kara vItarAgatA aura sarvajJatA prApta kI thii| chAtra - to inheM phira vAnarAdi kyoM kahA jAtA hai ? adhyApaka unake to vaMza kA nAma vAnarAdi vaMza thA / isIprakAra rAvaNa koI rAkSasa thor3e hI thA / vaha to rAkSasavaMzI trikhaMDI rAjA thaa| chAtra- loga kahate haiM usake daza mukha the| kyA yaha bAta saca hai ? adhyApaka- kyA daza mukha kA bhI koI AdamI hotA hai ? usakA nAma dazamukha avazya thaa| usakA kAraNa yaha thA ki jaba vaha bAlaka thA aura pAlane meM leTA thA, usake gale meM eka nau maNiyoM kA hAra par3A thaa| unameM usakA pratibimba par3a rahA thA, ataH dazamukha dikhAI dete the, isakAraNa loga use dazamukha kahane lge| 22 vItarAga-vijJAna bhAga - 3 ** chAtra - to rAma kA janma kahA~ huA thA ? adhyApaka bAlaka rAma kA janma ayodhyA ke rAjA dazaratha kI rAnI kauzalyA ke garbha se huA thaa| vahI bAlaka rAma Age calakara AtmasAdhanA dvArA bhagavAna rAma bnaa| rAjA dazaratha kI cAra rAniyA~ thIM, jinameM kauzalyA se rAma kA, sumitrA se lakSmaNa kA, kaikeyI se bharata kA aura suprabhA se zatrughna kA janma huaa| chAtra- acchA to rAma cAra bhAI the| aura .... ? adhyApaka - rAma kI zAdI rAjA janaka kI putrI sItA se huI thii| ekabAra dazaratha ne socA ki merA bar3A putra rAma rAjya-bhAra sa~bhAlane ke yogya ho gayA, ata: use rAjya - bhAra sauMpakara maiM AtmasAdhanA meM lIna ho jaauuN| ataH unhoMne rAma ke rAjyAbhiSeka kI ghoSaNA karavA dii| para...... chAtra- para kyA ? adhyApaka - rAnI kaikeyI cAhatI thI ki merA putra bharata rAjA bane / ataH usane rAjA se do varadAna mA~ge ki rAma ko caudaha varSa kA vanavAsa ho aura bharata ko rAjya prApta ho / rAjA ko ukta bAta sunakara duHkha to bahuta huA, para ve vacanabaddha the aura rAma ko bana jAnA pdd'aa| sAtha meM sItA aura bhAI lakSmaNa bhI gaye / chAtra- vanavAsa meM to bar3I ApattiyA~ jhelanI par3I hoMgI ? adhyApaka choTI-moTI vipattiyoM kI paravAha to rAma lakSmaNa jaise vIra puruSa kyA karate, para 'sItAharaNa' jaisI ghaTanA ne to unheM bhI ekabAra vicalita kara diyA thaa| chAtra- kisane kiyA thA sItA kA haraNa ? adhyApaka laMkA ke rAjA rAvaNa ne vaha usasamaya kA arddhacakrI rAjA thaa| hanumAna, sugrIva Adi usake antargata maNDalezvara rAjA the, para usake isa adhama kukRtya se unakA mana usakI tarapha se haTa gyaa| yahA~ taka ki usake choTe bhAI vibhISaNa taka ne usako bahuta samajhAyA, para usakI to honahAra hI khoTI thI, ata: usane eka kI bhI na sunii| Akhira vibhISaNa ko bhI usakA darabAra chor3anA hI pdd'aa| chAtra- phira kyA huA ? - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balabhadra rAma vItarAga-vijJAna bhAga -3 adhyApaka - rAma aura lakSmaNa ne laMkA para car3hAI kara dii| vibhISaNa, sugrIva, nala, nIla, hanumAna Adi maNDalezvara rAjAoM ne rAma-lakSmaNa kA sAtha diyA aura durAcArI rAvaNa kI jo durgati honI thI, huI arthAt rAvaNa mArA gayA aura rAma-lakSmaNa kI vijaya huii| sItA rAma ko vApisa prApta ho gyii| caudaha varSa samApta hue aura rAma-lakSmaNa ayodhyA vApisa Akara rAjya karane lge| chAtra- calo ThIka rahA, saMkaTa Tala gyaa| phira to sItA aura rAma AnaMda se bhogopabhoga bhogate rahe hoMge? adhyApaka-bhogoM meM bhI Ananda hotA hai kyA ? ve to sadA vipatti ke ghara kahe gaye haiN| jabataka AtmA meM moha-rAga-dveSa hai, tabataka saMkaTa hI saMkaTa hai| sItA aura rAma kucha dina bhI zAnti se na raha pAye the ki lokApavAda ke kAraNa garbhavatI sItA ko rAma ne nirvAsita kara diyaa| bhayaMkara aTavI meM yadi puNDarIkapura kA rAjA vajrajaMgha use dharma-bahina banAkara Azraya na detA to.... chAtra - phira ........? adhyApaka-puNDarIkapura meM hI sItA ne lava aura kuza donoM jur3avA~ bhAiyoM ko janma diyaa| ve donoM bhAI rAma-lakSmaNa jaise hI vIra, dhIra aura pratApI the| unakA rAma aura lakSmaNa se bhI yuddha huA thaa| chAtra-kauna jItA? adhyApaka- donoM pakSa hI ajeya rhe| hAra-jIta kA antima nirNaya hone ke pUrva hI unheM Apasa meM patA cala gayA ki yaha yuddha to pitA-putra kA hai, ata: yuddhasthala sneha-sammelana meM badala gyaa| chAtra- calo aba to sItA ke du:khoM kA anta huA? adhyApaka-rAga kI bhUmikA meM du:khoM kA anta ho hI nahIM sakatA / du:kha ke anta kA upAya to ekamAtra vItarAgatA hI hai| chAtra - phira kyA huA? adhyApaka - rAma ne binA agni-parIkSA ke sItA ko svIkAra karane se inkAra kara diyaa| chAtra - phira....? adhyApaka- mahAsatI sItA ne agni-praveza karake apanI pavitratA prakaTa kara dI / bhayaMkara agni kI jvAlA bhI zItala zAnta jalarUpa pariNamita ho gii| zIla kI mahimA se devoM dvArA yaha camatkAra kiyA gyaa| chAtra - phira to rAma ne sItA ko svIkAra kara liyA hogA? adhyApaka- hA~, rAma to sItA ko svIkAra karane ko taiyAra ho gaye the, para sItA ne gRhasthI kI Aga meM jalanA svIkAra nahIM kiyA: kyoMki usane acchI taraha jAna liyA thA ki bhogoM meM sukha nahIM hai: sukha prApti kA upAya to mAtra vItarAgI mArga hI hai| ata: ve AryikA ke vrata dhAraNa kara AtmasAdhanA meM rata ho giiN| chAtra- aura rAma..........? adhyApaka - rAma bhI kucha kAla bAda saMsAra kI asAratA dekha vItarAgI sAdhu ho gaye aura AtmasAdhanA kI carama sthiti para pahu~ca kara rAga-dveSa kA nAza kara pUrNajJAnI (sarvajJa) bana gye| chAtra - yaha rAmakathA to bar3I hI rocaka evaM zikSAprada hai| isameM to bahuta Ananda AyA aura aneka naI bAteM bhI samajhane ko miliiN| jarA vistAra se samajhAie na gurujI! adhyApaka - vistAra se sunAne kA samaya yahA~ kahA~ hai ? yadi vistAra se jAnanA cAhate ho to tumheM raviSeNAcArya dvArA likhita padmapurANa kA svAdhyAya karanA caahie| chAtra-vaha to saMskRta bhASA meM hogA? adhyApaka-hA~, mUla to vaha saMskRta bhASA meM hI hai, para paNDita daulatarAmajI kAsalIvAla ne usakA hindI anuvAda bhI kara diyA hai| chAtra - vaha kahA~ milegA? adhyApaka - maMdirajI meM / bhAratavarSa ke pratyeka jaina maMdira meM padmapurANa pAyA jAtA hai aura use aneka loga pratidina par3hate haiN| prazna - 1. zrI rAma kI kathA apane zabdoM meM likhiye? 2. hanumAna Adi ko baMdara aura rAvaNAdi ko rAkSasa kyoM kahA jAtA hai? 3. bhagavAna kise kahate haiM ? rAma aura hanumAna bhagavAna haiM yA nahIM ? yadi hA~, to kAraNa dIjiye? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 11 samayasAra stuti (harigIta) saMsArI jIvanAM bhAvamaraNo TAlavA karuNA krii| saritA bahAvI sudhA taNI prabhu vIra! te saMjIvanI / / zoSAtI dekhI saritane karuNAbhInA hRdaye krii| munikunda saMjIvanI samayaprAbhUta taNe bhAjana bhrii|| (anuSTapa) kundakunda racyU zAstra sAMthiyA amRte pUryA, granthAdhirAja! tArAmAM bhAvo brahmAMDanA bharyA / (zikhariNI) aho! vANI tArI prazamarasa-bhAve nItaratI, mumukSune pAtI amRtarasa aMjali bharI bhrii| anAdinI mUrjA viSa taNI tvarAthI utaratI, vibhAvethI thaMbhI svarUpa bhaNI dor3e pariNatI / / (zArdUlavikrIr3ita) tUM chai nizcayagrantha bhaMga saghalA, vyavahAramA bhedavA, tuM prajJAchINI jJAnane udayanI, saMdhi sahu chedvaa| vItarAga-vijJAna bhAga -3 sAthI sAdhakano tuM bhAnu jagano, saMdeza mahAvIrano, visAmo bhavaklAMtanA hRdayano, tUM paMtha mukti tnno|| (vasaMtatilakA) sUNye tane rasanibaMdha zithila thAya, jANye tane hRdaya jJAnI taNAM jaNAya / tuM rUcatAM jagatanI ruci Alase sau, tuM rIjhatAM sakalajJAyaka deva rIjhe / / (anuSaTup) banAIM patra kundananA, ratnoMnA akSaro lkhii| tathApi kundasUtronA aMkAye mUlya nA kdii|| samayasAra-stuti kA bhAvArtha he mahAvIra! Apane saMsArI jIvoM ke bhAva-maraNa (rAga-dveSarUpa pariNamana) ko TAlane ke lie karuNA karake saccA jIvana denevAlI, tattvajJAna ko samajhAne vAlI divyadhvanirUpI amRta kI nadI bahAI thI; usa amRtavANIrUpI nadI ko sUkhatI huI dekha kara kRpA karake bhAvaliMgI santa munirAja kundakundAcArya ne samayasAra nAmaka mahAzAstra rUpI bartana meM usa jIvana denevAlI amRtavANIrUpI jala ko bhara liyaa| pUjya kundakundAcAryadeva ne samayasAra zAstra banAyA aura AcArya amRtacandra ne usa para AtmakhyAti TIkA evaM kalaza likhakara usa para maMgalIka sA~thiyA banA diyA / he mahAnagrantha samayasAra ! tujha meM sAre brahmANDa kA bhAva bharA huA hai| he kundakundAcAryadeva ! samayasAra nAmaka mahAzAstra meM prakaTa haI ApakI vANI zAnta rasa se bharapUra hai aura mumukSu prANiyoM ko aMjali meM bharabhara kara amRta rasa pilAtI hai| jaise viSapAna se utpanna mUrchA amRtapAna se dUra ho jAtI hai, usIprakAra anAdikAlIna mithyAtva-viSotpanna mUrchA terI amRtavANI ke pAna se zIghra hI dUra ho jAtI hai aura vibhAva bhAvoM meM ramI huI pariNati svabhAva kI ora daur3ane lagatI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-vijJAna bhAga -3 samayasAra stuti ___ he samayasAra ! tU nizcayanaya kA grantha hai, ata: vyavahAra ke samasta bhaMgoM ko bhedanevAlA hai aura tU hI jJAnabhAva aura karmodayajanya aupAdhika bhAvoM kI saMdhi ko bhedanevAlI prajJArUpI chainI hai| mukti ke mArga ke sAdhakoM kA tU saccA sAthI hai, jagata kA sUrya hai aura tU hI saccA mahAvIra kA saMdeza hai| saMsAra duHkha se duHkhI hRdayoM ko vizrAma denevAle grantharAja ! mAno tuma mukti ke mArga hI ho! he samayasAra ! tumheM sunane se karma-rasa (anubhAga baMdha) DhIlA par3a jAtA hai| tumheM jAna lene para jJAnI kA hRdaya jAna liyA jAtA hai| tumhAre prati ruci utpanna hote hI sAMsArika viSaya-bhogoM kI ruci samApta ho jAtI hai| jisa para tuma rIjha jAte ho, usa para usakA sampUrNa jJeyoM ko jAnane ke svabhAvavAlA AtmA rIjha jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sakala jJeyoM kA jJAyaka AtmA anubhUti meM prakaTa ho jAtA hai| ___ yadi tapta svarNa ke patra banAye jAveM aura una para ratnoM ke akSaroM se kundakunda ke sUtroM ko likhA jAye to bhI kundakunda ke sUtroM kA mUlya nahIM AMkA jA sakatA hai| hA prazna - 1. samayasAra-stuti kA sArAMza apane zabdoM meM likhiye| 2. uparyukta stuti meM jo chanda tumheM sabase acchA lagA ho, use artha sahita likhiye| zAstroM ke mAdhyama se hama hajAroM varSa purAne AcAryoM ke sIdhe samparka meM Ate haiN| hameM unake anubhava kA lAbha milatA hai| lokAloka kA pratyakSa jJAna to hameM paramAtmA banane para hI prApta ho sakegA, kintu parokSarUpa se vaha hameM jinavANI dvArA prApta ho jAtA hai| sarvajJa bhagavAna ke isa kSetra-kAla meM abhAva hone evaM AtmajJAniyoM kI viralatA hone se eka jinavANI kI hI zaraNa hai| 25