Book Title: Virahani no Ek Anubhav vishesh
Author(s): Hiraben R Pathak
Publisher: Z_Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_Mahotsav_Granth_Part_1_012002.pdf and Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_
Catalog link: https://jainqq.org/explore/230235/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNano eka anu bhAvavizeSa zrImatI hIrAbahena rA0 pAThaka ApaNA dezanuM zRMgArarasanuM-temAM ye virahotkaTatAnuM-rasika kAvyasAhitya mabalakha pramANamAM che : * prAcIna tema ja madhyakAlIna banne prakAranuM eTale ke saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane amuka samaya sudhInA gujarAtIno temAM samAveza thAya che. vaLI ApaNuM ghaNIkharI prAdezika bhASAo saMskRtamAMthI uddabhavelI hoI keTalIka je atUTa paraMparA temAM jaLavAI rahI che temAM rasocita vaividhya sAthe, tenI bhAvabhaMgiomAM anubhAva vagerenI eka samAna nirUpaNaAyojanAne avicchinna taMtuM cAlyo Avato jaNAya che; je ApaNuM kAvyanI, zAstranI ane tethI ye AgaLa ApaNI saMskRtinI eka anokhI mudrA pragaTa karI Ape che. arvAcIna zRMgAra sAhitya pazcima tema ja anya baLothI prabhAvita hoI, tenI mudrA nirALI che. virahanuM A samagra kAvyasAhitya pAra vinAnuM che-eka mahAnibaMdhanI guMjAzavALuM che-eTale te tamAma to kyAMthI joI zakAya? ahIM mAtra, A lakhANanuM mathALuM sUcave che te mujaba, teno eka viziSTa aMza ja joI zakAya; ane te paNa, ApaNA prAdezika kAvyasAhityanI keTalIka paraMparAnuM mULa jemAM paDeluM che tevI te prakAranI saMskRta kavitAnA paricayanI bhUmikA upara-tenA saMdarbhamAM-te jevuM ka thaze. - bharate saMskRta sAhityamAM nAyikAnI vividha avasthA sUcavatAM mukhya ATha prakAro-vAsasajaja, viraholDaMhitA, svAdhInapatikA, kalahAntaritA, khaDitA, vipralabdhA, proSitabhartRkA ane abhisArikA ApelA che. pAchaLathI tenA anya prabhedo ThIkaThIka saMkhyAmAM paDelA che; eTaluM ja nahi, tene anya vargIkaraNa joDe sAMkaLavAmAM AvyA che. bhAratanuM A vargIkaraNa zRMgAradaSTie nAyakane avalaMbIne nAyikAne udbhavelA ratibhAva parathI racAyeluM che, je tene ApelA pAribhASika nAmakaraNathI spaSTa thaI jAya che. ahIM ApaNe je nirUpaNa jevAnAM chIe temAM virahonkaMThitA ane proSitabhartakA uparAMta vipralabdhA ane anya nAyikAno samAveza thaI zake, kAraNa, ochAmAM ochuM, jyAM kRSNa nAyakarUpe hoya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNIno eka anubhAvavizeSa : 273 tevA ApaNA dezanA sAhityamAM nirUpita gopIonI dazA keTalIka veLA vipralakhyAnI che, to keTalIka veLA khaMDitAnI paNa jAya che, kAraNa, vipralandhA gAyAne kAraNe vaMcitA che; to khaMDitAne mATe pati ke priyanuM anyagamana te virahanuM ane anyopabhoga bAdanuM Agamana tenA mAnakhaMDananuM kAraNa che; jyAre kalahAMtaritA, patinA karelA avamAnane kAraNe pazcAttApa anubhavatI patisnehavaMcitA che. A pAMce prakAranI nAyikAnI snehadazAnuM eka samAna tattva te viraha che. e viraha, tenAM svarUpa, samaya ane guNabaLanI kakSAmAM alaga prakArano ne taratama koTino hoya, e svAbhAvika che; kemake A nAyikAonAM virahanAM nimittakAraNo alagaalaga hoI, temanI avasthA ce niranirALI che. eTale ApaNe ahIM mukhyatve proSitabhartRkA ane virahotkaMThitAnA virahane ja joIzuM ema nizcitapaNe nahi kahI zakAya. tenuM eka bIjuM kAraNa paNa che. ahIM ApavA dhArelAM keTalAMka avataraNo te prakIrNa subhASito-duhAogAthAo che, je saMdarbherahita hovAne kAraNe, temAMthI nAyikAno prakAra avazya kaLAya ja, ema nahi. eTale vadhAre cokksapaNe viSayane ADe bAMdhI levA mATe ema kahIzuM ke jyAM nAyaka ane nAyikA ubhayAnukUla che--manomeLavALAM--anurakta che, paNa bAhya paristhiti pratikULa che, temanA virahanI abhivyaktinuM eka sAmAnya svarUpa ApaNe tapAsIzuM. e diSTae, tevAM udAharaNo jemAMthI sahelAIthI maLI zake tevI nAyikAo virahotkaMThitA ane proSitabhartRkAne lekhI zakAya. mATe sahu pahelAM, ApaNe virahotkaMThitA ane proSitabhartRkAnI vyAkhyAthI paricita thaIe, kAraNa, ApaNe jovA dhArela avataraNo te bannenI--te temAM ye proSitabhartRkAnI--avasthA dekhItI rIte vyakta karI Apaze. bharate kathelI virahotkaMThitAnI vyAkhyA joI e H anekakAryavyAsaGgAdyasyA nAgacchati priyaH / tasyAnugamaduHkhArtA virahotkaMThitA matA // arthAta "aneka kAryanA rokANane lIdhe jeno priya Avato nathI tethI udbhavatA du:khathI Arta te virahotkaMThitA manAya che. ' bharatanI vyAkhyAthI sAhityadarpaNakAranI virahotkaMThitAnI vyAkhyAmAM jarA phera che. te kahe che : " AvavAnI icchA karelI chatAM, daive karI jeno priya AvI zakato nathI tenA na AvavAthI je du:khita hoya te virahotkaMThitA kahevAya." 1 vizvanAthe devanI pratikULatA kahI, spaSTa rIte nAyakanI patnIpravaNutA batAvI che, je bharatanI vyAkhyAmAM nathI. paNa ubhayanA nirUpaNamAM nAyikAno virahasaMtApa nizcita che. ~~~bharatanATyazAstram, adhyAya 24, zloka 206. proSitabhartRkAnI vyAkhyA tenA svarUpollekhasahita bharate nIce mujaba ApI che gurukAryAntaravazAdyasyA viproSitaH priyaH / sA rUkSAlakakezAntA bhavetproSitabhartRkA // 1 AgantuM kRtacitto'pi devAnnAyAti yatpriyaH / tadanAgamaduHkhArtA virahotkaMThitA tu sA // 02018 --ejana, 24mo adhyAya, zloka 211. --vizvanAthapraNIta sAhityadarpaNa, tRtIya pariccheda, zloka 86. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava carthI arthAta- "koI bIjA guru kahetAM mahatvanA kArya arthe jeno priya pravAse gayo hoya ane jenA keza RkSa ane sTA paDI gayA hoya (kezasaMskAravinAnI hoya) te proSitabhartaka che." tyAre sAhityadarpaNakAra te vadhAre TapaNe pragaTa karIne kahe che : "nAnAvidha kAryavazAta jeno pati dara deza gayo hoya tethI karIne kAmapIDArti nAyikA te proSitabhartRkA kahevAya." ra bhAnudatta mujaba herAnagate preri saMtAva cAlu ghoSitamAM 3 matirAme e ja bhAvArtha hindImAM Ama mUkI Apyo che : "nA vija paherAme virada vivAtiya hoya." (20 ra0 : 111). A mujaba zAstranirUpita ubhaya nAyikAonuM virahasvarUpa che. bharate varNavela A aSTanAyikAprakArane sAhityadarpaNakAre cAlu rAkhela che. dazarUpakamAM paNa te che. e banne grantho bharatanA nATyazAstra bAda racAyA che eTaluM ja nahi, e bane graMthomAM bhAratanA nAyikA prakAra uparAMta navA nAyikAbhedonAM vargIkaraNa umerAyAM che ane te bhAratanA vargIkaraNane lAgu pADelAM che, je ApaNe pachIthI joIzuM. A nAyikAo, virahane kAraNe, je anu' kahetAM pazcAddhata kAyika, mAnasika AhArya (vezane lagatA) tathA vAcika abhivyaktinAM prayojaka pariNAmo- gito anubhave tene anubhAva kahe che. A anubhAvo, nAyikAnA bhAvarUpa kAraNanAM, pratyakSa thatAM gito-kAryo che. hindI sAhityakozamAM koI deva'nI anubhAva vizenI nIce mujaba vyAkhyA che: jinako nirakhata paraspara rasako anubhava hoII inahIMko anubhAvapada kahata sayAne laI | AvA anubhavo asaMkhya che. paNa ApaNe temAMthI eka viziSTa aMza jevA dhAya che; ane te nAyikAnA eka ja aMgane lagatA maryAdita anubhAvo joIzuM. A aMge te hAtha che-gujarAtImAM ApaNe jene AkhA hAtha lekhe oLakhIe chIe te. tenAM upAMgo che bAhu, koNI, kAMDuM, hasta ne karatala tathA AMgaLIo. nAyikAnAM e aMgonuM svarUpa eTale ke dazA, teno vinyAsa tema ja tenA kAryovaDe je anubhAvo sarjAya te tenI virahadazAnA dyotaka che. prathama ApaNe saMskRta kavitAmAMthI tevA namUnA para UDatI najara nAkhIe. tyAM ane prAkRta ityAdimAM te mukhyatve atizayoktialaMkAra tathA ukSA, pariNAma ane kAvyaliMga ItyAdi alaMkAronI bhaMgIvaDe nirUpAyA che. AvAM avataraNono saMcaya abhyAsIne saMskRta saMdarbhagraMtha "subhASitaratnabhAMDAgArama mAM pratyeka nAyikAvibhAga heThaLa sAhityamAMthI tAravI laI mUkelo jovA maLaze. te joIe te pahelAM, kAvyaprakAzakAre amaruzatakano eka zloka, proSitabhartukAnA daSTAMtarUpe tevA anubhAvanA varNanavALo hoI TAMkayo che te laIe: prasthAnaM valayaiH kRtaM priyasakhairaurajasraM gataM dhRtyA na kSaNamAsitaM vyavasitaM cittena gantuM purH| yAtuM nizcitacetasi priyatame sarve samaM prasthitA gantabye sati jIvita ! priyasuhRtsArthaH kimu tyajyate // -kAvyaprakAza, ulAsa 4, zloka 35. 2 nAnAkAryavazAyasyA dUradezaM gataH patiH / sA manobhavaduHkhArtA bhavetproSitabhartRkA // -ejana, tRtIya parada, zloka 84. 3 hindI sAhityakoza: khoSitapatikA (nAyikA), pR. 4, 4 ejana. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teno gujarAtI anuvAda ** virahiNIno eka anubhAvizeSa " vhAlAM kaMkaNa nIsaryAM, vahI rahyAM codhAra AMsu, ghaDI esI nA rahI dhIra, AgaLa javA citte thayuM AkaLuM; jAvAno karatAM vicAra piyujI sAthe badhAM nIkaLyAM, jAvuM che jIva ! to pachI kyama javA de sAtha vhAlAMto ?" ahIM e proSitabhartRkA bane te pahelAM ja, ene " haiDe te zoSa na mAya re " evI virahadazA ane tene aMgenA anubhAvo udbhavyA. temAM nAyikAno hAtha dUbaLo paDatAM ne valaya moDhAM paDatAM UtarI javA lAgyAM; evo, hAthane lagato anubhAva che. ahIM valayavaDe nAyikAnuM kSINutva-kSAmapaNuM sUcavAyuM che. ApaNe AgaLa joizuM ke A valayavaDe sUcavAtI kSINatAnuM parimANa TheraThera--badhA sAhityamAM hovAnuM mAlama paDe che. sAthesAthe ApaNane medUtano nAyaka yakSa, patnIvirahane kAraNe navajIcabhraMzarittaproSThaH avasthA anubhavato batAvAyo che, tenuM smaraNa thAya; athavA virahotkaMThita rAjA duSyantanA * jJastAna vac 'nuM paNa smaraNa thAya. tema chatAM ekaMdara virahiNInA nirUpaNanI tulanAe nAyakanA virahanuM nirUpaNa jUja hoya e sahaja che. A valayo paNa e sthAnanA nirdezaka banIne Ave che. eka, bAvaDA paranuM, jene ApaNe bAjubaMdha tathA kaDuM kahIe chIe. bIjuM, kAMDA para ramatuM--kaMkaNasvarUpanuM. khAvaDA paranA valaya aMgenuM eka kRSNa pratyenA premanuM suMdara avataraNu e saMdarbhagraMthamAM che; ane te proSitabhartRkA gopInI kRzatAnuM atizayokti alaMkAramAM varNavAyeluM. kevaLa gujarAtI bhASAntara joIe--zakya teTalA mULa saMskRta zabdanI rajUAtathI, tenI kAvyasuvAsa jaLavAI rahe te rIte joI e H -- kAvyaprakAza, gujarAtI anuvAda, guja. purAtattva maMdira graMthAvali. harinA prayANathI, e subrUnI kamaLanI kaLIonI pAMkhaDIothI banAvelI mALA ane motInA hArano kaMdoro nIce sarI paDyAM. ane vadhumAM kahIe to..." juo mULa saMskRtamAM-- 66 r : 25 anyad brUmaH kimapi dhamanI vartate vA na veti jJAtuM bAhorahaha valayaM pANimUlaM prayAti // eTale ke, " enI nADI cAle che ke nahi te jovAne mATe (bAvaDA paranuM) valaya cheka pANimUla-kAMDA sudhI pahoMcI gayuM.' "" --' subhASitaratnabhAMDAgArama', proSitabhartRkA khaMDa, zloka 84. ahIM valaya, bAhu-bAvaDA paranuM che; ane to ja camatkRtivALI atizayokti nIpajI zakI che, kemake, kavino Azaya ema kahevAno che ke cheka khavaDethI saratuMsaratuM te kAMDAlagI UtarI AvyuM eTalI kRza thaI gaI ! ahIM atizayokti saMge sajIvAropaNa subhagapaNe saMyojAyo che, je kavitAnI mAtrAne duharAvI Ape che. khIje eka sthaLe khedasUcaka hastamukhavinyAsavaDe kAyika anubhAva varNavAyo che, ane sAthesAthe tyAM, hAtha paranA alaMkArarUpe mRNAlanA valayanuM nirUpaNa che. motIonI sAthe harIphAI karatAM evAM pApomAMthI garatAM AMsuonAM bindusamUhathI mahAdevanA aTTahAsyanuM anukaraNa karatA hArAvalirUpa bhUSaNane hRdaya para rAkhI, kumaLA mRNAlanA valayathI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra76 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava grantha alaMkRta thayelA hAtha upara mukhane goThavIne AyatAkSI bAle! kyA puNyazALIne tuM smarI rahI che?" -saMrakRta-marAThI subhASita koza, khaMDa dusarA, prakaraNa 31, pravAsa viraha I. vibhAga. ahIM virahiNano valayAbhUSita hasta joyo, to eka anya blokamAM khinna viyoginI priya prayANane kAraNe AbharaNene aMge suddhAM aDADatI nathI te jaNAvatAM kahyuM che: pInastanakalaza para laherAtA hArane dhAraNa karatI nathI ane vIMTIne paNa (AMgaLI vaDe) sparzatI nathI." -subhASita, viyoginyA avasthAvarNanama , zloka 42. te pachI, pote ja potAnA bAhune AzleSatI eka virahotkaMThAnuM, tenI utsuka dazAnuM varNana juo : priyano saMga sUcavatA phuraNavALI evI vAmabAhu latAne, pulakathI mukulita banelAM aMgovALI te viyoginI, punaH punaH AzleSe che, jue che ane cUme che." -ejana, zloka 9. eka zlokamAM nAyikAnI virahavyagra dazA suMdara rIte nirUpAI che. te nIce jaNAvyA mujaba candranI zItalatAnA saMtApa hAthathI dUra karatI hoya che : koI eka kRzAMgI, vananAM vRkSonI chAyAmAM visAmo letI letI, hAthathI pakaDI rakhAyelA uttarIyathI candranAM kiraNone nivAratI nivAratI cAlatI hatI." -ejana, zloka 16. prastuta avataraNamAM hAthanA upayoga vaDe virahadazA sUcavAI che, to eka anya zlokamAM tethI viparItapaNe-eTale ke hAthano upayoga na karIne-niSedhAtmaka anubhAvavaDe viraha vyakta thAya che ? "sAsu je padmadala Ape che tene potAnA hAthathI grahe to tenA cacarATathI te baLI jAya evI AzaMkAe te hAthathI na letAM bhUsaMjJAthI svIkAre che." -subhASita, proSitabhartRkAvarNanama, zloka 87 paNa A hAtha ane tenI AMgaLIone AthI vizeSa rasikapaNe ne sarjanAtmakapaNe prayojavAnuM saMskRta kavioe kareluM che! yakSapatnI vizena meghadUtano pelo prasiddha ka- zeSAnmAsAnvirahadivasasthApitasyAvadhervA vinyasyantI bhuvi gaNanayA dehalIdattapuSpaiH / -uttaramegha, zloka 24 (pUrvArdha paMktio) athavA tethI AgaLa- matsAhazyaM virahatanu vA bhAvagamyaM likhntii| -ejana, zloka 22.5 juo kIlAbhAI ghanazyAma anuvAdita madhadUtamAMthI uparanI paMkitaonuM bhASAMtara : para pahelAM bAMdhI avadhamahIM je mAsa bAkI rahelA. beThI haze gaNatI kusumo mUkIne uMbarAmAM." patra " kalpI mArI kRza chabI, haze kADhatI citramAMhe." Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNano eka anubhAvavizeSa : 277 Ama hAthavaDe uMbare phUlo mUkIne avadhisamaya gaNatI athavA priyanuM citra AlekhatI-sarjatI nAyikA kemekeme potAnA virahavasamA divaso vitAvatI najare paDe che. paNa jene kadAca rItasara akSarajJAna nahi ke a85 haze evI nAyikA mATe priyaprayANanA divaso gaNavAnI to khAsa eka anya rUDhi hatI avadhidivasonI rekhAo bhIMta para AMkavAnI ne pachI gaNavAnI! paNa eka zlokamAM e AMkelI rekhAone na gaNavAnuM-nakArAtmaka nirUpaNa tenI virahabhIrutAnuM sUcaka cheH " jharaNAMnI jema vahetAM AMsuothI jenAM lamaNAM dhovAyAM che evI e bAlA avadhinA divasonI saMkhyAnI rekhAo ke che kharI, paNa gaNatI nathI--evI AzaMkAthI, rakhe ne avadhi-divasa vItI jAya!" - subhASita, viyoginyA avasthAvarNanama, zloka 6. ahIM nAyikAno potAno bhaya pragaTa thayo che, to prAkRta sAhityanI eka gAthAmAM nAyikA arthe tenI sakhIono ucATapUrvakano bhaya pragaTa thayo che, eTaluM ja nahi, te nAyikAthI ajANapaNe sakhIkRtya bajAvI tene mithyA dhAraNa ApI rahI che : ohidisahAgamAsa kirIhi sahiAhiM kalihiAo do tiNi tahiM cie coriAe rehA pusijarjati " arthAta--"avadhinA divaso pUrA thatAM enuM Agamana thaze ke kema evI AzaMkA dharatI sakhIo bhIMta para dorelI (divasa sUcaka) rekhAomAMthI betraNa corIchUpIthI bhUMsI nAkhe che." A avadhirekhA vizenI vizeSa suMdara bIjI be prAkRta gAthAo A rahI H jhaMjhA-vAuttiNia-ghara-vivara-paloTTa-salila dhArAhiM. kulihiohi-diahaM rakhaI mudhdhA karaalehi." "jhaMjhAvAtathI chAja uDADI devAyAne kAraNe gharanAM vivaramAMthI, eTale ke chAparAnAM bAkorAMmAMthI, paDatI saliladhArAthI bhIMta para ALakhelI avadhi-divasanI rekhAonuM, mugdhA karatalavaDe rakSaNa kare che." A gAthA khetIpradhAna jIvanarItinA parokSa sUcanavaDe virahabhAvane vyakta kare che. jema Aje ne tethI vizeSa jUnA samayamAM varSAraMbha pUrve ghara paranuM chAja sarakhuM karavAmAM AvatuM, jethI varasAdanA jalathI gharano aMdarano bhAga surakSita rahI zake. paNa je gRhastha te samaye pravAse hoya tenuM ja ghara jarNa chAjavALuM hoya ne? tevA gRhavALI proSitabhartRkAnuM anukaMpA jagADe tevuM A tAdaza gatimAna citra che. ahIM ekAkinI virahiNInuM muzaLadhAra varSArAtrI samayanI nodhAra avasthAnuM ane priyane kAraNe jIva TakAvI rAkhyAnuM hRdayadrAvaka citra nathI ? nahitara zA mATe te vardhAjalathI potAne uvekhIne rekhAonuM rakSaNa kare? keTaluM badhuM viziSTa vIgatarekha ane bhAvasabhara citra! jANe ke sAkSAta raMgarekhAsaMpanna tejachAyAmizra citra ! athavA kaho ke citrane kAvyanI paribhASA sAMpaDI ! to eka bIjI evI bhAvaprabala gAthA : ajaja gatti, ajarja gatti, ajarja gatti, gaNirIe paDhame cie diahadhe ku rehAhi citta lio. arthAta--""Aja gayo', "Aja gayo, "Aja gayo' ema gaNIgaNIne pahelA divasanA ardhabhAgamAM ja teNe) rekhAthI bhIMta cItarI mUkI !!" ahIM "Aja gayo' e pada mAtra trevaDAvIne, nAyikAnA mananA tIvra raTaNa dvArA virahanA tAjA ghAnI baLatarA keTalI bhArapUrvaka pragaTa karI che ! bhAvanI svakIya prabaLatAe svabhAvokata nirUpaNathI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28: zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava cantha sacoTatA sAdhI che ane vAcika tema ja kAyika bane anubhAvathI bhAvanI vedhakatA-mArmikatA saraLatAthI siddha thaI zakI che. have avadhi divasonI utsuka gaNatarIno, eka apabhraMza sAhityano duho jovAno rahe che. hemacaMdranA vyAkaraNanA avataraNarUpe te tyAM TAMkelo che? "je mahu diNa diahaDI daIe pavasaMteNI tANa gaNuMtie aMguliu jajajariAu naheNA" arthAta -"pravAse jatAM priyatame mane (avadhinA) je divaso dIdhelA, te gaNatAM (gaNatAM mArI) AMgaLInA nakha jarjarita thaI gayA." -siddhahema gata apabhraMza vyAkaraNa, saMpAdaka ha0 cubhAyANI, 50 6. saMbhAro mIrAMnA beeka padanI kaMIka AvA ja-maLatA AvatA anubhAvavALI paMkti : "Au AuM kara gayA sAMvarA, kara gayA kaula aneka gitA gitA dhisa gaI re mhArA AMgaliyArI rekha." -sastuM sAhitya saMpAdita mIrAMbAInAM bhajano, pada 132. mIrAMnI AmAMnI pahelI paMktino bIje pATha, anya saMgrahonA A ja padamAM, nIce mujaba maLe che : "sAvana Avana kaha gayA bAlA, kara gayA kaula aneka" to eka bIjA, virahanA uccAravALA ne zabdamAdhuryavALA padamAM pelI binA pharI pAchI Ave che? "dezavideza saMdeza na pahuMca, hoya aMdezA bhArI : ginatA ginatA dhisa gaI rekhA, AMguriyAkI sArI : ajahUM na Aye murArI." -"mIrAMbAI-eka manana', lekhakaH maMjulAla majamudAra evI A mIrAMnI paMktiono bhAvasagaDa cheka apabhraMza sAhityamAMthI maLI Ave che. virahanA AvA saMtApathI kevaLa nAyikA ja baLajhaLI nathI, tenA saMbaMdhaka jaDa padArtho paNa jaLe tevuM AgaLa AvelA kamaLanA daSTAMte pratIta karyuM. hemacandranA vyAkaraNanA vaLI eka apabhraMza duhAmAM e anya padArthano ullekha thayo che-paNa, paNa tene jaDa kema kahevAya? kAraNa te to nAyikAno saubhAgyasUcaka cUlo hoI vizeSa jatanane yogya ! virahavyathAnA AkarA saMtApathI ane pachI azrujaLathI te siMcAya, to naMdavAI ja jAya ne ! e vaijJAnika binAne AdhAre, tenI jAtane virahavyathAthI vArI levA ahIM samajAvAyuM che: "cuDullI cuNIhoisaI mudhdhi kavoli nihittau| sAsAnala-jAla-jhalakikAu bAha-salila-saMsittauM !" arthAta-mugdhA! gAla nIce (= gAle) rAkhelo (ne tethI) ni:zvAsAgninI jhALathI tapI gayelo (ane) azrujaLathI sIMcAyelo (tArA) cUDalo cUro banI jaze." siddhahemagata apabhraMza vyAkaraNa, saMpAdaka : ha0 cuta bhAyANI, pR. 58. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNano eka anubhAvavizeSaH ra79 A uparAMta nAyikAnI virahadazAe alpacetana padArthanA pratibhAvo ye jagADyA che eka prAkRta gAthAnuM dRSTAMta : "pAsAkI kAo Rdi diNuM pi pahiaghariNIe saMta-kara logalia-valae majha-dvie piMDe." arthAta--"pathikanI gRhiNIe Apelo (ane) je namatA hAthamAMthI sarI paDelA kaMkaNa vacce rahelo evo balipiMDa (tene) phAMsAnI AzaMkAthI kAgaDo (khAvA) icchato nathI." - ethI ye AgaLa nAyikA sAthe saMbaMdha dharAvanAra jIvaMta, viziSTa-are! vizeSapaNe kahIe to eka ugra vyaktino pratibhAva-samabhAva jANavA jevo che ! juo gAthA : aIkovaNA vi sAsu AviA gAvAIasohAe pAa-paDaNoNaAe dosu vi galiesu valaesu " arthAta-page paDavA namI tyAre baMne kaMkaNu sarI paDatAM, proSitapatikAe ugra svabhAvanI sAsunI AMkhamAMye AMsu ANI dIdhAM!" AvAM, valaye sUcavelI kSINatAnAM bhAtabhAtanAM citro saMskRta, prAkRta vagere tamAma sAhityamAMthI sAMpaDe che. keTalAMka to ghaNAM suMdara che. eka bhAvasuMdara gAthAmAM proSitabhartukAnI mugdha mUMjhavaNa taLe caMpAyelo-dabAyelo tene vivAda ghaNuM sukumAra bhAvathI-tenI mRdu vANIthI pragaTa thAya che. kautuka ane viSAdathI, te potAnI parathI anya proSitapatikAonI kRzatAnI saMbhAvanA karI, aMte to potAno ja viraha vyakta karatI hoya che! tyAM sarvane othe potAno bhAva vyakta karatI e nAyikAno ardharasphaTamugdha vivAda savizeSa vedhaka bane che : sahi! sAhasu sabhAveNu puSTimo kiM asesa mahilANuM vati kara-Thia riyA valaA daie palvami. eTale ke--"he sakhI! kahe to kharI, huM sAce ja pUchuM chuMzuM priyatama pravAse jatAM badhI ya strIonAM kaMkaNa (Ama) hAthamAM paDyAM paDyAM ja moTAM thaI jatAM haze ?" eka bIje che valayano saMdezaduho : "saMdezA guNa vattaDI huM kahivA asamartha ekaI valai jANijyo, sanmANa be hatha." arthAta "he priya! huM saMdezAmAM guNakathA kahevA asamartha chuM. mAtra eTaluM jANaje ke eka ja valayamAM mArA banne hAtha have samAI jAya che." paNa A duhAnI pahelAM, barAbara A ja arthano-kahevApUratA zabda phera-apabhraMza sAhityano duho jovA maLe che. tenI pachI uparano duho racAyo che. e duho 13mI sadInA abdula rahamAnakRta sadezarAsaka mAM che. prastuta avataraNamAM potAnA banne hAtho eka ja valayamAM samAI javAnI kRzatA 6 juo saMdezarAsaka- " saMdezaDau savistharau hau kahaNaDa asatya bhaNa piya ikata baliyaDa be vi samANa haO." | 80 // eTale ke "saMdezo savistara (che eTale) huM kahevA asamartha chuM. kaheje piyane (ha) eka ja valayamAM be ya hAtha samAI jAya che." Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava cantha pratyakSa karI che. evI saMpUrNa--soe so TakAnI, ane te ya samAna aMgonI tulanAvaDe vyaMjita thatI e kazatA che. paNa potAnAM be judAM judAM aMgo vaDe sUcavAtI tulanAtmaka kSAmatAnA nirUpaNano eka saMdezAsakano bIjo-AgaLanAnI paDakhe ja mUkelo duho che : saMdezasu savitthara3, para maI kazuM na jAI je kAlaguli muMdaDau so bAhaDI samAI | 81 | eTale ke "saMdezo savistara (che) paNa mArAthI kahyo na jAya. je TacalI AMgaLInI mudrikA te bAhumAM samAI jAya che." A ne A kRzatAnI binA mIrAMnA eka padamAM, tenI AgaLa AvelI paMktine kAraNe vizeSa tIvratAthI kahevAI che ? mAMsa gele gala chAjiyA re, karaka rahyA gala Ahi; AMgaliyArI cUMdaDI vhAre AvaNA lAgI bAMhI." -mIrAMnAM pado, saMpAdakaH bhUpendra trivedI, pR. 186, pada 21 (pAMtaravALuM) ApaNe joyAM e daSTAMtomAM to, eka ke vibhinna prakAranAM paNa nAyikAnAM potAnAM ne potAnAM ja be aMgone samIpa mUkI batAvI tulanAthI kSINatA pratyakSa karI. paNa ethI che eka duzyama daSTAMta, jeNe vizeSa camatkRti sAdhI che. koI eka paraMparAnA rAdhAkRSNavirahanA mAsanA sAMbhaLelA gItanI te paMktio che? "mahA mahine mana mAruM, maLavAne mana akaLAya re; harinI TacalI AMgaLIkarI muMdrikA, mArI daze AMgaLIyo samAya re; ho rAma ! zrIkRSNa dvArakAmAM jaI rahyA." ahIM kRSNanI eka ane te ya TacalI-je TacUkaDI AMgaLI, tenI barAbara potAnI daza AMgaLIonI, paraspara saMgenI tulanAthI kSINatAnI mAtrA gherI banI che. ane e atizayokti, virahatIvratAnI bADha batAve che. have eka chello valaya vizeno, viraha ane milananI bhAvasaMdhivALo hemacaMdra uddata karelo apabhraMza sAhityano pracalita suMdara duho joIe: vAyasa uThThAvatiae piu diThau sahasatti, addhA valayA mahihi gaya, addhA suda taDatti" kAmacalAu gujarAtImAM vAyasane uDADatA piyu dITho sahasAja, ardha valaya mahI para ane ardha taDAka tUTata. have rahe che chevaTe jovAno eka hastAvalaMbI anubhAva ? ane te patralekhanano. zAkuntalamAM virahospaMditA zakatalAno " zakodarasukumAra nalinIpatra" parano patraloka ApaNe vAMcyo che. eTaluM ja nahi, mIrAM jevInA padamAM proSitabhartRkA vizenA paradeza vasatA piyune "likhilikhi bhejata bAMtI"nA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNIno eka anubhAvivazeSa : 281 ullekha ye jANIe chIe. e mIrAMnA eka khIjA, saMgrahita nahi thayelA ane pahelI ja vAra prasiddha thatA padamAM hastavaDe thatA pratyakSa patralekhanano ullekha maLe che te ApaNe joi e : pada 1. rAga soraTha * * *se likhuM, likhAyo na jAya, patIyAM; kaise likhuM kalama bharata mero kara kaMpata hai, hiyo rahyo. thararAya--patIyAM vAta karuM to mujhe khAta na Avai, maiNu rA jhararAya--patIyAM mIrAM ke prabhu giradhara nAgara, rahI madhu para chAya--- patIyAM 7 ' 1 3 kitto zAhImAM boLavA mATe upADelo kara kaMpe che ane hAtha sAthe haiyuM paNa tharake che : evI virahaamUMjhaNa anubhavatI nAyikA che. ApaNI prAcIna kALanI sAmAjika sthiti ane strInuM apa akSarajJAna chatAM patralekhanane paNa virahiNIno eka svAbhAvika hastAvalaMbI anubhAva lekhI zakAya. 2 ahIM ApaNe saMskRtathI mAMDI gujarAtI sAhityanA hastAvalaMkhI vividha anubhAvonAM avataraNo joyAM. temAM nAyikAno zokasaMtApa, kRzatA, AbharaNo aMge ya na aDADavA jevuM tema ja jagatanA padArtho na bhogavavA jevuM utkaTa asukha, milanotsukatA, avadhidivasonI utsukatApUrvakanI gaNatarI ke na gaNuvAnI virahabhIrutA, virahavardhaka padArthoM prati abhAva, patrasaMdeza, priyamilananI Arata ane tene abhAve tenA upasthita karelA AbhAsathI thatuM sukha ne teya racavAnI nAnAvidha rItio--AvA virahanivedananA bhAtabhAtanA bhAvonI--kaho ke anubhAvonI raMgapUraNI thayelI che. AvI bhAvasamRddhine kAraNe rasazAstranI dRSTie zRMgAranuM rasa tarIke Adhikya svIkArAyuM che; ane temAMye viyoganA bhAvane vizeSa Adhikya maLe e sahaja nathI ? A vijanya aprApya prema tIvra jhaMkhanAnI tIkSNa sarANe caDhIne vedanAnA avirata dhasarakA veThIveThIne temAMthI AvA koika zlokagAthAduhAgItarUpe je tikhAravA uDADe che te ja zRMgArane saMvedanAnI dhAravaDe saheja kare che. mAnasazAstranI dRSTie avarodhane kAraNe 'vedanAnA mAdhyama vaDe premane paNa garimA prApta thAya che.' e garimA pAchaLa jeTalI bhAvanI tIvratA vedhakatA-mArmikatA rahI che, teTalI khIjI bAjuthI enAM antargata varNanomAM adhika bhAvAtmaka vistAranI samRddhi ya rahI che. virahane kAraNe udbhavatI bhAvAkulatA, bhAviDvalatA, zArIrika udvega tema ja vara ane durbaLatA pANutA 40 vyAvi, mAnasika kleza, saMtApa, vyathA, pIDA, vedanA (A badhA zabdo samAnArthI chatAM, A saMdarbhamAM te vividha arthacchAyAothI yojAya che), vividha RtuonA uddIpaka svarUpathI janmatA pratibhAvo, viyogasambandhita 10-11 dazAo jevI ke abhilASa, cintA, smRti, guNakathana, udvega, pralApa, unmAda, vyAdhi, jaDatA, mRti athavA mRtyu ane mUrchA--A ane AvI vividha sthitionuM suMdara vyaMjanApUrNa saMvedaka citraNa-aMkana thayeluM che. virahanivedananA sAhityanirUpaNamAM AvI sabhara ane saMtarpaka vividhatA che. vaLI, ApaNe joyelA eka viziSTa aMzamAM paNa sArI evI bhAvasamRddhi che. 7 lekhanuM nAma : prAcIna dezIbhASAgrathita prakIrNa sAhitya; saMpAdaka : munizrI jinavijayajI; ' bhAratIya vidyA' ( saMzodhanaviSayaka hiMdI-guja traimAsika patrikA), varSa 1, aMka 4. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha ane Ama chatAM ema nathI jaNAtuM ke ApaNI tamAma bhASAomAM tenI rajUAta eka viziSTa ane samAna nirUpaNarItithI Ava pAmI che? kaMika navIna kAvyAtmaka-camatkRtisahita e ja aMga, aMgasaMcAlana ke evI tenI koI dazAthI virahabhAva vyakata thayo che? uparyukta udAharaNo teno purAvo che. A pramANe ekasarakhI nirUpaNuparaMparA pAchaLa kaMI kAraNa? AgaLa kahyuM tema samAna saMskRtithI te mudrAMkita che. bhAratavarSe jevA vizAla dezanI eka samAna saMskRti pAchaLa, saikAo lagI tenuM samAna prakAranuM samAjajIvana ekadhAruM cAlu rahyuM hatuM, je ApaNane khabara che. musalamAnonAM AkramaNo chatAM tenA hADamAMthI te kadI hacamacI UThayuM nahotuM. cheka aMgrejonA-pazcimanA saMparka pachI ja temAM Uthalo Avyo. tyAM lagI deza, vyApaka evA rUDhiniyaMtrita ane dharmazAstrabaddha jIvanAcAravaDe TakI rahyo hato, TakI rahevA mathyo hato. ane chApakhAnAMnA pracAranI zakyatA na hovAthI samAjanI e rUDhiparastI te zAstraparastIne poSaNa maLyuM. je kaMI navo unmeSa samAjajIvanamAM utpanna thato te dhImI, paNa sthira gatie prasarato. tene rUDha banatAM sAro evo samaya pasAra thato. eTale te jo prANabaLavALo hoya to bhale dhIre dhIre paNa ekathI bIje sthaLe pracAra pAmI prasarato ne vato; ne saMskRtinA baLarUpe sacavAto. eTale zarU thayelI koI paNa laDhaNu pramANe cAlavAmAM mahimA gaNAto. vaLI mudraNayaMtranI nIpajarUpa mudrA jeTalI nizcita anI, rUDha thaI, pachI apakhe paDI lokarucimAMthI UtarI jAya, tevuM banavA pAmatuM nahi, A rUDhihimAne kAraNe kavine ya koInuM laI ne cAlavAmAM, Aje lAge che tevI, nAnama jaNAtI nahi. koI sabhara nadI jema sthaLe sthaLethI ekaThA thatA bharapaTTe kAMpa sAthe AgaLa cAle, tevuM jIvanakavananI rasamanI bAbatamAM anatuM. A rUDha paraMparAnuM AtyaMtika svarUpa te jUnAM kAvyomAM AvatAM-mukAtAM rUDha yAdIrUpa varNano che; je ApaNI madhyakAlIna sAhityanI aneka kRtiomAM beThAM ne emAM mUkI devAtAM, ane temAM ziSTamAnya vidvattA lekhAtI. premAnaMda jevo paNa amuka sadya ne hada aMze tema karavAmAMthI bAkAta rahyo nathI. A ja kAraNe virahasAhityanI, ApaNe joi tevI nirUpaNaparaMparAne TakAvI rAkhI hatI. paNa tenuM sAcuM sAhitya rUDha chatAM nirjIva nathI tenI pratIti ApaNane ahIMnAM avataraNothI thaI che ane te ja ApaNI saMskRtinI jIvaMta mudrA che. A pUruM karIe te pahelAM, saMskRta kAvyazAstranA nAyikAbhedanA vargIkaraNa aMge eka saMzayaprazna, abhyAsI samakSa vizeSa nirIkSaNaparIkSaNa mATe mUkI jovo Avazyaka jaNAya che. te pahelAM, ApaNA kAvyazAstra vize eka bAbata kahI devI joI e ke tenI ekaMdara yojanAmAM je sUkSma tema ja sArI evI mAnasazAstrIyasamAjazAstrIya sUjha rahelI che te tenI tattvavimarza zaktine AbhArI che. ApaNA kAvyazAstrakAro Sagdarzana ane temAMnA nyAya vagerenA a Mga abhyAsI hoI prabaLa evI pramANuzAstranI zistamAM paloTAyelA hatA. ne tethI temanI kAvyazAstrapravRtti sahara hoI niHzaMka TakI raheze. prazna che proSitabhartRkA athavA proSitapatikA nAyikA aMgeno. AgaLa joI gayA tema bharate varNavelA aSTa nAyikAprakAro uparAMta nAyikAnA anya prakAranA bhedo pAchaLathI umerAyA ane tene lAgu karAyA che, kAraNa, samAjajIvananI ghaTanAo kAvyamAM jhilAtI, to kAvya parathI zAstre tevAM navAMnavAM vargIkaraNo jemajema sUjhatAM jAya tema racavA mAMDyAM. Ama, svIyA ke svakIyA, parakIyA ane sAmAnyAnA prakAranuM eka vargIkaraNa bharatanA vargIkaraNabAda jovA maLe che. ane bharatanA pratyeka prakArane pelA 'lAla pILo ne vAdaLI' jevA traNe prakAra lAgu pADelA che. ApaNA muddApUratuM spaSTa karIe to, kAvyazAstra svIkArela che te mujaba proSitabhartRkAne svakIyA, parakIyA te sAmAnyA----evA traNe prakAranA vargIkaraNa heThaLa mUkI zakAya evuM ene vikSita jaNAya che. paNa ema Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNIne eka anubhAvavizeSaH 283 eka vargIkaraNane bIjuM vargIkaraNa daraveLA ne sAMgopAMga lAgu paDI zake kharuM? ane lAgu paDatAM, daraveLA temAM susaMgati jaLavAya kharI? A praznanI dRSTie, bharata ane tenI pachInA kAvyazAstrIonAM vargIkaraNonA yojelA saMbaMdhanI cakAsaNI thavI joIe, je UMDo abhyAsa mAgI le tevuM che. ahIM ApaNe saheja UDatI najare bharata ane pAchaLathI thayelA sAhityadarpaNakAra vizvanAthanI vyAkhyA vaDe tapAsI jevA prayatna karIe, je vyAkhyAothI AgaLa ApaNe paricita thayelAM chIe. bharatanA kathana mujaba je nAyikAno priya pravAse che te kAraNe te kezasaMskAra vinAnI che, to sAhityadarpaNakAranA kathana mujaba, tethI karIne te "manobhavaduHkhArtA" che, eTale ke kAmArta che. sAhityadarpaNakAre "priya'ne badale "pati" zabda mUkyo che te lakSamAM rAkhavA jevo che. A banne vyAkhyAno ekasAthe vicAra karIe to pravAsI patinI virahiNI, "saMtApavyAkulA hoI vikalAMgaveze che ema kahI zakAya. ahIM nAyikAnA virahaduHkhanuM nimittakAraNa dezAntara gayelo nAyaka eTale ke teno potAno pati che, koI anya puruSa nathI. kAraNa vizvanAthanI vyAkhyAmAM nizcitapaNe "pati" zabda che. mAno ke teno pati pravAse che ane te parakIyA ne sAmAnya paNa che. to UlaTAnuM tevIne mATe, dezAntarita patinuM-ne ethI karIne potAno mArga mokaLo--anukULa-thayAnuM sukha hoya ke duHkha ? A eka sAdI samajamAMthI nIpajato prazna che. eka bIje muddo : bharate Apela "proSitabhartRkA" evA pAribhASika nAmalakSaNa mujaba, te pravAse gayelA nAyakanI eTale ke patinI-bhartAnI vivAhitA patnI-nAyikA che. proSitapatikA evo zabda paNa pracalita che. temAMnA A "bha" ane khAsa karIne "pati', e paryAyo zuM vivAhita dazAnA sAMketika zabdo nathI? che. AgaLa jaNAvI gayA te mujaba nAyikAbhedanuM e AkhuM ye vargIkaraNa nAyakane avalaMbIne udbhavatI nAyikAnA ratibhAvanI avasthA parathI yojAyuM che. ane e dRSTie paNa te, nAyakanI virahiNI. nAyikArUpe ja hoya; sAthe sAthe, te anya svarUpa eTale ke sAmAnyA-ke parakIyA-svarUpe kema hoya? paNa mAne ke ekavAra ApaNe vAstavika jagatamAM tema bane mATe koIka proSitabhartukAne parakIyA ke sAmAnya lekhavAmAM bAdha na joIe. to, te lakSamAM laIne nAyikAlakSaNa ane nAyikA vizenAM vargIkaraNonuM paraspara-saMkalana (co-ordination) thavuM joIe. paNa ahIM vyavahArano prazna prastuta nathI-eTalA mATe ke vyavahArathI sAhitya ne zAstranuM svarUpa alaga prakAranuM che. kAraNa vyavahArano anubhava ane sAhityano anubhava eka prakAranA nathI. ane zAstra sAhityane avalaMbIne cAle che e daSTie kalAkRtimAMthI nItarI AvatA mAnavajIvananA nirbheLa satyamAMthI AsvAdya evo je zuddha bhAva vyakta thAya che te jotAM, proSitabhartukAnI svIkArya yojanAmAM e lokoe parakIyA-sAmAnyAno kaI rIte samAveza karyo haze, tenI tamAma kAvyazAstranA graMthamAMthI tulanAtmaka abhyAsa vaDe tapAsa karavA jevI A bAbata jaNAya che. kAraNa, je nAyikA nibheLapaNe proSi nuM bhAvedAnta che te ekIsAthe anya-tethI viparIta --cokaThAmAM kema besI zake? kAraNa, kAvyano bhAva-are ! bhAvasaMdharSa ke bhAvazabalatA paNu, zuddha prakAranAM hovAM joIe. te kavinA ke "samAjanA koI paNa vyAvahArika prayojanathI abAdhita hoI...zaddha svarUpa"nA hoya to ja te avidyakarapaNe AsvAdya banI zake. kAvyanI tevAM zuddha bhAvasatyo nIpajAvavAnI guMjAyeza che : tethI ja temAMthI tarkasaMgata kAvyazAstra udbhavI zakayuM che. eTale, vyavahAramAM che mATe karIne proSitabhartukAne parakIyA vagere tarIke svIkArIe to uparyukta muzkelI UbhI thAya. to pachI zAstramAM tene Avazyaka evA alaga alaga viSayanA pADelAM nizcita AkAravALAM vargIkaraNanI cokasAI rahe nahi. evA bheLaseLiyA vargIkaraNane--tenA khyAlane-- rUDha karavAmAM bhalIvAra hoI zake nahi. pachI te tarkasaMgata-zAstrIya vargIkaraNa rahI zake nahi. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha vaLI, mAno ke vAstavika paristhitine anulakSIne proSitabhartRkA mATe parakIyA vagere avasthAnI zakyatA svIkArI laI e to tevI nAyikAno ratibhAva zRMgAranA eTale ke rasanA saMbaMdhano nahi, paNa rasAbhAsanI koTino lekhavo joI e. kAraNa, ApaNA kAvyAcAryoe keTalAMka anucita ratibhAvanAM nirUpaNane rasaniSiddha lekhyAM che ane tene rasAbhAsanI koTinAM gaNAvelAM che. tenuM ye kAraNa che; ApaNI saMskRtithI mudrAMkita ApaNI rasarucie nItithI vibhakata evI kalAyojanA ke vargIkaraNo svIkAryo nathI. mAnavasamAjamAM manuSyanI naitika dRSTino eka cheDo sarvajanakalyANanA pradeza sAthe saMbaMdhita che; to khIjo cheDo nIti sAthe saMbaMdhita hovAne kAraNe ja, te manuSyacetanAnI atyaMta sukSma ne nAjuka surucinA pradeza joDe saMkaLAyelo che. ApaNA kAvyazAstre AvI sUkSma kalAruci ane jIvana vizenI pAvitryanI buddhithI prerAI ne deva, guru, mAtApitA, pazu vagerenA eka ke bIje kAraNe anucita zRMgAranirUpaNane tema ja bahunAyakaviSayaka ratino abhilASa sevanArI strIne paNa, zRMgArarasa nahi paNa tenA rasAbhAsanA vibhAva tarIke TharAvela che. Ama ApaNe uparyukta koipaNa prakAranA anucita ratibhAvane sUjhapUrvaka kutsita lekhI tene alaga tAravI, rasAbhAsa tarIke alAyaduM sthAna ApyuM che. to pachI, e dRSTie parakIyA ke sAmAnyA proSitabhartRkA zRMgArarasano AlaMbananivabhAva zI rIte hoi zake ? to bIjI bAju evI sUkSma ruci dharAvanAra ApaNI saMskRtie cheka aMgrejonA Agamana sudhI, bahunAyikAviSayaka ratiabhilASa sevanAra evA koI nAyakanA nirUpaNane kyAMya niSiddha lekhyuM nathI ! saMskRta sAhityanAM nATakomAM keTalAMya rAjAnAM tevAM pAtro che tene paNa ApaNI saMskRtinI eka tAsIra ja samajavI joI e ne? A uparAMta zAstra paNa kAvyanI jema kAvyano artha ghaTAvavA mATe potAnI preraNA tema ja sAmagrI, mahadaMze bhale kAvyamAMthI paNa amuka aMze jIvanamAMthI--jIvananA nirIkSaNamAMthI--vAstavika paristhitimAMthI upADe che ane te parathI namUnAdAkhala koI Adarza rajU kare che. eTale ke e Adarza ghaDavAmAM zAstrane kAvya uparAMta vAstavika jagatanI madada levI paDe che. kAvya uparAMta vyavahAra jagatamAM najare paDatI aneka proSitabhartRkAomAMthI koIka koIka tevI strI athavA tenuM koIka koIka lakSaNa, Adarza proSitabhartRkAnA kharanAM hoI zake. vicitta potAnI bhAvajarUrata mujaba te badhAM dRSTAMtonA samuccayarUpa eka AdarzabhUta namUno upasAve che. zAstra paNa sAhitya ane jIvanano Azraya laI, vargIkaraNa athavA vyAkhyA taiyAra kare che. tevI chUTakaTaka niyakAonAM dainidana jIvana parathI ane sAhityamAM thatA tenA rasadAyI samarthana parathI jema kAvyazAstra tema smRti ane dharmazAstro paNa jIvanAcAra dhaDe che. te mujaba, proSitabhartRkA nArI mATe keTalAka Adarza AcAranAM sUcano nIcenA pracalita zlokamAM karelAM che : krIDAM zarIrasaMskAraM samAjotsavadarzanam / hAsyaM paragRhe yAnaM tyajetproSitabhartRkA // yAjJavalkya smRti, 1, zloka 84, eTale ke--< proSitabhartRkAe krIDA, zarIrasaMskAra-prasAdhana, samAja tathA utsava, hAsyadarzana, paragRhagamana--te tyajavuM." A sUcana pAchaLa vAstavika jIvananuM tathya kaMIka aMze raheluM nathI jaNAtuM ? jo nAyikA patine kAraNe virahasaMtapta nArI hoya to svAbhAvikapaNe ' ztrAvezAntA '--kezasaMskAra vagere vinAnI hoya. mAnavasvabhAvano ApaNo anubhava sAkha pUre che ke je koI virahI che teno jIvanarasa keTalo zoSAI jAya che! ane A prakAranuM varNana jANe bhASyarUpe sAhityadarpaNakAranI proSitabhartRkAne--evI koI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virahiNano eka anubhAvavizeSa : 285 aMtaHpuravAsinI patinichA kulavadhUne nathI nirdezakuM? tevI virahiNane pachI pAchaLathI parakIyAsAmAnyA tarIke kevI rIte yojI haze? eka bAbata umeravI joIe : bharatanI vyAkhyAmAM nAyaka mATe "priya" zabda che. paNa sAhityadarpaNakAranI vyAkhyA spaSTapaNe nAyakanA patisvarUpano bodha kare che, je ApaNe AgaLa joyela che. paNa bharatanA vargIkaraNane A parakIyAvALuM vargIkaraNa pAchaLathI lAgu pADavAmAM AvyuM che te ApaNane sAhityadarpakAranA nirUpaNa parathI jovA maLe che. tethI jIvanamAM ne sAhityamAM vyakta thatI vAstavika paristhitinI bhAgane anulakSIne eTalI vizeSa vIgata dhIredhIre pAchaLathI purAI mAlUma paDe che. to pachI tevI proSitabhartRkA jyAre parakIyA ke sAmAnyA hoya tyAre rasAbhAsano vibhAva bane ke zRMgArano? e prazna vicAravAno rahe. Ama "pati" zabdane kAraNe sAhityadarpaNamAM vyAkhyAbaddha thayelI virahassAna proSitabhartRkA, pati vinA sijhAtI svakIyA hovAno khyAla utpanna kare che. tene pachI parakIyA IDa hovAne kaDhaMgo saMbhava Ubho thavAnuM kAraNa chUTe chUTe hAthe ane samaye thayelAM judAM judAM vargIkaraNone eka samagra yojanAmAM tANItUsIne mAnavuM? paNa te siddha karatAM pahelAM ApaNuM prAcIna kAvyazAstranA tamAma graMthono samayAnukrama mujaba ane samAjazAstrIya daSTie vistRta tema ja UMDo abhyAsa thavo joIe. A maryAdita nirUpaNavALA lakhANamAM tevI savIgata tapAsa ane te parathI thanAra nirNaya zakya nathI. tethI mAtra saMzayapraznarUpe ahIM teno nirdeza karyo che. chatAM A vargIkaraNa saMbaMdhamAM ATaluM sUcana karI zakAya temane susaMgata rahI zake te mujaba tamAmane sAMkaLavA jatAM asaMgati UbhI thavAno bhaya rahelo che. kAraNa, mAnavaprakRtinI niravadhi--pArAvAra, harakSaNe parivarta pAmatI zakyatAo che. tene jhIlanAra sAhityane, tethI sarvAgINapaNe ane sarva kAla mATe koIpaNuM vargIkaraNanA jaDa cokaThAmAM badhI bAju baMdhabesatuM Ave te rIte niyaMtrita karI zakAya nahi. kAraNa, kAvya bhale tIvratAthI, ane tenI sAthe zAstra potAnI rItie mAnavajIvanano je tAga levAno prayatna kare che te aMzata: ja karI zake che. kaMIka AkAzane AcchAdavA bichAvelA kapaDAnI maryAdA jevo teno ghATa che. eka bAju DhAMkavA jatAM bIjI bAju khUTe ne ughADuM paDe ! paNa manuSya, samagra nahi chatAM potAnA mastaka uparanuM mayaoNdita AkAza jema DhAMkavAnI ceSTA karI zake che, tema kAvya ane zAstra jIvananuM maryAdita Akalana jarUra karI zake. samaye samaye temAM pheraphAro ke umerA thAya. kyAreka te nakAmA ya nIvaDe. te satyavedhI hoya eTale basa. paNa tethI nirapekSa, ApaNuM virahasAhityano ahIM rajU thayelo eka sukumArabhAva-kaho ke anubhAvaaMza, kAvyAnaMda ApI zake tevo abhyAsIne avazya jaNAze. ghaNI veLA kAvyanuM vivecanaguNadarzana e ratnamaMjUSA che te A arthamAM ke, vivecananimitte tene anuSaMge suMdara avataraNone eka sthAne mUkI tenI jhaLAMhaLAM kAvyakAMti manabhara mANI zakAya. * * prastuta lakhANa mATe jarUrI avataraNo, tenAM saMdarbhasthAna ne graMtho vagerene mamatAthI ne cIvaTAIthI sukara karI ApanAra nIcenA sajajanabaMdhuono saRNa ullekha karavo dhaTe : 1 prAkRta tathA apabhraMza vagere mATe zrI ha0 yu. bhAyANa. 2 saMskRta mATe pro. gaurIzaMkara jhAlA tathA bhAratIya vidyAbhavananA saMzodhanavibhAganA saMskRtanA adhyApaka sureza upAdhyAya, tathA tyAMnI saMskRta pAThazALAnA zrI purohita. 3 bhAratIya vidyAbhavana pustakAlayanA graMthapAla zrI nayana paMDathA.