Book Title: Vedang Prakash
Author(s): Dayanand Sarasvati Swami
Publisher: Dayanand Sarasvati Swami
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020881/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org atha vedAGgaprakAzaH tatratyaH / paJcamo bhAgaH // sAmAsikaH // // pANinimunipraNItAyAmaSTAdhyAyyAM // caturthI bhAgaH // zrImatsvAmidyAnandasarasvatIkRtavyAkhyAsahitaH // paThanapAThanavyavasthAyAM saptamampustakam ajamera nagare vaidikayantrAlaye tRtIyavAra 1000 mudritam // isa pustaka ke chApane kA adhikAra kisI ko nahIM hai // kyoMki isa kI rajisTarI karAI gaI hai || :00: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir } saMvat 1265 vaidika yaMtrAlaya, ajamera, For Private and Personal Use Only mUlya / ) DAkavyaya ) || Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir STENOM MAR OHAG S R SAD C ACC vijJApana // ___isa yantrAlaya meM sarva prakAra kI saMskRta, AryabhASA, aMgrejI urda kI chapAI uttama aura sastI hotI hai, isa meM aneka prakAra ke bombe tathA kalakane ke TAipa, bela va citra pratyeka samaya upasthita rahate haiM, isameM maharSi ke granthoM ke atirikta anya pratyeka prakAra ke grandha bhI chapate haiM, nakzoM kA kAma bhI uttamatayA hotA hai, suprabandha ke hone se saba bAhara kI chapAI niyata samaya para nikAlane kA prayatna kiyA jAtA hai. jildasAjI kA bhI ID prabandha uttama hai / prabandhakA vaidika yantrAlaya, ajamera / AN A AAS SERSA unt ANTET SWAROO KKINNAME For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // o3m / / atha sAmAsikaH // atha sAmAsikaH* praarbhyte|ttr smaasaauctvaarH| prathamo'vyayIbhAvaH / dvitIyastatpuruSaH / tRtIyoyahubrIhiH / caturthazca dvandaH // samarthaH padavidhiH / 2 / 1 / 1 // samarthapadayorayaM ghidhizabdena marvavibhaktayantaH samAsaH / samarthasya vidhiH| samarthavidhiH / samarthayovidhiH / samarthavidhiH |smrthaanaaN vidhiH| smrthvidhiH| samarthAdU vidhiH| smrthvidhiH| samarthe vidhiH| samarthavidhiH / padasya vidhiH / padavidhiH / padayorvidhiH / padavidhiH / padAnAM vidhiH / padavidhiH / padAd vidhiH / padavidhiH / pade vidhiH / padavidhiH / samarthavidhizca samarthavidhizca samarthavidhizca samarthavidhizca samarthavidhayaH / padavidhizca padavidhizca padavidhizca padavidhizca padavidhayaH / samarthavidhayazca padavidhayazca / samartha padavidhiH / pUrvaH samAsa uttarapadalopI yAdRcchikI ca vibhaktiH / sAmarthya dvividham / ekArthIbhAvaH vyapekSA ca // yaha mahAbhASya kA vacana hai / jisa meM bhinna 2 padoM kA ekapada aneka svaroM kA ekasvara, aneka vibhaktiyoM kI eka vibhakti ho jAtI hai usa ko ekArthIbhAva aura * samAsAnAM vyAkhyAno granthaH sAmAsikaH / jisa grantha meM samAsoM kI vyAkhyA ho usa kA nAma sAmAsika hai| ... + yaha sUtra eka pada aura aneka padoM ke sambandha meM sAdhutva vidhAyaka hai / jo yaha Age byAkhyA likhI jAnI hai vaha saba mahAbhASya kI hai| For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || sAmAsikaH // ekapada kA aneka padoM ke sAtha sambandha hone ko vyapekSA kahate haiM / so pratyayavidhAna meM aura parAGgavadbhAva meM bhI jAnanI cAhiye / samAsa kA prayojana yaha hai ki aneka padoM kA eka pada aneka vibhaktiyoM ko eka vibhakti aura aneka svaroM kA eka svara honA / "vRttistarhi kasmAnna bhavati mahatkaSTaM zrita iti / savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vA vizeSaNanna prayujyata iti" yahAM mahat zabda vizeSaNa aura kaSTa vizeSya hai / phira vizeSaNa sahita jo kaSTa hai so zrita ke sAtha samAsa ko prApta nahIM hotA aura jo samAsa bhI kara leM to bhI kaSTa kA zrita ke sAtha vizeSaNa kA yoga nahIM ho sakatA / yahAM vRtti nAma samAsa kA hai / isa ke udAharaNa tathA pratyudAharaNa isa sUtra Age kaheMge || Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir subAmantrite parAGgavat svare // 2 / 1 / 2 // jo zrAmantrita pada pare ho to pUrva subanta ko parAGgavadbhAva svaravidhi karane meM hove / arthAt Amantrita pada kA jo svara hai vahI pUrva sucanta kA svara ho jAve / saMbodhana pada ke pare subanta pUrva pada ke sthAna meM parAGgavat arthAt saMbodhana pada kA jo svara hai vahI svara ho jAtA hai / kuNDenATan | parazunA vRzcan / madrANAM rAjan / kazmIrANAM rAjan / magadhAnAM rAjan / subiti kim / pIDye pIDyamAna | Amantrita iti kim / gehe gArgyaH / paragrahaNaM kim / pUrvasya mAbhUt / devadattasya kuNDenATan / svara iti kim / kUpe siJcan / carme naman // vA0 - SatvaNatve prati parAGgavanna bhavati / vA0 - subantasya parAGgavadbhAve samAnAdhikaraNasyopasaMkhyAnamanantaratvAt // jaise - tIkSNayA sUcyA sIvyan / tIkSNena parazunA vRzcan // vA0 - avyayAnAM pratiSedho vaktavyaH // uccairadhIyAna / nIcairadhIyAna // prAkU kaDArAt samAsaH // 2 / 1 / 3 // jo isa sUtra se Age ( kaDArAH karmadhAraye ) yaha sUtra hai vahAM taka samAsa kA adhikAra jAnanA yogya hai | For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||saamaasikH|| saha supA // 2 // 1 // 4 // saha grahaNaM yogavibhAgArtham / saha sup samasyate kena saha / samarthena / anuvyacalat / anuvizat / tataH supA ca saha sup samasyate / udAharaNam / ajAkRpANIyam / punarutsyUtam / vAso deyaM na punarniSkRtorathaH / adhikArazca lakSaNaM ca yasya samAsasyAnyallakSaNaM nAsti idaM tasya lakSaNaM bhaviSyati / aisA jAnanA ki jisakA lakSaNa koI sUtra na hove usa samAsa kI siddhi karanevAlA yaha sUtra hai / yahAM se bhAge tIna pada kA adhikAra hai / so ye haiM :-saha / sup aura pAsu // vA0-ivena saha samAso vibhaktathalopaH pUrvapadaprakRtisvaratvaJca vaktavyam // jaise-vAsasI iva / kanye iva // bhavyayIbhAvaH // 2 / 1 / 5 // yahAM se Age jo samAsa kaheMge usa kI bhavyaya saMjJA jAnanA cAhiye / pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH / avyayIbhAvasamAsa meM pUrvapada kA artha pradhAna hotA hai // . avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyaddhayarthAbhAvA'tyayA'sampratizandaprAdurbhAvapazcAdyathA''nupUrvyayogapadyasAdRzyasaMpattisAkalyAntavaca neSu / / 2 / 1 / 6 // vibhakti se leke anta zabda paryanta 16 ( solaha ) artha haiM una meM vartamAna jo avyaya haiM so subanta ke sAtha samAsa pAveM vaha avyayIbhAva saMjJaka ho / "vibhaktivacane tAvat" vacana zabda kA vibhakti Adi saba ke sAtha yoga jAnanA (vibhakti ) strISvavikRtya kathA pravartate / madhistri * adhikumAri / svo napuMsake prAtipadikasya // 1 / 2 / 47 // jo napuMsaka liGga artha meM vartamAna prAtipadika ho to usake ac ko hrasva ho / atiri kulam / adhistri ityAdi / napuMsaka iti kim / graamnniiH| senAnIH / prAtipadikasyeti kimartham / kANDe tiSThataH / kuDye tiSThataH // ___* "avyayIbhAvazca" isa sUtra se yahAM napuMsaka liGga hotA hai| aura "avyayAdApsupaH " isa sUtra se yahAM sup kA luka hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| vA0-samIpavacane // kumbhasya samIpam / upakumbham / upamaNikam / upazAlam // nAvyayIbhAvAdato'mtvapaJcamyAH // 2 / 4 / 83 // adanta avyayIbhAva samAsa se sup kA luk na ho kintu usa ko am Adeza hojAya paJcamI ko varja ke / jaise--uparAjam / adhirAjam / anazceti Taca / upamaNikaM tiSThati / upamaNikaM pazya / upakumbhaM pazyati / apaJcamyA iti kim / upa. kumbhAdAnaya / / tRtIyAsaptamyorbahulam // 2 / 4 / 84 // bhadanta avyayIbhAva se tRtIyA aura saptamI ko am Adeza bahula karake ho arthAt pakSa meM luk ho / jaise-upakumbhaM kRtam / upakumbhena kRtam / upakumbhaM nidhehi / upakumbhe nidhehi / / (samRddhi) madrANAM samRddhiH sumadram / sumagadhaM vartate / (vyRddhi) Rddhi kA na honA "gavAdikAnAmRddherabhAvaH" durgavadikam / duryavanam vartate (arthAbhAva) vastu kA abhAva / makSikANAmabhAvo nirmakSikam / nirmazakam vartate ( atyayaH ) nAzaH / atItAni himAni yaM samayaM nirhimam / niHzItaM vartate ( asaMprati ) arthAt isa samaya na ho / saMpati sunnAsti / atikSudham / atitaisRkam ( zabdaprAdurbhAva ) zabda kA prakAza honA / rathAnAM pazcAt anurathaM pAdAtam / yogyatA / vIpsA / padArthAnativRttiH / sAdRzyaM ceti yathArthAH / anurUpaM / yaha rUpa ke yogya hai / arthamarthampratIti pratyartham / padArthAnativRttiH / yathAzakti / yathAvalamityAdi (mAnupUrvyam ) anukramam / anujyeSThaM pravizantu bhavantaH ( yogapadya ) ekakAlaM sacakraM dhahi yugapaJcakraM dhehItyarthaH ( sAdRzya ) nAma samAna / kAle samAnam / sadRzaH sakhyAH / sasakhi ( saMpattiH ) arthAt acche prakAra prApti / brahmaNaH saMpattiH sabrahma / sadhanam devadattasya ( sAkalya ) nAma saba / tuSeNa saha bhuGkte satuSam / sabusam ( antavacana ) granthAntAdhike ca / 6 / 3 / 76 // jo grantha uttara pada pare ho to granthAnta meM tathA adhika artha meM vartamAna jo saha zabda hai usa ko sa Adeza ho / sajyotiSamadhIte / samuhUrtam / sasaMgrahaM vyAkaraNamadhIte / adhike / sadroNA khArI / samASaH kArSApaNaH / / For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org atha sAmAsikabhUmikA // samAsa use kahate haiM ki jisa meM aneka padoM ko ekapada meM jor3a denA hotA hai / aneka pada mila ke eka pada ho jAtA hai taba eka pada aura eka svara hote haiM, samAsa vidyA ke jAne vinA kucha vidita nahIM ho sakatA / isaliye samAsa vidyA vizya jAnanI cAhiye || samAsa cAra prakAra kA hotA hai / eka avyayIbhAva, dUsarA tatpuruSa, tIsarA bahubrIhi aura cauthA dvandva / avyayI - ba meM pUrvapadArtha, tatpuruSa meM uttarapadArtha, bahubrIhi meM anya padArtha aura dvandva meM ubhaya arthAt saba padoM ke artha pradhAna rahate haiM / jisakA artha mukhya ho vahI pradhAna kahAtA hai / avyayIbhAva ke do bheda hote haiM / eka pUrvapadAvyayIbhAva dUsarA uttarapadAvyayIbhAva // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tatpuruSa nava prakAra kA hotA hai // dvitIyA tatpuruSa / tRtIyA tatpuruSa / caturthI ta0 / paJcamI ta0 / SaSThI ta* // saptamI ta / dvigu naJ aura karmadhAraya // bahubrIhi do prakAra kA hai / eka tadguNasaMvijJAna dUsarA atadguNasaMvijJAna || indra bhI tIna prakAra kA hotA hai // eka itaretarayoga dUsarA samAhAra aura tIsarA ekazeSa / isa prakAra se 4 samAsoM ke 16 ( solaha ) bheda samajhane yogya haiM / aura ina meM se avyayIbhAva tatpuruSa aura bahubrIhi luk aura aluk bheda se do 2 prakAra ke hote haiM / ina ke udAharaNa Age For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmAsikamUmikA // AveMge ina samAsoM ko yathArtha jAnane se sarvatra mile hue pada padArtha aura bAkyArtha jAnane meM atisugamatA hotI hai aura samastapadayukta saMskRta bolanA tathA dUsare kA kahA samajha bhI sakatA hai yaha bhI vyAkaraNa vidyA kI avayava vidyA hai jaisI ki saMdhiviSaya aura nAmika vidyA likha Aye / yahAM jo paThana pAThana ke liye eka udAharaNa vA pratyudAharaNa likhA hai ise dekha isake samAna anya udAharaNa vA pratyudAharaNa bhI Upara se par3hane par3hAne cAhiye / isake Age prakRta jo kucha likhA jAtA hai vaha saba ( samarthaH padavidhiH ) isa sUtra ke bhASyastha vacana haiM / jisa ko jAnane kI icchA ho vaha ukta sUtra ke mahAbhASya meM dekha leve ( sApekSamasamartha bhavatIti ) o eka pada ke sAtha apekSA karake yukta ho vaha samartha hotA hai aura jo aneka padoM ke sAtha AkarSita hotA hai vaha prAyaH samAsa ke yogya nahIM hotA / jo sApekSa asamartha hotA hai aisA kahA jAve to rAjapuruSo darzanIyaH / yahAM vRtti prApta na hogI yaha doSa nahIM, yahAM pradhAna sApekSa hai kyoMki pradhAna sApekSa kA bhI samAsa hotA hai aura jahAM pradhAna sApekSa hai vahAM vRtti arthAt samAsa hogA / udAharaNam / devadattasya gurukulam / yaha doSa nahIM / yahAM SaSThI samudAya gurukula kI apekSA karatI hai / jahAM SaSThI samudAya kI apekSA nahIM karatI vahAM samAsa bhI nahIM hotA / kimodanaH zAlInAm / yaha kauna zAlI arthAt cAvaloM kA prodana hai aise bhartha meM taNDulamAtra kI apekSA karake yaha SaSThI nahIM hai / isaliye yaha samudAya apekSA nahIM / ityAdika sthaloM meM samAsa nahIM hotaa| samAsa samarthoM kA hotA hai / samartha kisako kahate haiM / pRthak / arthavAle padoM ke ekA bhAva ko / yahAM agale vAkyoM meM pRthak 2 arthavAle pada haiM / jaise-rAjJaH puruSaH isa vAkya meM rAjJaH aura puruSaH ye donoM pada apane 2 artha ke pratipAdana karane meM samartha haiM / aura samAsa hone se inakA ekArthIbhAva ho jAtA hai / yathA-rAjapuruSa ityAdi prayogoM meM samAsakRta kyA vizeSa hai / vibhakti kA lopa avyavadhAna yatheSTa paraspara sambandha ekasvara ekapada aura ekavibhakti rahatI hai / ekArthIbhAva pakSa meM samartha pada kA artha-saMgatArthaH samarthaH saMsRSTArthaH samartha iti / aura jaise saMsRSTArtha hai jaipa-saMgataM ghRtam aisA kahane se milA For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmAsikabhUmikA // huA vidita hotA hai / aura jaise saMsRSTo'gniriti / aisA kahane se bhI uktahI artha vidita hotA hai aura jahAM vyapekSA sAmarthya hotA hai, vahAM saMpekSitArthaH samarthaH aura saMvaddhArthaH samartha iti yahAM aneka padoM kA sambandhamAtra prayojana hai isa vyapekSA meM aneka pada anekasvara aneka vibhakti vartamAna rahatI haiM // vA0-sa vizeSaNAnAM vRttina vRttasya vA vizeSaNaM na prayujyata iti vaktavyam // aneka vizeSaNa yukta vizeSya kA samAsa aura samasta kA vizeSaNa ke sAtha yoga nahIM hotA / savizeSaNa jaise Rddhasya rAjJaH puruSaH yahAM rAjA kA vizeSaNa Rddha hone se puruSa ke sAtha rAjan zabda kA samAsa nahIM hotA ( vRtta ) rAjapuruSaH isa samasta rAjan zabda ke sAtha Rddha vizeSaNa kA yoga bhI nahIM ho sakatA * isaliye samAsaH vidyA ko samajha lenA saba manuSyoM ko atyanta ucita hai / iti bhUmikA // * arthAt vahI asamartha hotA hai ki jisa kA sambandha aneka padoM ke sAtha ho jaise rAjan zabda kA sambandha Rddha aura puruSa ke sAtha hone se samAsa na huA vaise sarvatra samajhanA cAhiye aura jahAM pradhAna kI apekSA ho vahAM to savizeSaNa aura vRtta kA bhI vizeSaNa ke sAtha yoga hotA hai jaise devadattasya gurukulam yahAM guru pradhAna hai| isaliye kula ke sAtha samAsa aura devadatta kA sambandha bhI ho gayA / For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // - - avyayIbhAve cAkAle / / 3 / 82 // avyayIbhAva samAsa meM kAlavAcI bhinna uttarapada pare ho to saha ko sa Adeza . ho / sacakram / sava'sam / akAla iti kim / saha pUrvAhnam / sabhASyam / sAranyadhIte / / yathA mAdRzye // 2 / / 7 / / jo sAdRzya bhinna artha meM avyaya so subanta ke saMga samAsa ko prApta ho so samAsa avyayIbhAvasajJaka ho / yathA vRddhaM brAhmaNAnAmantrayamba / ye ye vRddhAH yathAvRddham / yathA'dhyApakam / asAdRzya iti kim / yathA davadattastathA yajJadattaH / / yAvadavadhAraNe // 2 / / 8 // jo avadhAraNa artha meM vartamAna avyaya so subanta ke saMga samAsa pAve / yAvadamatraM brAhmaNAnAmantrayasva / yAvantyamatrANi saMbhavanti paJca SaD vA tAvata Amantrayasva / avadhAraNa iti kim / yAvadattaM tAvadbhuktam / nAvadhArayAmi kiyanmayA bhuktamiti // suppratinA bhAvArtha / / 2 / / / 6 // mAtrA vinduH stokamalpamiti paryAyAH / jo mAtrArtha meM vartamAna prati usake sAtha subanta samAsa pAve so avyayIbhAvasaMjJaka ho / amtyatra kicicchAkam / zAkaprati / sUpaprati / prodanaprati / mAtrArtha iti |km / vRkSa prati vidyotate vidyut / subiti vartamAne punaH sugrahaNamavyayanivRttyartham // akSazalAkAsaMkhyAH pariNA // 2 1 / 10 / / jo akSa zalAkA aura saMkhyAvAcI zabda eka, dvi, tri ityAdi pari ke sAtha sa. mAsa ko prApta hoM vaha avyayIbhAvasajJaka samAsa hai / akSaNa parikrIDanta iti akSa. pari / zalAkApari / ekapari / dvipari / tripari / vAla-akSazalAkagoDacaikavacanAntayoriti vaktavyam / / iha mAbhUt akSAbhyAM vRttamakSavRttam / vA- kitavavyavahAra iti vaktavyam // iha mAbhUt / akSeNedaM na tathA vRtaM zakaTena tathA pUrvamiti / For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| vibhASA // 2 // 1 // 11 // adhikAra / isake bhAge jo 2 sagAsa kaheMge so 2 vibhASA karake hoMge arthAt pakSa meM vigraha bhI rahegA jahAM 2 vi. aisA saMketa kareM vahAM 2 vikalpa jAnanA / / - apaparibahiraJcavaH paJcamyA / / 2 / 1 / 12 // jo apa, pari, bahis aura aJcu kA subanta ke sAtha samAsa vikalpa karake hotA hai vaha avyayIbhAva kahAtA hai / jaise vi* apatrigarta vRSTo devaH / apatrigartebhyo vA / prAmAhibahiyAmam / bahirmAmAt / bahizzabdayoge paJcamIbhAvasyaitadeva jJApakam / / prAGmaryAdAbhividhyoH // 2 / 1 / 13 // __ jo maryAdA aura abhividhi artha meM AG paJcamyanta subanta ke saGga vi0 samAsa ko prApta hotA hai so samAsa avyaryAbhAvasaMjJaka hove / mApATali putraM vRSTodevaH / zrA. 'pATali putrAt / abhividhi / AkumAraM yazaH pANineH / AkumArebhyaH // lakSaNenAbhiprati Abhimukhye // 2 / 1 / 14 // jo Abhimukhya artha ho to lakSaNa arthAt cihnavAcI sabanta ke sAtha abhi aura prati vi0 samAsa ko prApta hoM vaha avyayIbhAvasaMjJaka ho / jaina ----abhyagni zalabhAH pasanti / agnimabhi / pratyagni / agni prati / zrAbhimukhye kim / dezaM prati gataH / anuryatsamayA // 2 / 1 / 15 // samayA nAma samIpatA / jisa ke samIpa ko anu kahatA ho usI lakSaNavAcI subanta ke sAtha vi0 samAsa pAve so avyayIbhAvasaMjJaka ho / jaise-anuvnmshnirgtH| anuvRkSam / anuriti kim / vanaM samayA / yatsamayeti kim / vRkSamanuvidyotate vidyut / yasya cAyAmaH // 2 / 1 / 16 // AyAmo dairghyam / jisa ke lambepana ko anu kahatA ho usI lakSaNavAcI subanta ke saGga vi0 samAsa pAve so avyayIbhAvasaMjJaka ho / anugaGgaM vArANasI / anuyamunammathurA / yamunA''yAmena mathurA''yAmo lakSyate / AyAma iti kim / vRkSamanavidyotate vidyut / / tiSThadguprabhRtIni ca // 2 / 1 / 17 // jo tiSThadgu Adi zabda nipAtana kiye haiM ve avyayIbhAvasaMjJaka ho / tiSThadgu For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / sAmAmikaH / / ................. A A A A ACAN kaalvishessH| jaise-tiSThanti gAvo yAsmin kAle dohanAya, sa tiSThadgu kAlaH (vhdgu| AyatIgavam / vA0-khaleyavAdIni prathamAntAnyanyapadArthe samasyanta iti vaktavyam / jaise-khannebusam / khaleyavam / lUnayavam / lUyamAnayavam / pUtayavam / saMhitabusam / sahiyamANabusam / ete kAlazabdAH / sam bhUmi / samapadAti suSamam / viSamam / nipSamam / duSpamam / apasamam / prANam / praratham / pramRgam / pradakSiNam / apara dakSiNam / saMprati / asaMprati / pApasamam / puNyasamam / / vA0-ica karmavyatihAre // daNDAdaNDi / musalAmusali / nakhAnakhi // pAre madhye SaSThayA vA // 2 // 1 // 18 // __o pAra aura madhya zabda SaSThayanta subanta ke saGga vi0 samAsa pAve so samAsa avyayIbhAvasaMjJaka ho| aura ekArAnta nipAtana bhI kiyA hai| jaise-pAra gnggaayaaH| kAre gaGgam / madhyaM gaGgAyAH / madhyegaGgam / SaSThIsamAsa pakSe / gaGgApAram / gaGgAmadhyam / yahAM phira ( vA ) grahaNa kA prayojana yaha hai ki pakSa meM SaSThI samAsa ho ke vAkya bhI raha jAve / jaise gaGgAyAH pAram / gaGgAyA mAdhyam // saMkhyA vaMzyana // 2 / 1 / 16 // jo vaMzyavAcI subanta ke sAtha saMkhyAvAcI subanta vi0 samAsa pAve so adhyayIbhAvasaMjJaka ho| jaise- dvau muni vyAkaraNasya vaMzyau / dvimuni vyAkaraNasya* trimuni vyAkaraNasya / nadIbhizca // 2 // 1 // 20 // jo saMkhyAvAcI subanta nadIvAcI subantoM ke sAtha samAsa ko prApta vi0 ho| so0 / jaise saptagaGgam / dviyamunam / paJcanadam / saptagodAvaram / / avyayIbhAve zaratprabhRtibhyaH / / 5 / 4 / 107 // * do muni arthAt pANini aura pataJjali / + tIna muni arthAt pANini, pataJjali aura zAkaTAyana / For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // mAmAsikaH // avyayIbhAva samAsa meM zarata zrAdi prAtipadikoM se Tac pratyaya hAva / jaima: zaradaH samIpam upazaradam / pratizaradam / upavipAzam / prativipAzam / avyayA~bhAva iti kim : paramazarat / / anazca // 5 / 4 / 108 // an jisa ke anta meM ho usa subanta se samAsAnta Tan pratyaya ho / jaiserAjJaH sapiM / uparAjam / Atmani adhi iti adhyAtmam / pratyAtmam / / napuMsakAdanyatarasyAm // 5 / 4 ! 109 // annanta napuMsaka subanta se avyayIbhAva samAsa meM samAsAnta Taca patyaya vi0 ho carma carma prati iti praticarmam / praticarma / upacarmam / upacarma // nadI paurNamAsyAgrahAyaNIbhyaH // 5 / 4 / 110 / / nadI, paurNamAsI, aAgrahAyaNI ye tIna prAtipadika jinake anta meM hoM una sagasta samudAyoM se avyayIbhAva samAsa meM samAsAnta Taca pratyaya vi0 ho / jaise-nadyAH samIpaM / upanadam / upanadi / upapaurNamAsam / upapauNamAsi / upAgrahAyaNam / upaagrhaaynni| jhayaH // 5 / 4 / 11 // bhaya pratyAhAra jisa ke anta meM ho usa subanta se avyayIbhAva samAsa meM samAsAnta Taca pratyaya vi0 ho / jaise-- upasamidham / upasamit / upadRSadam / upadRSat / atikSudham / atikSut // girezca senakasya 5 / 4 / 112 // senaka AcArya ke mata meM giri zabdAnta prAtipadika se avyayIbhAva samAsa meM samAsAnta Tac pratyaya vi0 ho / jaise--aMtargiram / antargiri / upagiram / upgiri| avyayIbhAva samAsa meM itane samAsAnta pratyaya hote haiM / .. anyapadArthe ca saMjJAyAm // 2 / 1 / 21 // - jo saMjJA ho to anyapadArtha meM vartamAna jo subanta so nadIvAcI subanta ke sAtha samAsa paave| jaise-unmatagaGgaM nAma dezaH / lohitagaGgaM nAma dezaH / kRSNagaGga nAma dezaH / zanairgaGgaM nAma dezaH / anya padArtha iti kim / kRSNaveNI / saMjJAyAmiti kim / zIghragaGgo deza: // ityavyayIbhAvaH samAsaH samAptaH / / For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // mAmAsikaH // - atha tatpuruSaH // tatpuruSaH // 2 // 1 // 22 // yahAM se leke bahuvrIhi samAsa se pUrva 2 tatpuruSa samAsa kA adhikAra hai / / uttarapadArthapadhA nsttpurussH|| tatpuruSa samAna meM uttarapada kA artha pradhAna hotA hai / / dviguzca / / 2 / 1 / 23 // dvigu samAsa bhI tatpuruSa saMjJaka hotA hai "dvigostatpuruSava samAsAntAH prayojanam" / / sapAsAntAH // 5 / 4 / 68 // aba jo pratyaya kaheMge ve samAsAnta hoMge arthAt una kA samAsa ke hI sAtha prahaNa kiyA jAyagA / jaise--paJcarAjI / dazarAjI / paJcarAjam / dazarAjam / yahaH / yahaH / paJcagavam / dazagavam // gorataddhitaluki // 5 / 4 / 12 // taddhitaluk ko varja ke go zabdAnta tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya ho / jaiseprmgvH| uttamagavaH / paJcagavam / dazagavam / atadvitalukIti kim / paJcabhirgobhiH krItaH / paJcaguH / dazaguH / taddhitagrahaNena kim / subluki pratiSedho mAbhUt / jaise-rAjagavamicchati / rAjagavIyati / luggrahaNAtkim / taddhita eva mAbhUt / paJcabhyo gobhya bhAgataM paJcagavarUpyam / paJcagavama yam // RkpUrabdhUH pathAmAnakSe / / 5 / 4 / 74 // jo akSa sambandhI artha na ho to Rk , pur , ap , dhur , aura pathin ye jina ke anta meM hoM una prAtipadikoM se samAsAnta akAra pratyaya ho / jaise--avidyamAnA Rk yasminso'nRco brAhmaNaH / baDhacaH / brAhmaNapuram / nAndIpuram / dvigatA Apo yasmin tad dvIpam / antarIpam / samIpam / rAjJAndhUH / rAjadhurA / mahApurA / devaSathaH / jalapathaH / anakSa iti kim / akSasya dhUH / akSadhUH / dRDhadhUrakSaH // For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // ac pratyanvavapUrvAt sAmalomnaH / / 5 / 4 / 75 // jo prati, anu aura ava pUrvaka sAman aura loman prAtipadika hoM to una se samAsAnta ac pratyaya ho / pratiyAmam / anusAgam / aksAmam / pratilomam anulomam / avalomam // akSaNo'darzanAt / / 5 / 4 / 76 / / darzana bhinna artha meM ati zabda se samAsAnta ac pratyaya ho / jaise-puSkarAkSam / udumbarAkSaH / adarzanAditi kim / brAhmaNAkSi // brahmahastibhyAM varcasaH // 5 / 4 / 78 / / brahman aura hastin zabda se pare jo varcas usa se samAsAnta ac pratyaya ho / jaise-brahmaNo varcaH / brahmavarcasam / hastino varcaH / hastivarcasam // vA0 --palyarAjabhyAJceti vaktavyam / / pallayavarcasam / rAjavarcasam / / avasamandhebhyastamasaH // 5 / 4 / 76 / / ava, sam aura andha zabda se pare jo tamas usa se samAsAnta ac pratyaya ho / jaise-avagataM nAma prAptaM tamaH / avatamasam / samyaktamaH / santamasam / andhantamaH / andhatamasam / zvamo vamIyaH zreyasaH / / 5 / 4 / 8 / / jo zvas zabda se pare vasIyas aura zreyas zabda hoM to una meM samAsAnta ac pratyaya ho / zvovasIyasam / zvaHzreyasam // anvavataptAdrahasaH // 5 / 4 / 81 // anurahasam / avarahasam / taptarahasam // ' pratarurasaH saptamIsthAt / / 5 / 5 / 82 // jo prati se pare saptamIstha uras usa se samAsAnta ac pratyaya ho, jaise-urasi prati / pratyurasam / saptamIsthAditi kim / mAtagatamuraH / pratyuraH // For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // mAmAsikaH // - - anugavamAyAme / / 5 / 4 / 83 / / yahAM AyAma artha meM anugava ac pratyayAnta nipAtana kiyA hai / goranu / anugavam yAnam / AyAma iti kim / gavAM pazcAdanugu // histAvA tristAvA vediH|| 5 / 4 / 84 // jo vedI ke pramANa se adhika dviguNa vA triguNa vaMdI ho so kahiye dvimtAvA / tristAvA / ye vedI ke nAma haiM // upasagodadhvanaH // 5 / 4 / 85 // upasarga se pare jo adhvan usase samAsAnta ac pratyaya ho / jaise-pragato'dhvAnam / prAdhvorathaH / prAdhvaM zakaTam / niradhvam / pratyadhvam / upasargAditi kim | paramAdhvA / uttamAdhvA // tatpuruSasyAGgule saMkhyAvyayAdeH // 5 / 4 / 86 // jo tatpuruSa samAsa meM aGguli zabdAnta ho to usase samAsAnta ac pratyaya ho| saMkhyAdi jaise-dve aGgulI pramANamasya tadvyaGgulam / vyaGgulam / yahAM taddhitArtha meM samAsa aura mAtrac pratyaya kA lopa jAnanA / avyayAdi-nirgatamagulibhyAniraGgulam / atyagulam / tatpuruSasyeti kim / paJcAGguliH / atyaguliH puruSaH / (dvandvAccadaSahAntAt samAhAre ) isa sUtra se pUrva 2 tatpuruSa kA adhikAra jAnanA / ahassadhaikadezasaMkhyAtapuNyAca rAtreH // 5 / 4 / 87 // ahan sarva ekadeza vAcI saMkhyAta aura puNya / cakAra se saMkhyA aura avyaya ina se bhI uttara jo rAtri usase samAsAnta ac pratyaya ho / ahamrahaNaM dva. ndvArtha draSTavyam / ahazca rAtrizca / ahorAtraH / ekadeze pUrvarAtraH / apararAtraH / pUrvAparAdhareti samAsaH / saMkhyAtA rAtriH / saMkhyAtarAtraH / puNyArAtriH / puNyarAtraH / dve rAtrI samAhRte / dvirAtraH // ano'Dna etebhyaH // 5 / 4 / 88 // ( etebhyaH ) arthAt saMkhyA avyaya / aura sarva ekadeza ityAdi zabdoM se pare jo ahan usako ahna Adeza ho / saMkhyAyAstAvat / jaise-dvayoranhorbhavo dvayaH / For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaamikH|| - vA. vyahaH / aharati krAntaH / atyahaH / nirahaH / sarva ca tadahazca / sarvAH / pUrvaJca tadahazca / pUrvAhna / apara laH / saMkhyAtAhaH / na saMkhyAdeH samAhAre / / 5 / 4 / 80 // jo samAhAra meM vattamAna aura saMkhyAdi tatpuruSa usame pare ahana zabda ko ahna Adeza na ho / jaise -dve ahanI samAhRta / vyahaH / vyahaH ityAdi / samAhAra iti kim / dvayoranhorbhava / yahaH . vyahnaH / taddhitArtha iti samAse kRte'Na Agatasya dvigoriti luk / / uttamaikAbhyAJca / / 5 / 4 / 10 // uttama athAt puNya aura eka ina se pare ahan ko aha Adeza na ho / jaisa-puNyAhaH / ekAhaH // rAjAhassakhibhyaSTac // 5 / 4 / 61 // rAjan , ahan aura sakhi ina prAtipadikoM se pare samAsAnta Tac pratyaya ho / jaisemahArAjaH / madrarAjaH / paramAhaH / uttamAhaH / devamakhaH / rAjasakhaH / brahmasakhaH / / agrAkhyAyAmurasaH // 5 / 4 / 63 // agrAkhyA artha meM uras zabdAnta tatpuruSa samAsa se Tac pratyaya ho / jaise---- zvAnAmuraH / azvorasam / hastyurasam / agrAkhyAyAmiti kim / devadattasyoraH / devadattoraH / / anozmAyassarasA jAtisaMjJayoH // 5 / / / 64 // jAti aura saMjJA ke viSaya meM anas, azman, ayam gaura saras zabdAnta tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya ho / jaise-upAnasamiti jAtiH / mahAnasamiti sNjnyaa| amRtAzmamiti jAtiH / piNDAzma iti saMjJA / kAlAyasapiti jAtiH / lohitAyasamiti saMjJA / maNDUkasarasamiti jAtiH / jalasarasamiti saMjJA / jAtisaMjJayoriti kim / sadanaH / sadazmA / uttamAyaH / satsaraH // grAmakoTAbhyAM ca takSNaH // 5 / / 15 // grAma aura kauTa se uttara jo takSan usase Tan pratyaya ho| grAmasya takSA / grAmatakSaH / kauTasya takSAH / kauTatakSaH / grAmakoTAbhyAMceti kim / rAjJastakSA / For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // maamaasikH|| ateH zunaH // 5 / 4 / 66 // bhati se uttara zvan tadanta jo tatpuruSa usase samAsAnta Tac pratyaya ho / jaiseatikrAntaH zvAnamatizvaH / varAho javavAnityarthaH / atizvaH sevakaH / suSTu svAmibhakta ityarthaH // upamAnAdaprANiSu // 5 / 4 / 17 // prANi bhinna artha meM upamAna vAcI zvan zabda se Tac pratyaya ho / jaise-AkarSaH zveva AkarSazvaH / phalakazvaH / upamitaM vyAghrAdibhiriti samAsaH / upamAnAditi kim / nazvA / azvA / loSThaH / aprANipviti kim / vAnaraH zvevaM bAnarazvA // uttaramRgapUrvIca sakthanaH // 5 / 4 / 68 // . uttara, mRga aura pUrva, cakAra se upamAna pUrvaka jo sakthin tadanta tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya ho / uttarasaktham / mRgasaktham / pUrvasaktham / upamAna / phalakamiva sakthi / phalakasaktham // nAvo dvigoH // 5 / 4 / 66 // nau zabdAnta dvigu se samAsAnta Tac pratyaya ho / dve nAvau samAhRte dvinAvam / trinAvam / dve nAvau dhanamasya dvinAvadhanaH / paJcanAvapriyaH / dvAbhyAnnaubhyAmAgataM dvinAvarUpyam / dvinAvamayam / dvigoriti kim / rAjanauH / ataddhitalukItyeva / paJcabhirnIbhiH krItaH / paJcanauH / dazanauH // acca // 5 / 4 / 100 // jo arddha se pare nau zabda ho to usa se samAsAnta Tac pratyaya ho / arddha nAvaH bharddhanAvam // khAryAH prAcAm / / 5 / 4 / 101 // : prAcIna prAcAryoM ke mata meM arddha se uttara khArI zabda aura khArI zabdAnta dvigu ina se samAsAnta Tac pratyaya ho / arddha khAryAH / arddhakhAram / arddhakhArI / dve khA? samAhRte / dvikhAram / dvikhAri / trikhAram / trikhAri // dvitribhyAmaJjaleH / / 5 / 4 / 102 // dvi aura tri zabda se pare jo aJjali usa se samAsAnta Tam pratyaya ho / dvAva For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // jalI samAhRtau / dvayajalam / trayajalam / dvigorityeva / dvayoraJjaliH / dvayamjaliH / ataddhitalukItyeva / dvAbhyAmaJjalimyAM krItaH dvayaJjaliH / vyaJjaliH / prAcAmityeva / dvayaJjalipriyaH // anasantAnapuMsakAcchandasi // 5 / 4 / 103 / / napuMsaka liGgavAcI jo ananta aura asanta tatpuruSa usa se samAsAnta Tac pratyaya ho / veda ke viSaya meM / hasticarme juhoti / vRSabhacarme'bhiSiJcatiH / asantAt / devacchandasAni / manuSyacchandasAni / anasantAditi kim / vizvadAru juhoti / napuMsakAditi kim / sutrAmANaM pRthivIM dyAmanehasam / anasantAnapuMsakAcchandasi vA vacanam / bramasAma / devacchandaH / brahmasAmam / devacchandasam // brahmaNo jAnapadAkhyAyAm // 5 / 4 / 1.4 // aman zabdAnta tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya ho jAnapada kI bhAlyA artha meM / surASTeSu brahmA / surASTrabrahmaH / bhavantibrahmaH / paJcAlabrahmaH / jAnapadAkhyAyAmiti kim / devabrahmA nAradaH // kumahadbhathAmanyatarasyAm // 5 / 4 / 105 // ku aura mahat se pare jo brahman zabda so anta meM jisa ke usa tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya ho / kubrahmaH / kubrahmA / mahAnamaH / mahAbrahmA / brAmaNaparyAyo brahman zabdaH // dvitIyAzritAtItapatitagatAtyasta prAptApanaiH // 2 / 1 / 24 // dvitIyAnta samartha jo subanta so zrita atIta patita gata atyasta prApta aura Apanna ina subantoM ke saMga vi0samAsa pAve / so samAsa tatpuruSasaMjJaka ho * kaSTaM zritaH / kaSTazritaH / narakazritaH / kaantaarmtiitH| kAntArAtItaH / narakaM patitaH / nrkptitH| grAmaM gataH / grAmagataH / vyasanamatyastaH / vyasanAtyastaH / sukhaM praaptH| sukhpraaptH| sukhmaapnnH| sukhApannaH / samarthagrahaNaM kimartham / pazya devadatta kaSTaM zrito viSNumitro gurukulam / yahAM kaSTa zabda kA sambandha pazya kriyA ke sAtha hai isaliye samAsa nahIM hotaa| * yahAM se Age dvitIyA tatpuruSa samAsa calA / For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -15 bA0 zritAdiSu gamigAmyAdInAmupasaGkhyAnam // AgamI / grAmagamI / grAmaM gAmI / grAmagAmI / zrodanaM bubhukSuH / zrodanabubhukSuH // svayaM tena // 2 / 1 / 25 // svayaM subanta kAnta subanta ke saMga vi0 jo samAsa ho so samAsa tatpuruSasaMjJaka ho / jaise - svayaM tau pAdau / svayaM vilInamAjyam | ekapadyamaikasvarye ca samAsatvAd bhavati // khavAkSepe / / 2 / 1 / 25 // kSepa nAma niMdA kA hai / dvitIyAnta khaTvA subanta, ktAnta subanta ke saMga vi0 samAsa ko prApta ho so samAsa tatpuruSasaMjJaka ho / jaise - khaTvArohaNaM ceha vimArgaprasthAmasyopalakSaNam sarvaevAyamavinItaH khaTvArUDha ityucyate / khaTvArUDho jAlmaH / khaTvAplutaH / apathasthita ityarthaH / kSepa iti kim / khaTvA mArUDhaH || sAmi / / 2 / 1 / 27 // yaha sAmi avyaya arddha kA paryAya hai / jaise- sAmikRtam / sAmipItam / sAmibhuktam // kAlAH / / 2 / 1 / 28 // jo dvitIyAnta kAlavAcI subanta zabda ktAnta subanta ke sAtha samAsa bi0 pAve so tatpuruSasaMjJaka ho / jaise-- paramuhUrttAzcarAcarAH / te kadAcidahargacchanti / kadAcidrAtrim / aharatisRtA muhUrttAH / ahassaMkrAntAH / rAjyatimRtA muhUrttAH / rAtrisaMkAmtAH / mAsapramitazcandramAH / mAsaM pramAtumArabdhaH pratipaJcandramA ityarthaH // atyantasaMyoge ca / 2 / 1 / 26 / / dvitIyAnta kAlavAcI subanta, subanta ke saMga samAsa pAve atyanta saMyoga bhartha meM / atyanta saMyoga nAma sarvasaMyoga kA hai| jaise - muhUrttaM sukham | muhUrttasukham / sarvarAtra kalyANI / sarvarAtrazobhanA // For Private and Personal Use Only tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena * / 2 / 1 / 30 // jo tRtIyAnta subanta ( tatkRtena ) arthAt tRtIyArthakRtaguNavacana ke sAtha samAsa * yahAM se bhAge tRtIyA tatpuruSa samAsa kA zrArambha jAno || Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // ho / tathA tRtIyAnta subanta, artha subanta ke saMga bhI samAsa ho sau tRtIyA tatpuruSa ho / upAdAnena vikalaH upAdAnavikalaH / kiriNA kANaH kirikANaH / zakulayA khaNDaH zaGkulAkhaNDaH / dhAnyenArthaH dhAnyArthaH / tatkRteneti kim / akSaNA kANaH / guNavacaneneti kim / gobhirvapAvAn / samarthagrahaNaM kim / tvaM tiSTha zaMkulayA / khaNDo dhAvati musalena // pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazladaNaiH // 2 / 1 / 31 // tRtIyAnna subanta kA pUrva sadRza sama UnArtha kalaha nipuNa mizra aura zlakSaNa subantoM ke sAtha samAsa ho so tRtIyA tatpuruSa ho / jaise- mAsena pUrvaH mAsapUrvaH / saMvatsarapUrvaH / pitrAsadRzaH pitRsadRzaH / pitrA samaH pitRsamaH / mASeNonam / mASonam / kArSApaNonam / mAsavikalam / kArSApaNavikalam / asikalahaH / vAkkalahaH / vAgnipuNaH / zAstranipuNaH / guDamizraH / tilamizraH / AcArazvadaNaH // __ vA0-pUrvAdiSvavarasyopasaMkhyAnam // mAsenAyaraH / mAsAvaraH / saMvatsarAvaraH / / . kartRkaraNe kRtA bahulam / / 2 / 1 / 32 // kartA aura karaNa artha meM jo tRtIyAnta subanta so kRdanta ke sAtha kahIM 2 samAsa ko prApta hote haiN| vaha tRtIyA tatpuruSa samAsa hotA hai / jaise hinA daSTaH / ahidaSTaH / devadattena kRtam / devadattakRtam / nanirbhinnaH / nakhanirbhinnaH / kartRkaraNe kim / bhikSAbhiruSitaH / bahulagrahaNaM kim / dAtreNa lunavAn / parazunA chinna iha samAso na bhabati / iha ca bhavati / pAdahArako galecA55 / / kRtyairadhikArthavacane // 2 / 1 / 33 // kartA aura karaNakAraka meM jo tRtIyAnta se kRtya pratyayAnta subanta ke saGga vi0 samAsa ko prApta ho , adhikArtha vacana ho to / stuti nindAyukta vacana ko adhikArtha vacana kahate haiM / vaha tRtIyA tatpuruSa samAsa kahAtA hai / jaise---kartA / kAkapeyA nadI / zvalehyaH kUpaH / karaNa / vASpacchedyAni tRNAni / ghanAghAtyo guNaH / kaSatADyo duSTaH / vA0 kRtyagrahaNe yaNNyatohaNam / iha mAbhUt / kAkaiH pAtavyA iti // anena vya Jjanam / / 2 / 1 / 34 // jo tRtIyAnta vyajanavAcI subanta kA annavAcI sucanta ke sAtha samAsa ho For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maamaasikH|| . 17 Karwww so tRtIyA tatpuruSa ho / jisa se anna kA saMskAra kiyA jAya usa ko vyaJjana kahate haiM / jaise-dadhnA upasikta odanaH / dadhyodanaH / kSarIdanaH // - bhakSyeNa mizrIkaraNam // 2 // 1 / 5 // mizrIkaraNa vAcI tRtIyAnta subanta bhakSya vAcI subanta ke saGga meM vi* samAsa pAve so tRtIyA tatpuruSa ho / jaise-guDena mizrA dhAnAH / guDadhAnAH / ghRtena mizraM zAkam / ghRtazAkam // bhojaH shombhstmssvtiiyaayaaH||6|3 / 3 // jo tRtIyAnta ojas, ambhas, tamam zabdoM se pare tRtIyA kA aluk ho / jo uttarapada pare ho to / jaise-ojasA kRtam / sahasA kRtam / ambhasA kRtam / tamasA kRtam / / vA0-puMsAnujo januSAndho vikRtAkSa iticopasaGkhyAnam / / puMsAnujaH / januSAndhaH / vikRtAkSaH / / manasaH sajJAyAm // 6 / 3 | 4 // jo sajJA viSaya meM uttarapada pare ho to tRtIyAnta manas se pare tRtIyA kA maluk ho / jaise--manasAdattA / manasAguptA / manasArAmaH / / zrAjJAyini ca // 6 / 3 / 5 // jo AjJAyin uttara pada pare ho to tRtIyAnta manas se pare tRtIyA kA aluk ho / jaise-manasAjJAyI // zrAtmanazca pUraNe // 6 / 3 / 6 // AtmanASaSThaH / AtmanApaJcamaH // caturthI tadarthArthayalihitasukharakSitaiH // 2 / 1 / 36 // - jo tadartha arthAt vikRtivAcI caturthyanta subanta, artha bali hita sukha aura rakSita subantoM ke sAtha samAsa ko prApta ho so caturthI tatpuruSa kahAve * jaise-yUpAya dAru yUpadAru / kuNDalAya hiraNyam kuNDalahiraNyam / iha na bhavati / randhanAya sthAlI / avahananAyolakhalamiti // * yahAM se caturthI tatpuruSa samAsa kA prArambha samajhanA / / For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / sAmAmikaH / / vA0--arthena nityamamAsavacanaM sarvaliGganA ca vktvyaa|| jaise-brAhmaNArtha payaH / brahmaNArthI yvaaguuH| brAhmaNArthaH kmblH| kRmibhyo baliH / kRmivaliH / gohitam / manuSyahitam / gomukham / gorakSitam / azvarakSitam / vaiyAkaraNAkhyAyAM caturthyAH // 6 / 3 / 7 // jo uttarapada pare ho to vaiyAkaraNoM kI AkhyA arthAt saMjJA viSaya meM Atman zabda se pare caturthI kA bhaluk ho / prAtmanebhASA / bhAtmanepadam // parasya ca // 6 / 3 / 8 // __ jo vaiyAkaraNoM kI AkhyA artha meM uttarapada pare ho to para zabda se pare caturthI kA aluk ho / jaise parasmaipadam / parasmaibhASA // paJcamI bhayena // 2 / / 37 // jo paJcabhyanta subanta, bhaya subanta ke saGga samAsa ko prApta ho so pamcamI tatpuruSa ho * jaise-vRkebhyo bhayam / vRkabhayam / corabhayam / dasyubhayam // vA0-bhayabhItabhItibhIbhiriti vaktavyam / jaise-vRkebhyo bhItaH vRkabhItaH / vRkabhItiH, vRkabhIH / / __ apetApoDhamuktapatitApatrastaralpazaH / / 2 / 1 / 38 // jo paJcamyanta prAtipadika, apeta apoDha mukta patita aura apatrasta ina subantoM ke sAtha samAsa hotA hai so paJcamI tatpuruSa ho / jaise sukhAdapetaH sukhApetaH / duHkhA. petaH / kalpanApoDhaH / kRcchAnmuktaH / cakramuktaH / vRkSapatitaH / narakApatrastaH / alpazaH arthAt paJcamI alpazaH samAsa pAve / saba paJcamI nahIM / isa se prAsAdAt patitaH / bhojanAdapatrastaH, ityAdi meM nahIM hota! // . stokAntikadUrArthakRcchrANi ktena // 2 // 1 // 39 // jo stoka antika dUra aura inake tulya paJcamyanta haiM ve tAnta subanta ke sAtha samAsa pAveM so paJcamI tatpuruSa ho / aluguttarapade // 6 / 3 / 1 // . aluk aura uttarapada ina do padoM kA adhikAra kiyA hai| * yahAM se paJcamI tatpuruSa kA Arambha hai // For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 paJcamyAH stokAdibhyaH / 6 / 3 / 2 / / stoka Adi pratipAdakoM se pare uttarapada ho to paJcamI vibhakti kA luk na ho / jaise - stokAnmuktaH / svalpAnmuktaH / zrantikAdAgataH / samIpAdAgataH / abhyAzAdAgataH / dUrAdAgataH / viprakRSTAdAgataH / kRcchrAnmuktaH / kRcchrAllabdhaH / klezAnmuktaH // vA0 - zatasahasrau paraNeti vaktavyam // zatAtpara parazzatAH / sahasrAtre parassahasrAH / rAjadantAditvAtparanipAtaH / nipAtanAt suDAgamaH // saptamI zauNDaiH // 2 / 1 / 40 // jo saptamyanta subanta zauNDa Adi subantoM ke sAtha vi0 samAsa ko prApta ho so saptamI tatpuruSa ho * jaise---ateSu zauNDaH zrakSazauNDaH / zrakSadhUrtaH / zrakSakitavaH // siddhazuSkapakabandhaizca // 2 / 1 / 41 // jo siddha, zuSka, pakka aura bandha, subantoM ke saGga saptamyanta subanta kA samAsa hotA hai / so saptamI tatpuruSa hotA hai / jaise - sAMkAzyasiddhaH grAmasiddhaH / zrAtapazuSkaH / chAyAzuSkaH / payaHpakkaH / tailapakkaH / ghRtapakkaH / sthAlIpakkaH / cakrabandhaH / gRhabandhaH // dhvAGkSeNa kSepe // 2 / 1 / 42 // bA0 - dhvAGkSeNetyarthagrahaNaM kartavyam // For Private and Personal Use Only jo kSetra arthAt nindA artha meM saptamyanta subanta, dhvAGkSavAcI subanta ke sAtha samAsa pAbe so saptamI tatpuruSa ho / jaise- tIrthedhvAMkSa iva / tIrthadhvAGkSaH / anavasthita ityarthaH / tIrthakAkaH / tIrthavAyasaH | kSetra iti kim | tIrthe dhvAGkSastiSThati // 1 / kRtyairRNe / 2 / 1 / 43 // RNa artha jAnA jAya to saptamyanta subanta kRtya pratyayAnta ke sAtha samAsa pAve / mAse deyamRNam / mAsadeyam / samvatsaradeyam / pUrvAhNe geyaM sAma / prAtaradhyeyo' 1 'nuvAkaH / RNa iti kim / gAse deyA bhikSA || * yahAM se Age saptamI tatpuruSa kA adhikAra calA hai // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // - - - sajJAyAm / 2 / / 44 // sajhA artha meM jo saptamyanta subanta, mabanta ke maGga samAya pAve so saptamI tatpuruSa samAsa hotA hai / jaise - bharaNye tilakAH / araNye mASAH / vane kizukAH / haladantA saptamyAH saJjJAyAmityaluk / / tenAhorAtrAvayavAH / 2 . 1 / 45 // jo dina aura rAtri ke avayavavAcI saptamyanta subanta prAtipadika, tAntasubanta ke sAtha samAsa ko prApta ho so saptamI tatpuruSa samAsa ho / jaise -pUrvAhrakRtam / aparAhakRtam / pUrvarAtrakRtam / pararAtrakRtam / avayavagrahaNaM kim / ahani bhuktam / rAtrIkRtam / tatra // 2 / 1 / 46 // jo tatra saptamyanta subanta, ktAnta subanta ke sAtha samAsa pAve so saptamI tatpuruSa ho / jaise-tatra bhuktam / tatra pItam / tatra mRtaH // kSepe // 2 / 1 / 47 // jo kSepa nAma nindA artha meM saptamyanta subanta, ktAntasubanta ke sAtha samAsa pAve so saptamI tatpuruSa ho / avatapte nakulasthitam tavaitat / udake vizIrNam / pravAhe mUtritam / bhasmani hutam / niSphale yat kriyate tadevAtrocyate / tatpuruSe kRti bahulamityaluk / / pAtre samitAdayazca // 2 / 1 / 48 // pAtre saMmita Adi zabda nipAtana kiye haiM kSepa artha meM, so saptamI tatpuruSa jaannaa| pAtre saMmitAH / pAtre bahulAH / udarakRmiH / ityAdi / haladantAtsaptamyAH saMjJAyAm / / 6 / 2 / 9 // ____ halanta / aura adanta prAtipadika se pare saptamI kA aluk ho jo saMjJA viSaya meM uttara pada pare ho to / jaise-yudhiSThiraH / tvacisAraH / adantAt / araNye tilakAH / bharaNye mASakAH / vane kiMzukAH / vane haridrakAH / vane balvajakAH / pUrvAhe sphoTakAH / pe pishaackaaH| nadyAM kukkuTikAH / nadI kukkuTikA / bhUmyAM pAzAH / saMjJAyAmiti kim / akSazauNDaH // For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // vA. hRddyubhyAM ngH|| .. o uttara pada pare ho to hRd aura diva se pare saptamI kA aluk ho / jaise-hadispRk / divispRk / / kAranAni ca prAcAM halAdau // 6 / 3.1 // kAranAma halAdi uttarapada pare ho to prAcInoM ke mata meM halanta aura adanta se pare saptamI kA aluk ho / jaise-spezANaH / mukaTekApiNam / hale dvipadikA / hale tripadikA / kAranAmnIti kim / abhyarhite pazuH / prAcAmiti kim / yUthe pazuH / yUthapazuH / halAdAviti kim / avikaTe uraNaH avikaToraNaH / haladantAdityeva / nadyAM dohanI nadIdeohanI // madhyAdgurau // 6 / 3 / 11 // madhyeguruH / / vA.-antAzceti vaktavyam // anteguruH // amUrkhamastakAtsvAgIdakAme // 6 / 3 / 12 / / jo kAmavarjita uttarapada pare ho to mUrddha aura mastaka bhinna halanta aura adanta se pare saptamI kA aluk ho / jaise-kaNThe kAlo yasya saH kaNThekAlaH / urasilomA / udaremaNiH / amUrddhagastakAditi kim / mUrddhazikhaH / mastakazikhaH / akAma iti kim / mukhe kAmo yasya mukhakAmaH / svAGgAditi kim / anazauNDaH / haladantAditi kim / aGgulitrANaH / jaGghAvaliH / / bandhe ca vibhASA // 6 / 3 / 13 // jo ghamanta bandha uttarapada pare ho to vikalpa karake halanta aura adanta se pare saptamI kA aluk ho / jaise-haste bandhaH hastabandhaH / cakre bandhaH ckrvndhH|| tatpuruSe kRti bahulam // 6 / 3 / 14 / / tatpuruSa samAsa meM kRdanta uttarapada pare ho to saptamI kA aluka bahula karake ho / arthAt kahIM 2 ho / stambaramaH / karNejapaH / naca bhavati / kurucrH| mdrcrH|| For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||saamaasikH // . prAvRdazaratkAladivAM je // 6 / 3 / 15 // jo ja uttarapada pare ho to prAT, zarat, kAla, diva, inase pare salamI kA bhaluk ho / jaise-prAvRSijaH / zaradijaH / kAlejaH / divijaH // vibhASA varSakSarazaravarAt // 6 // 3 // 16 // ina zabdoM se pare vi0 sasamI kA aluk ho / varSeja: varSajaH / kSarejaH kSarajaH / varejaH vrjH|| ghakAlataneSu kAlanAmnaH // 6 / 3 / 17 / / jo * gha saMjJaka pratyaya, kAla aura tana pratyaya pare hoM to saptamI kA aluk ho| jaise-pUrvAhetare / pUrvAhvetame / pUrvAhatare / pUrvAhnatame / pUrvAhne kAle pUrvAhnakAle / pUrvAhe tane 'pUrvAhatane / kAlanAmma iti kim / zuklatare / zuklatame / hamadantAditi kim / rAtritarAyAm // zayavAsavAsiSvakAlAt / / 6 / 3 / 18 // jo zaya, vAsa, vAsi, ye uttara pada pare hoM to vi0 saptamI kA alak ho / khezayaH / khazayaH / grAme vAsaH prAmavAsaH / mAmevAsI grAmavAsI / akAlAditi kim / pUrvAhlazayaH / haladantAdityeva / bhUmizayaH // nenasiddhabadhnAtiSu ca / / 6 / 3 / 19 // jo in pratyayAnta siddha aura badhnAti ye uttarapada pare hoM to saptamI kA aluk na ho arthAt luk ho / sthaNDilazAyI / sAMkAzyasiddhaH / cakrabandhakaH / crkbndhkH|| sthe ca bhASAyAm // 6 // 3 // 20 // jo stha uttarapada pare ho to loka meM saptamI kA aluk na ho / jaise-samasthaH / viSamasthaH / bhASAyAmiti kim / kRSNosyAkhareSThaH // pUrvakAlaikasarvajaratpurANAnavakevalAH samAnAdhikaraNena / 2 / 46 // * "taraptamapaughaH " isa sUtra se tarap aura tamap kI gha saMjJA hai / For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH| an pUrvakAla yaha artha kA grahaNa hai / pUrvakAla / eka / sarva / narat / purANa / nava aura kevala / subanta zabda, samAnAdhikaraNa subanta ke sAtha. samAsa pAve * jaise-pUrva snAtaH pazcAdanuliptaH snAtAnuliptaH / kRSTasamIkRtam / dagdhaprarUDham / ekA cAsau zATau ca ekazATI / sarve ca te vedAzca sarvavedAH / jaraJcAsau vaidyazca jaradvaidyaH / purANAnnam / navAnnam / kevalAnnam / samAnAdhikaraNaneti kim / ekasyAH zATI // dikasaMkhye saMjJAyAm // 2 // 150 // saMjJA ke viSaya meM dik aura saMkhyAvAcI zabda samAnAdhikaraNa ke sAtha samAsa paayeN| sAmAnAdhikaraNa kI anuvRtti pAda kI samApti paryanta jAnanI / pUrveSu kaamshgii| apareSu kAmazamI / saMkhyA / pacAmrAH / saptarSayaH / saMjJAyAmiti kim / uttarAH vRkSAH / panca brAhmaNAH / / taddhitArthottarapadasamAhAre ca // 2 / 1 / 51 // dig vAcI zabda aura saMkhyAvAcI zabda taddhita artha meM tathA uttarapada pare ho to samAhAra artha meM samAnAdhikaraNa ke sAtha samAsa ko prApta hoM / pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH paurvazAlaH / zrauttarazAlaH / nAparazAlaH / uttarapade / pUrvA zAlA priNA yasya sa pUrvazAlApriyaH / aparazAlApriyaH / saMkhyAtaddhitArthe / pAJcanApitiH / pAJcakapAlaH / uttarapade / paJcagavadhanaH / samAhAre / paJcakapAlAni. samAhRtAni yasmistatpaJcakapAlaM gRham / paJcaphalI / dazapUlI / paJcakumAri / dazakumAri / dazagrAmI / aSTAdhyAyI // saMkhyApUrvo dviguH // 2 / 1 / 52 / / jo taddhitArthottarapada samAhAra meM saMkhyA pUrva samAsa hai so dvigusaMjJaka hotA hai| paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH / dazakapAlaH / dvigo ganapatya iti luk / aise hI samAsAnta tathA GIS ityAdi kArya jAnane cAhiye / paJcanAvapriyaH / tAvacchatI / / kutsitAni kutsanaiH / / 2 / 1 / 53 // jo kutsitavAcI. subanta kA kutsana vacana subantoM ke sAtha samAsa ho so tatpuruSasaMjJaka ho / jaise-vaiyAkaraNakhasUciH / niSpatibha ityarthaH / yAjJikakitavaH / ayAjya * yaha samAsa bahudhA prathamA vibhakti meM AtA hai isaliye prathamA tatpuruSa aura karmadhAraya samAsa bhI kahate haiM / For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| yAjanatRSNAparaH * mImAMsakadurdurUTaH / nAstikaH : kutsitAnIti kim / vaiyaakrnnshcaurH| kutsanairiti kim / kutsito brAhmaNaH / / pApANake kutsitaiH // 2 // 1 // 54 / / jo pApa aura prANaka subanta kA kutsita subantoM ke sAtha samAsa ho so samAnAdhikaraNa ho / jaisa-yApanApitaH / pApakulAla: / aNakanApitaH / aNakulAlaH // . upamAnAni sAmAnyavacanaiH // 2 // 1 // 5 // jo ( sa0 * ) upamAnavAcI subanta kA sAmAnya vacana subantoM ke sAtha samAsa ho so / zastrIvazyAmA / zastrIzyAmA devadattA / kumudazyanI / magadgadA / ghana iva zyAmaH ghanazyAmo devadattaH / upamAnAnIti kim / devadattA zyAmA / sAmAnyavacanairiti kim / parvatA iva valAhakAH / / upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge // 2 / 1 / 56 // jo upamita arthAt upameyavAcI mubanta kA vyAghrAdi subantoM ke sAtha samAsa ho / so0 / puruSo'yaM vyAghra iva puruSavyAghraH / puruSasiMhaH / siMha iva nA nRsiMhaH / sAmAnyAprayoge iti kim / puruSo vyAghra iva zUraH / / vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam // 2 / 1 / 57 // jo vizeSaNavAcI subanta kA vizeSyavAcI samAnAdhikaraNa subanta ke sAtha samAsa ho / so0 / nIlaJca tadutpalaJca nIlotpalam / raktotpalam / bahulavacanaM vyavasthArtham / kacinnityasamAsa eva / kRSNasarpaH / lohitazAliH / kvacinna bhavatyeva rAmo jAmadagnyaH / arjunaH kArtavIryaH / kacidvikalpaH / nIlamutpalam nIlotpalam // pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca // 2 / 1 / 58 // pUrva, apara, prathama, carama, jaghanya, samAna, madhya, madhyama aura vIra jo ina subantoM kA samAnAdhikaraNa subantoM ke sAtha samAsa ho so / pUrvazvAsau puruSazca pUrvapuru. SaH / apara puruSaH / prathamapuruSaH / caramapuruSaH / jaghanyapuruSaH / samAnapuruSaH / madhyapuruSaH madhyamapuruSaH / vIrapuruSaH // * isa saMketa se samAnAdhikaraNa tatpuruSa jAnanA / / For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org | sAmAmikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 25 zreNyAdayaH kRtAdibhiH / / 2 / 1 / 56 / / zreNi Adi suntoM kA kRta Adi subantoM ke sAtha samAsa ho / so0 / vA0 - zreNyAdiSu cvyarthavacanam // jaise- azreNayaH / zreNyaH kRtAH zreNIkRtA vaNijo vasanti / vyantAnAntu kugatiprAdaya ityanena nityasamAsaH // ktena naJci ziSTenA AnaJ / / 2 / 1 / 60 / / jo naJ rahita ktAnta subanta kA naJ viziSTa kAnta subanta samAnAdhikaraNa ke sAtha samAsa ho so0 / jaise--kRtaM ca tadakRtam / kRtAkRtam / bhuktAbhuktam / pItApItam | uditAnudinam / azitAnazitena jIvati / kliSTAkliSTena varttate // vA0 - kRtApakRtAdInAmupasaMkhyAnam // kRtApakRtam / bhuktavibhuktam / pItavipItam / gatapratyAgatam / yAtAnuyAtam / krayAkrayikA | puTApuTikA | phalAphalikA | mAnonmAnikA // bA0 - samAnAdhikaraNAdhikAre zAkapArthivAdInAmupasaMkhyAnamuttarapadalopazca / / zAkapradhAnaH pArthivaH zAkapArthivaH / kutapasauzrutaH / zrajAtausvaliH || sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH || 2 | 1 | 61 // jo sat, mahat, parama, uttama, utkRSTa, subantoM kA pUjyamAna subantoM ke sAtha samAsa ho so0 / jaise - satpuruSaH / mahApuruSaH / paramapuruSa / uttamapuruSaH / utkRSTapuruSaH / pUjyamAnairiti kim / utkRSTo gauH karddamAt / / For Private and Personal Use Only vRndArakanAgakuJjaraiH pUjyamAnam || 2 | 1 | 62 // jo vRndAraka nAga kuJjara subantoM ke sAtha pUjyamAna arthoM ke vAcaka subanta ke sAtha samAsa ho / so0 | govRndArakaH / zrazvavRndArakaH / gonAgaH / zrazvanAgaH / gokuJjaraH / pUjyamAnamiti kim | susImo nAgaH // katara katamau jAtipariprazne || 2 | 1 | 63 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH jo jAti ke pariprazna artha meM vartamAna katara kataga pratyayAnta subanta kA samA nAdhikaraNa subanta ke sAtha samAga ho so0 / jaise-katarakaThaH / katarakalApaH / katama kaThaH / kattama kalApaH / jAtiparizna iti kim / katarA bhavatodevadattaH / katamo bhavana davadataH / / kiM pe // 2 / 1 / 64 // kim zabda kA kSepa artha meM mubanta ke sAtha samAsa ho so0 / jaise-ki rAnA yo na rakSati / kiM sakhA yo'bhidrAti / kiM gauH yo na vahati // kimaH kSepe // 5 / 4 / 70 // vA artha meM jo kim zabda usa se samAsAnta, pratyaya na ho * // poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAvehayaSkayaNIpravakta:zrotri yAdhyApakadhUttarjAtiH / / 2 / 1 / 65 // jo poTA, yuvati, stoka, katipaya, gRSTi, dhenu, vazA, behada, vaSkayaNI, pravakta, zrotriya, adhyApaka, dhUrta ina subantoM kA jAtivAcI subantoM ke sAtha samAsa hotA hai yaha tatpuruSa ho / jaise - ibhA cAsau poTA ca isapoTa / ibhayuvatiH / agnimtokaH / udazvitkatipayam / gogRSTiH / godhenuH / gonazA / godehat / govaSkayaNI / kaThapravaktA / kaThazrotriyaH / kaThAdhyApakaH / kaThadhUtaH / jAtiriti kim / devadataH pravaktA // . prazaMmAvacanaizca // 2 / 1 / 66 // jAtivAcI subanta, prazaMsAvAcI puvantoM ke sAtha samAsa ko prApta ho so. (jaisegoprakANDam / azvaprakANDam / gomatallikA / gogacarcikA / azvamacarSikA / jAtiriti kim / kumArImatallikA / / / yuvA khalatipalitabalinajaratIbhiH // 2 / 1 / 67 // khalati, palita, balina aura jaratI, ina subantoM ke sAtha yuvana subanta samAsa ko prApta ho so tatpuruSa ho / yudAkhalatiH yuvakhalatiH / yuvatiH khalati yuvakhalatiH / yuvA palitaH yuvapalitaH / yuvatiH palitAH yuvapalitA / yuvA balinaH yuvblinH| yuvAtibalinA / yuvabalinA / yuvAjaran yuvajaran / yuvatijaratI yuvajaratI // * kiMrAjA Adi udAharaNoM meM Taca pratyaya na huaaa|| For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||maamaasikH // kRtyatulyAkhyA ajAtyA // 2 / / 68 // kRtya pratyayAnta aura tulya tathA tulya ke samAnArtha jo subanta, so jAtivarjita subanta ke sAtha samAsa pAve so samAnAdhikaraNa tatpuruSa karmadhAraya samAsa ho / jaise bhAjyaM ca taduSNaJca bhojyoSNam / bhojyalavaNam / pAnIyazInam / tulyAkhyA / tulyazvetaH / tulyamahAn / sadRzazvetaH / sadRzamahAn / ajAtyeti kim / rakSaNIyA manuSyaH / / - varNoM varNana // 2 / 1 / 66 / / varNa vizeSavAcI samAnAdhikaraNa, subanta ke sAtha varNa vizeSavAcI suyanta sagAsa pAye so* / kRSNasAraGgaH / lohitasAraGgaH * | kRSNazabalaH / lohitazabalaH // kumAraH zramaNAdibhiH // 2 / 1 / 70 // kumAra zabda, zramaNa Adi subantoM ke sAtha samAsa pAve so0 / kumArI zramaNA kumArazramaNA / kumArI pravrajitA kumArapramajitA / kumArI kulaTA kumArakulaTA / ityAdi / catuSpAdo garbhiNyA // 2 / 1 / 7 // catuSpAdvAcI subanta, garbhiNI subanta ke sAtha samAsa pAve so tatpuruSa ho / jaisegogarbhiNI / ajAgarbhiNI / mahiSIgarbhiNI // prAptapanne ca dvitIyayA // 2 // 2 // 4 // prApta aura Apanna subanta, dvitAyAntasubanta ke sAtha samAsa ko prApta hoM / jaiseprApto jIvikAm prApta nIvikaH / jIvikAprApta iti vA / Apanno jIvikAm ApannajIvikaH / jIvikApanna iti vA // kAlAH parimANinA // 2 / 2 / 5 // kAlabAcI suvanta, parimANavAcI subanta ke sAtha samAsa ko prApta ho so tatpuruSa ho / jaise--mAso jAto'sya sa mAsajAtaH / saMvatsarajAtaH / dvayahajAtaH / vyahajAtaH / / natra // 1 / 2 / 6 // nam samartha subanta ke sAtha samAsa pAve so na tatpuruSa ho / jaise-na brAhmaNaH abrAhmaNaH / avRSalaH // * aneka zabda samasta ho ke ekahI padArtha ke vAcaka ho / For Private and Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| meron .mmmmm pUrva apara adhara uttara ye subanta, ekadezavAcI arthAt avayavavAcI subanta ke sAtha samAsa pAveM / eka * adhikaraNa arthAt eka dravya va.cya ho to / SaSThI samAsApavAdo'yaM yogaH / pUrva kAyasya pUrvakAyaH / aparakAyaH / adharakAyaH / uttarakAyaH / ekadezineti kim / pUrva nAbheH kAyasya / ekAdhikaraNa iti kim / pUrva chAtrANAmAmantraya // arddha napuMsakam // 2 // 2 // 2 // jo napuMsaka liGga arddha zabda, eka dezI ekAdhikaraNa subanta ke sAtha samAsa ko prApta ho so tatpuruSa ho / jaise-arddha pippalyA: arddhapippalI / arddhakauzAtakI / napuMsakamiti kim / grAmArddhaH / nagarAH / ekadezinetyeva / bharddha prAmasya devadattasya / ekAdhikaraNa ityeva / arddha pippalInAm / / dvitIyatRtIyacaturthaturyANyanyatarasyAm // 2 // 2 // 3 // dvitIya, tRtIya, caturtha aura turya ye subanta, ekadazi ekAdhikaraNa subanta ke sAtha samAsa ko prApta ho so tatpuruSa ho / dvitIyaM bhikSAyAH dvitIyabhikSA / SaSThIsamAsaH / pakSe bhikSAdvitIyaM vA / tRtIyaM bhikSAyAH tRtIyabhikSA / bhikSAtRtIyaM vA / caturtha bhikSAyAH caturthabhikSA / bhikSAcaturtha vA / ekadezinetyeva / dvitIyaM bhikSAyAH bhikSukasya / ekAdhikaraNa ityeva / dvitIyaM bhikSANAm / / . vA-catuSpAjjAtiriti vaktavyam // ___ iha mAbhUt / kAlAkSI garbhiNI / svastimatI garbhiNI / catuSpAda iti kim / brAkSaNI garbhiNI // mayUravyaMsakAdayazca / 2 / 1 / 72 // mayUradhyasaka Adi zabda nipAtana kiye haiM so0 / jaise-mayUravyasakaH / chAtravyaM skH|| iti samAnAdhikaraNaH karmadhArayastatpuruSaH samAptaH // athaikAdhikaraNastatpuruSaH // pUrvAparAdharottaramekadozanakAdhikaraNe // 2 // 2 // 1 // For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| masmAnuDaci // 6 / 3 / 74 // tasmAt nAma lopa huye naJ ke nakAra se pare ajAdi uttarapada ko nuT kA Agama ho / na ac anan / na azvaH anazvaH / na uSTraH anuSTaH / ityAdi // natrastatpuruSAt // 5 / 4 / 71 // jo naJ se pare rAja Adi zabda so anta meM jisa tatpuruSa ke usa se samAsAnta pratyaya na hoM / arAjA / asakhA / agauH / tatpuruSAditi kim / anRco mANavakaH / adhuraM zakaTam // patho vibhASA / / 5 / 4 / 72 // jo naJ se pare pathin zabda so jisa tatpuruSa ke anta meM ho usa se samAsAnta pratyaya vikalpa kara ke ho / apatham / apanthAH / ISadakRtA // 2 / 2 / 7 // jo subanta ISat zabda kRt varjita subanta ke sAtha samAsa ko prApta ho vaha taspuruSa samAsa ho / vA.-IpadaguNavacaneneti vaktavyam // ISatkaDAraH / ISatpiGgalaH / ipadvikAraH / iSadunnataH / ISatpItam / guNavacaneneti kim / ISad gArgyaH / * SaSThI // 2 / 2 // 8 // SaSThyanta subanta, samartha subanta ke sAtha vi0 samAsa pAve / so SaSThI tatpuruSa jAno / rAjJaH puruSaH rAmapuruSa: / rAjJAH puruSo rAja puruSau / rAjJAM puruSAH rAjapuruSAH / rAjJa puruSau puruSA vA / brAhmaNa kambalaH / / bA-kRdyogA ca SaSThI samasyata iti vaktavyam // jaise-idhmabrazcanaH / palAzazAtanaH / kimarthamidamucyate / pratipadavidhAnA SaSThI na samasyata iti vakSyati tasyAyaM purastAdapakarSaH / / * yahAMtaka tatpuruSa samAsa kA prakaraNa AyA isake Age paSTha tatpuruSa kA prakaraNa samajhA cAhiye // For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassag sAmAsikaH // - - yAjakAdibhizca / / 2 / 2 / 6 // SaSThayanta yAjaka Adi zabda, subantoM ke sAtha samAsa pAyeM so SaSThI / jaisezrAjhaNayAjakaH / kSatriyayAjakaH // SaSThayA Akroze // 6 / 3 / 21 // Akroze arthAt nindA artha meM uttarapada pare ho to SaSThI kA aluk ho| jaisecaurasya kulam / Akroza iti kim / brAhmaNakulam // ghA-SaSThIprakaraNe vAgadikpazyadyo yukti daNDahareSu yathAsaMkhya malugavaktavyaH // jaise~vAcoyuktiH / dizodaNDaH / pazyatoharaH / / vA0 --prAmuSyAyaNAmuSyaputrikAmuSyakuliketi cAluga vaktavyaH // amuSyAapatyam AmuSyAyaNaH / naDAditvAt phak / amuSya putrasya bhAvaH AmuSya putrikA / manojJAditvAd vuJ / tathA Amupyakulikati // ___ghA0-devAnAM priya ityatra ca SaSTyA alugavaktavyaH / / jaise- devAnAM priyaH // vA0-zepapucchalAGgaleSu zunaH saMjJAyAM SaSThayA aluga vaktavyaH / / jaise-zunaH zeSaH / zunaH pucchaH / zuno lAGgulaH // vA0-divazva dAse SaSThayA aluga vaktavyaH // divodAsAya gAyati // putre'nyatarasyAm / / 6 / 3 / 22 / / putra uttarapada pare ho to Akoza artha meM SaSThI kA aluk vikarupa kara ke ho / jaise- dAsyAH putraH ! dAsIputro vA / Akroza iti kim / brAhmaNIputraH // Rto vidyAyonisambandhebhyaH // 6 / 3 / 23 // akArAnta vidyAsambandhI aura RkArAnta yoni sambandhiyoM se pare SaSThI kA aluk For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // ho, jaise- honurantavAsI / hotuH putraH / pituranta vAsI / pituH putraH / Rta iti kim / bhAcAryaputraH / mAtula putraH // vibhASA svaspatyoH // 6 / 3 / 24 // kArAnta vidyA sambandhI aura RkArAnta yoni sambandhiyoM se svasa tathA pati uttarapada pare ho to vi0 SaSThI kA aluk ho / jaise-mAtuH vvasA / mAtuH svasA / mAtRSvasA / pitu svasA / pituHNvasA / pitRSvasA / duhituH ptiH| duhitRpatiH / nanAnduH paniH / nanAnhapatiH / nityaM krIDA jiivikyoH|| 2 // 2 / 17 / / krIDA aura jIvikA artha meM SaSThI subanta ke sAtha nitya samAsa pAye / jaise(krIDA) uddAlakapuSpabhaJjikA / vAraNapuSpapracAyikA (jIvikA ) dantalekhakaH / pustaka lekhakaH / krIDAjIvikayoriti kim / odanasya bhojakaH * // kugatipAdayaH // 2 // 2 // 18 // ku avyaya gatisaMjJaka aura prAdigaNastha zabda samartha subanta ke sAtha samAsa ko prApta hoM / jaise -ku / kutsitaH puruSaH kupuruSaH / gati / urarIkRtam / yadUrIkaroti / prAdayaH // thA0-dunindAyAm / / duSpuruSaH / / vA. svatIpUjAyAm // su aura ati ye pUjA artha meM hI samAsa ko prApta hoM / zobhanaH puruSaH supuruSaH / prati puruSaH // vA-zrAGISadarthe // bhApiGgalaH / AkaDAraH / duSkRtam / atistutam / Abaddham // vA-prAdayo gatAdyarthe prathamayA // pragata AcAryaH prAcAryaH / prAntevAsI // * yahAMtaka SaSThI tatpuruSa pAyA isa ke Age punastatpuruSa kA prakaraNa calA hai / For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAmikaH // vA0-atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA / atikrAntaH khaTvAm / atikhaTvaH / atimAlaH // vA0-avAdayaH kruSTAdyarthe tRtIyayA // avakruSTaH kokilayA avakokilaH // __ vA.-paryAdayo glAnAdyarthe catujhaM // pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / alaM kumAyau~ / alaMkumAriH / / vA-nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA / / niSkrAntaH kauzAmbyAH nisskaushaambiH| nirvaaraannsiH| niSkrAntaH sabhAyAH niHsbhH|| vA0-prAdiprasaGge karmapravacanIyAnAM pratiSadhI vaktavyaH // vRkSa prati vidyAtate vidyut / sAdhurdevadatto mAtaraM prati // upapada matiG / / 2 / 2 / 16 // jo tiG varjita upapada hai so samartha subanta ke sAtha nitya samAsa ko prApta ho so tatpuruSa samAsa ho / jaise-kumbhakAraH / nagarakAraH / ityAdi // na pUjanAt / 5 / 4 / 66 // pUjana vAcI se pare samAsAnta pratyaya na ho / jaise gajA / atiraajaa| susakhA / atisakhA / sugauH / atigauH // amaivAvyayena // 2 / 2 / 2 // jo upapada avyaya ke sAtha samAsa ho to am avyaya hI ke sAtha ho anya ke saGga nahIM / svAduMkAraM bhuGkte / lavaNaMkAraM bhuGkte / saMpannaMkAraM bhuGkte / amaiveti kim / neha bhavati kAlo bhoktum / evakArakaraNamupapadavizeSaNArtham / amaiva yattulyavidhAnamupapadaM tasya samAso yathA syAt / amA cAnyena ca yattulyavidhAnaM tasya mAbhUt / agrebhuktavA / agrebhojam // tRtIyAprabhRtInyanyatarasNAm // 2 // 2 // 21 // ( upadaMzastRtIyAyAm ) / yahAM se le ke jo upada haiM ve am avyaya ke sAtha For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vi0 samAsa ko prApta hoM so tatpuruSa samAsa ho / mUla padezaM bhuGkte / mUla kenopadeza bhuGkte / uccaiHkAraM samAcaSTe ! uccakAreNa vA / aMtyeva // vA0 - paryyAptivacaneSvalamartheSu // -- paryyApto bhoktum / prabhubhaktum / samartho bhoktum || ktvA ca // 2 / 2 / 22 // 33 tRtIyA prabhRti zabda ktvA pratyaya ke sAtha samAsa ko prApta vi0 hoM / uccaiH kRtya / uccaiHkRtvA // * zeSo bahuvrIhiH / / 2 / 2 / 23 // zeSaH arthAt ukta samAsoM ko chor3a ke jo Age samAsa kathana karate haiM so bahubrIhi hai | yaha adhikAra sUtra bhI hai || anekamanyapadArthe || 2 / 2 / 24 / / jo anya pada ke artha meM varttamAna aneka subanta, so subanta ke saGga samAsa ko prApta ho usa ko bahubrIhi jAno / * vizAle netre yasya sa vizAlanetraH / bahu dhanaM yasya sa bahudhano bahudhanako vA puruSaH / eka prathamA vibhakti ke artha ko chor3a kara saba vibhakti ke arthoM meM bahubrIhi samAsa hotA hai / prAptamudakaM yaM grAmam sa prAptodako grAmaH // UDho ratho yena sa UDharatho'navAn / upahRtamudakaM yasmai sa upahRtodako'tithiH / uddhRta zrodano yasyAH sA uddhRtaudanA sthAlI ! ac anto yasya sa ananto dhAtuH / vIrAH puruSA yasmin grAme sa vIrapuruSo grAmaH / parantu prathamA ke artha meM nahIM hotA hai / vRSTe meghe gataH / aneka grahaNaM kim / bahUnAmapi yathA syAt / susUkSmajaTakezaH / ityAdi // vA0 - bahubrIhiH samAnAdhikaraNAnAmiti vaktavyam // vyadhikaraNAnAM gAbhUt / paJcabhirbhuktamasya || * yahAMtaka kugati aura prAdi prayukta tatpuruSa samAsa AyA isa brIhi kA adhikAra calA hai / For Private and Personal Use Only ke Age bahu + isa bahubIhisamAsa ke vigraha meM prathamA aura anya padArtha meM dvitIyA Adi vibhaktiyoM ke prayoga hote haiM, jaise netra zabda prathamA aura yat zabda se SaSThI huI hai vaise sarvatra samajho // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / sAmAsikaH // - - - vA avyayAnAM ca bahuvrIhirvaktavyaH // uccamukhaH / nAcamugvaH // vA - saptampamAnapUrvapadasyottarapadalopazca / / kaNThe sthitaH kAlo yasya kaNThakAla: / urasilomA / uSTrasya mukhamiva mukhaM yasya sa uSTramukhaH / kharamukhaH // pA0--samudAyavikAraSaSThayAzcabahubrIharuttarapadalopazceti vaktavyam / kezAnAM saMghAtaH kezapaMghAtaH / kezasaMghAtazcUDA'sya sa keza yUDaH / suvarNa vikAro. lakAro'sya sa suvarNA'laMkAraH // vA0-prAdibhyo dhAtujasyottarapadalopazca vA bahuvrIhirvaktavyaH / prapatitaM parNamasya praparNaH / prapatitaM palAzamasya prapalAzaH // vA-no'styarthAnAM bahuvrIhirvA cottarapadalopazca vaktavyaH / bhavidyamAnaH putro yasya so'putraH / vidyamAnA bhAryA yasya so'bhAryaH / avidhamAnabhAryaH // pA.-suvAdhikAre'stikSorAdInAM bahuprIhirvaktavyaH / astikSIrA brAhmaNI / astyAdayo nipAtAH // striyAH puMvadbhASitapuMskAda naGsamAnAdhikaraNe striyAmapUraNI. priyAdiSu // 6 / 3 / 34 // bhASitaH pumAn yena sa bhASitaskaH tasmAt / bhASita puMliGga se pare Uvanita jo strI zabda usako puMvat ho arthAt usakA puMliGga ke sadRza rUpa hotA hai samAnAdhikaraNa strIliGga vAcI uttarapada pare ho to| parantu pUrNI tathA priyAdi ko chor3a ke / darzanIyA bhAryA yasya sa darzanIyabhAryaH / rUpavadbhAryaH / zlakSNacUDaH / pUrNA vidyA yasyA sA pUvidyA / viditA nItiryayA sA viditanItiH / suzikSitAH vANI yasyAH sA suzikSi. tavANI / striyA iti kim / grAmaNi brAhmaNakulaM dRSTirasya prAmaNidRSTiH / bhASitapuMskAditi kim / khaTvAbhAryaH / anUniti kam / brahmabandhubhAryaH / |smaanaadhikrnn For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmApikaH // iti kim / kalyANyA mAtA kalyANImAtA / striyAmiti kim / kalyANIpradha nameSAm kalyANIpradhAnA ime / apUraNIti kim / kalyANI paJcamI yAsAM tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / kalyANIdazamAH / / vA0-pradhAnapUraNIgrahaNaM karttavyam / / iha mAbhUt / kalyANapaJcamIkA pakSa iti / apriyAdigviti kim / kalyANIpriyaH / / diG nAmAnyantarAle // 2 / 2 / 26 // jo antarAla artha meM dik nAma subanta zabda, subanta ke sAtha samAsa ko prApta hoM so bahubrIhi samAsa hai| madhya koNa ko antarAla kahate haiM dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM dik sA dakSiNa pUrvI dik / pUrvonarA / uttarapazcimA / pshcimdkssinnaa|| saMkhyayA vyayAsanAdUrAdhikasaMkhyAH saGkhyeye // 2 / 2 / 25 // jo saMkhyeya meM ghartamAna avyaya, Asanna, dara, adhika aura saMkhyA, subanta ke sAtha sagAsa pAve vaha samAsa bahubrIhi ho ( avyaya ) dazAnAM sagIpe upadazAH / upviNshaaH| AsannadazAH / adUrayAmA vRkSAH / adhika vaMzAH / ( saMkhyA ) dvau vA trayo vA dvitAH / tricaturAH / dvidazAH / saMkhyayeti kim / paJca brAhmaNAH / avyavAsannAdAdhikasaMkhyA iti kim / brAhmaNAH paca / saMkhyeya iti kim / adhikA viMzatirgavAm / / bahubrIhI saMkhyeye DajabahugaNAt // 5 / 4 / 73 // jo saMkhyeya meM vartamAna bahuvrIhi usa se samAsAnta uc pratyaya ho / jaise-upadazAH / upaviMzAH / uptriNshaaH| AsannadazAH / adaradazAH / saMkhyeya iti kim / citraguH / zavalaguH / abahugaNAditi kim / upabahavaH / upagaNAH / / . vA-Daca prakaraNe saMkhyAyAstatpuruSasyopasaMkhyAnaM kartavyam // nistriMzAdyartham / nirgatAni triMzataH / nistriMzAni varSANi devadattasya / nizcatvAriMzAni yajJadattasya / nirgatastriMzatAGgulibhyo nistriMzaH khaDgaH // tatra tenedamiti sarUpe // 2 // 2 // 27 // idam artha meM saptamyanta sarUpa aura tRtIyAnta sarUpa, subanta ke sAtha samAsa pAve so bahuprIhi ho / ic karmavyatihAre // 5 / 4 / 127 / / For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 36 www.kobatirth.org // sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dharma ke vyatihAra artha meM jo bahubrIhi usa se samAsAnta ic pratyaya ho / aura tiSThadguprabhRti meM ic par3hA bhI hai isaliye avyaya jAnanA / kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttaM keza keza | daNDaiga DaiH prahRtyedaM yuddhaM pravarttate tat daNDAdagaDa || anyeSAmapi dRzyate / / 6 / 3 / 137 // jisa zabda ko dIvadeza vidhAna kahIM na kiyA ho usa ko dIrghava isa sUtra se jAniye | kezAkezi / daNDAdaNDi / ityAdi // dvidaNDyAdibhyazca || 5 | / 128 // ic pratyayAnta dvidaNDi, dvimusalI ityAdi nipAtana kiye haiM | tena saheti tulyayoge / 2 / 2 / 28 // tulya yoga artha meM saha zabda tRtIyAnta subanta ke sAtha samAsa pAve so bahubrIhi ho / vopasarjanasya || 6 | 3 / 82 // jo upasarjana artha meM varttamAna saha zabda usa ko sa Adeza vikalpa karake ho / putreNa sahAgataH pitA / saputraH / sahaputraH / sacchAtra AcArya: / sahacchAtro vA / sakarmakaraH / sahakarmakaro vA / tulyayoga ini kim / sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI 'upasarjanasyeti kim / sahakRtvA / sahayudhvA / / prakRtyA ziSyagovatsaha leSu / / 6 / 3 / 83 // AzIrvAda artha meM uttarapada pare ho to go, vatsa aura hala ina ko varja ke saha zabda prakRti karake rahe arthAt sa Adeza na ho / svasti devadattAya / saha putrAya / saha cchAtrAya / sahAmAtyAya / zrAziSati kim / sAnugAya dasyave daNDaM dadyAt / sahAnugAya vA / bhRgovatsahaleviti kim / svasti bhavate sahagave / sagave / sahavatsAya / savatsAya / sahaddalAya ! sahalAya / vopasarjanasyeti pakSe bhavatyeva sabhAvaH // samAnasya chandasya mUrddhaprabhRtyudarkeSu || 6 | 3 | 84 // jo mUrddha prabhRti aura udarka varjita uttara pada pare ho to samAna zabda ko sadeza ho / anubhrAtA sagarbhyaH / anusakhA sayUthyaH / amUrddhaprabhRtyudarkeSviti kim / samAnamUrddhA / samAnaprabhRtayaH / samAnodarkAH // bahuvrIhau sakthyakSNoH svAGgAt Sac // / 5 / 4 / 113 // For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || sAmAsikaH // 3 bahu gAvAcI sathi aura akSi zabda se samAsAnta Sac pratyaya ho, jaise - dIrghasakthaH / kalyANAkSaH / lohitAkSaH / jo strI ho to Sita hone se GIS pratyaya hotA hai / dIrghasakthI / kalyANAkSI / ityAdi / bahubrIhAviti kim / pazmasakUthi / paramAkSi / sakthyakSNoriti kim / dIrghajAnuH / subAhuH / svAGgAditi kim dIrghasakthizakaTam | sthUlAtiritaH // gurdAruNi // 5 / 4 / 114 // dAru artha meM aguli zabdAnta bahubrIhi samAsa se samAsAnta Sac pratyaya ho / dve aGgulI yasya dvayaGgulam / vyaGgulam / caturaGgulaM dAru | dAruNIti kim / pancAGguliIstaH || dvitribhyAM Sa mUrbhaH // 5 / 4 / 115 / / I dvi aura tri se para mUrddhana zabda se bahubrIhi samAsa meM samAsAnta Sa pratyaya ho / jaisedvimuurddhH| trimUrddhaH / dvitribhyAmiti kim / uccairmUrddhA // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir apUraNIpramANyoH || 5 / 4 / 116 / / jo pUraNa pratyayAnta aura pramANI zabdAnta bahubrIhi usa se samAsAnta apU pratmaya ho / jaise - kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAm tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / kalyANIdazamA rAtrayaH / strIpramANI yeSAM te strIpramANA: kuTumbinaH / bhAryApradhAnA ityarthaH // 1 vA0 - pradhAnapUraNIgrahaNaM karttavyam // -- iha mAbhUt / kalyANIpaJcamI asmin pakSe kalyANa paJcamIkaH // 1 vA0 - neturnakSatra upasaMkhyAnam || mRgo netA AsAM rAtrINAM tA mRganetrA rAtrayaH / puSyanetrAH / nakSatra iti kim / devaTags: // vA0 - chandasi ca neturupasaMkhyAnam // vidyAdharmanetrA devAH / khomanetrAH // . vA0 - mAsAtpratyayapUrvapadAt ThanvidhiH // pancako mAso'sya paJcakamAsikaH / karmakArAH / dazakamAsikA // 6 For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // antarvahinyA ca lomnA // 5 / / 117 // antar aura bahim zabda se pare jo loman zabda tadanta bahuvrIhi se samAsAnta ap pratyaya ho / jaise-antargatAni lomAnyasyAntarlomaH prAcAraH / bahirgasAni lomAnyasya sa bahirlomaH paTaH // aJ nAsikAyAH saMjJAyAM nasaM cAsthUlAt / / 5 / 4 / 118 // nAsikAnta bahuvrIhi samAsa se ac pratyaya ho aura saMjJA artha meM nAsikA ke sthAna meM nama Adeza ho / duriva nAsikA'sya guNasa: / vArddhiNasaH / gonasaH / saMjJAyAmiti kim / luGganAsikaH / asthUlAditi kim / asthUlanAsiko varAhaH // khurakharAbhyAM nas vaktavyaH // khuraNA / kharaNA / pakSa meM ac pratyaya bhI iSTa hai / khuraNasaH / kharaNasaH / / upasargAca // 5 / 4 / 116 / / upasarga se pare o nAsikA zabda tadanta bahubrIhi se samAsAnta ac pratyaya ho aura nAsikA ko nas Adeza bhI ho / jaise-unnatA nAsikA asya sa unnasaH / pragatA nAsikA asya prnnsH| pA0-venoM vktvyH|| vi pUvaka nAsikA ke sthAna meM a bhAdeza aura ac pratyaya bhI ho / vigatA nAsikA asya sa vinaH // suprAtasuzvasudivazArikukSacaturazreNIpadAjapada proSThapadAH // 5 // 4 / 120 // isa meM suprAta ityAdi bahubrIhi samAsa aura ac pratyayAnta nipAtana kiye haiN| jaise---zobhanaM prAtarasya sa muprAtaH / zobhanaM zvo'sya suzvaH / zobhanaM divA bhasya sudivaH / zAririva kukSirasya zArikukSaH / catasro'zrayo'sya sa caturazraH / eNyA iva pAdAvasya eNIpadaH / ajasyeva pAdAvasya ajapadaH |prossttho gaustasyeva pAdAvasya proSThapadaH / / naduHsubhyo halisakthyoranyatarasyAm // 5 / 4 / 121 // naJ dus aura su ina se pare jo hali aura sakthi tadanta bahuvrIhi se For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||saamaasikH // veNNN NARAANAANANA AANWwwwwwwwwwwwmAAAAAAAAAwar samrAsAnta ac vikalpa karake ho / jaise-avidyamAnA halirasma bhahalaH / ahaliH / duIlaH / duIliH / suhalaH / suhaliH / avidyamAnaM sakthyasya prasakthaH / asakthiH / duHsakthaH / duHsakthiH / susakthaH / susakthiH / nityamasic prajAmedhayoH / / 5 / 4 / 122 // naJ dus aura su se pare jo prajA aura medhA tadanta bahuvrIhiM se nityahI samAsAnta asic pratyaya ho / jaise-avidyamAnA prajA'sya apajAH / duSprajAH / suprajAH / bhavidyamAmA medhA'sya amedhAH / durmedhAH / sumedhAH / nitya grahaNa isaliye. hai| ki pUrvasUtra ke vikalpa se do prayoga na hoM / / bahuprajAichandasi // 5 / 4 / 123 // bahuprajAH / yaha veda meM nipAtana kiyA hai / chandasItiH kim / bahupro bAmaNaH / dharmAdanic kevalAt // 5 / 4 / 124 // kevala. arthAt ekahI zabda se pare jo dharma zabda usa se samAsAnta anic prasyaya ho / . jaise-kalyANo dharmo'sya / kalyANadharmA / priyadharmA / kevalAditi kim / paramaH svo dharmo'sya / paramasvadharmaH // jambhAsuharitatRNasomebhyaH // 5 / 4 / 125 // sa, harita, tRNa aura soma zabda se pare yaha jambhA zabda nipAtana kiyA hai| ja-- gmA nAma mukhya. dAMtoM kA aura khAne yogya vastu kA bhI hai| zobhano jambho'sya sujambhA devadataH / hritjmmaa| tRNajammA / somajammA / dakSiNermA lubdhayoge / / 5 / 4 / 126. / / dakSiNermA samAsAnta nipAtana. kiyA hai| lubdhayoga. artha meM / lubdhana'ma vyAdha kA hai| dakSiNama vraNamasya dakSiNermA mRgaH / ImaiM vraNamucyate / * dakSiNamajhaM vraNitamasya vyAdhenetyarthaH / lubdhayoga iti kim / . dakSiNema zakaTam // prasaMbhyAM jAnuno H // 5 / 4 / 126 // * jisa mRga ke dakSiNaH pArzva meM bANaH Adi se kSata kiyA ho usa ko dakSiNermA kahate haiM kyoMki Irma kSata kA nAma hai // For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // pra aura sam se pare jAnu zabda ko samAsAnta ju bhAdeza ho / jaise-prakRSTe saMsRSTe ca jAnunI asya prajuH / saMjuH // . arthAdU vibhASA // 5 / 4 / 130 / Urdhva zabda se pare jAnu zabda ko vikalpa karake jhu Adeza ho / jaise-jace jAnunI asya / UrdhvajuH / UrdhvajAnuH // adhaso'naG // 5 / 4 / 131 // Udhas * zabdAnta bahuvrIhi ko samAsAnta anaGa Adeza ho / jaise-kuNDamivodho'syAH kuNDodhnI / ghaTodhnI gauH // vA-Udhaso'naDi strIgrahaNaM kartavyam / / iha mAbhUt / mahodhAH / parjanyaH / ghttodh| dhenukam // dhanuSazca // 5 / 4 / 132 // dhanuS zabdAta bahuvrIhi ko anaG zrAdeza ho / jaise zAI dhanurasya zAhadhanvA / gANDIvadhanvA / puSpadhanvA / bhadhijyadhanyA / / vA saMjJAyAm / / 5 / 4 / 133 // saMjJAviSaya meM dhanuHzabdAnta bahuvrIhi ko vikalpa karake anaG Adeza ho / jaise2 zatadhanuH / zatadhanvA / dRDhadhanuH / dRDhadhanvA // jAyAyA niG // 5 / 4 / 134 / / jAyAnta bahuvrIhi ko samAsAnta niG aAdeza ho / yuvatirjAyA'sya / yuvanAniH / vRddhajAniH // gandhasyedutpUtisusurabhiH // 5 // 4 / 135 // ut, pUti, su aura surabhi zabdoM se pare gandha zabda ko samAsAnta it Adeza ho / * thanoM ke Upara jo dUdha kA sthAna arthAt ena hai usa ko Udham kahate haiM .... , zArja zrAdi dhanuSa ke vizeSa nAma haiM / zatadhanu Adi kisI puruSa vizeSa ke nAma haiM // For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAmikaH // . 4" ran- - - udgato gandho'sya udgandhiH / pUtigandhiH / sugandhiH / surabhigandhiH / etebhya iti kim / tIvragandho vAtaH // ghA - gandhasyetve tadekAntagrahaNam // gandha zabda ko ittva vidhAna meM usI kA avayava ho to itva hotA hai yahAM nahIM hotA * zAbhano gandho'sya sugandha ApaNaH // alpAkhyAyAm // 5 / 4 / 136 // alpa artha meM vartamAna bahuvrIhi samAsAnta gandha zabda ko it Adeza ho / jaise--mapo'lpo'smin supagandhi bhojanam / alpamasmin bhojane ghRtaM ghRtagandhi / kSIragandhi / tailagandhi / dadhi gadhi / takragandhi / ityAdi / upamAnAcca // 5 / 4 / 137 // upamAna vAcI se pare gandha zabda ko it zrAdeza ho / padmasyeva gandheo'sya padmagandhi / utpalasyeva gandho'sya puSpasya tadutpalagandhi / karISagandhi / kumudagandhi / / - pAdasya lopo'hastyAdibhyaH // 5 / 4 / 138 // bahumIhi samAsa meM hasti zrAdi zabdoM ko chor3a ke upamAna vAcI zabda se pare pAda zabda ke prakAra kA lopa ho / vyAghrasyeva pAdAvasya zunaH sa vyAghrapAt / siMhapAt / bhahastyAdibhya iti kim / hastipAdaH / kaTolapAdaH // kumbhapadISu ca // 5 / 4 / 136 // kuMbhapadI Adi zabdoM meM pada zabda ke akAra kA lopa nipAtana se kiyA hai / kuMbhapadI / zatapadI / aSTApadI / ityAdi / saMkhyAsupUrvapadasya ca // 5 / 4 / 140 // bahuvrIhi samAsa meM saMkhyA aura su pUrvaka pAda zabda ke prakAra kA lopa ho / dvau pAdAyasya dvipAt / tripAt / catuSpAt / zobhanau pAdAvasya supAt / / * gandha zabda sAmAnya se guNa kA nAma hai so jahAM isa zabda ko dravya kI vivakSA na ho vahIM it prAdeza ho aura jahAM vizeSa dravya kI vivakSA meM anya padArtha samAsa ho vahAM it Adeza na ho / jaise-sugandha ApaNaH / sundara gandhayukta dukAna // For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 ... ||saamaasikH // ...MARArrow . vayasi dantasya dat // 5 / 1 / 141 / / saMkhyA aura supUrvaka bahubrIhisamAsAnta danta zabda ko datR Adeza ho / dvau ra. ntAvasya dvidan / tridan / caturdan / zobhanA dantA asya sudana kumAraH / vayasIti kim / dvidanto kuJjaraH // __ chandasi ca // 5 // 4 / 142 // veda meM bahubrIhi samAsAnta danta zabda. ko datR bhAdeza ho / jaise--patradantamAlabheta / ubhayadata Alabhate // . striyA~ saMjJAyAm // 5 / 4 / 142 / / jahAM strI kI saMjJA karanA ho vahAM bahubrIhi samAsAnta danta zabda ko datR bhAdezaH ho / ayodatI / phAladatI / saMjJAyasamiti kim / samadantI / snigdhadantI // vibhASA zyAvArokAbhyAm // 5 / 4 / 144 // zyAva aura bharoka zabda se pare bahuvrIhi samAsAnta danta zabda ko vikalpa karake data Adeza ho / zyAvA dantA asya zyAmadan / zyAvadantaH / arokaran / bharokadantaH / bharoka nApa dIptirahita || agrAntazuddhazabhravRSavarAhebhyazca // 5 / 4 / 145 // agrAnta zabda, zuddha, zubhra, vRSa aura barAha ina se pare bahuvrIhi samAsAnta dantaHzabda ko vikalpa karake data Adeza ho / jaise-kuDmalApramiva dantA bhasya kuDmalAgdan / kuDmalAgradantaH / zuddhadan / zuddhadantaH / zubhradan / zubhradantaH / vRSadan / vRSarantaH / varAhadan / varAhadantaH // kakudasyAvasthAyAM lopaH // 5 / 4 / 146 // avasthA artha meM vartamAna bahuvrIhi samAsAnta kakud zabda ke anta kA lopa ho| masaMjAtakakut vatsaH / bAla ityarthaH / unnatakakut / vRddhabayA vRSa ityarthaH / sthUlakakut / malayAnityarthaH / avasthAyAmiti kim / zvetakakudaH // ... trikakut parvate / / 5 / 4 / 147 / / - parvata artha meM trikakut nipAtana kiyA hai / trINi kakudAnyasya trikakut parvataH / parvata iti kim / trikakudo'nyaH / / For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| - udvibhyAM kAkudasya // 5 / 4 / 148 // ut bhaura vipUrvaka bahuprIhi samAsAnta jo kAkud zabda usa ke asta kA lopa ho / gad gataM kAkudamasya ukAkut / vikAkut / tAlu kAkudamucyate // padvibhASA // 5 / 4 / 146 // pUrNa zabda se pare bahuvrIhi samAsAnta jo kAkud usa ke anta kA lopa vikalpa karake ho pUrNakAkut / pUrNakAkudaH / / suhRduhadI mitrAmitrayoH // 5 / 4 / 150 // . suhRd aura duhRd nipAtana gitra aura amitra arthoM meM kiye haiM / zobhanaM hRdayamasya suhRnmitram / duSTaM hRdayamasya duhRmitraH / mitrAmitrayoriti kim / suhRdayaH kAruNikaH / duhRdayazcauraH // ura prabhRtibhyaH kap // 5 / 4 / 151 // uram Adi zabda jisa ke anta meM hoM usa bahuvrIhi samAsa se samAsAnta kap pratyaya ho / jaise-vyUDhamuro'sya / vyUDhora skaH / priyasarpiSkaH / avamuktopAnatkaH // inaH striyAm // 5 / 4 / 152 // in pratyayAnta bahubrIhi samAsa se sagAsAnta kap pratyaya ho / bahavo daNDino'syAM zAlAyAM bahudaNDikA zAlA / bahucchAtrikA / bahusvAmikA nagarI / bahuvAgmikA sbhaa| striyAmiti kim / bahudaNDI * / bahudaNDiko vA rAjA // navRtazca // 5 / 4 / 153 // nadyanta aura RkArAnta bahuvrIhi samAsa se kap pratyaya ho / jaise-bayaH kumAryo'syAM zAlAyAM sA bahukugArIkA zAlA / bahubrahmavandhUko dezaH (RtaH ) bahavaH kartAro'sya bahukatRko yajJaH // na saMjJAyAm // 5 / 4 / 155 // ... * yahAM zeSAdvibhASA isa sUtra se zeSa avihita samAsAnta zabdoM se vikalpa karake kap pratyaya ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // bahuvrIhi samAsa se saMjJA viSaya meM samAsAnta kap pratyaya na ho / vizva yazo'sya sa vizvayazAH // Iyasazca // 5 / 4 / 156 // Iyasanta bahuvrIhi samAsa sa kap pratyaya na ho / bahavaH zreyAMso'sya bahuzreyAn / bayaH zreyasyo'sya bahuzreyasI / hUsvatvamapi na bhavati / iiyme| bahubrIhI puvaditi vacanAt / / - vandite bhraatuH|| 5 / 4 / 157 // . prazaMsA artha meM bhrAtR zabdAnta bahuvrIhi se samAsAnta kA pratyaya na ho / zobhanoM prAtA'sya / subhrAtA vandita iti kim / mUrkhabhrAtRkaH / duSTabhrAtRkaH // Rtazchandasi // 5 / 4 / 158 // vaidika prayoga viSaya meM RkArAnta bahubrIhi samAsa se kap pratyaya na ho / paNDitA mAtA'sya sa paNDitamAtA / vidvAnpitA'sya sa vidvatpitA / viduSI svasA'sya sa vidvasvasA suhotA // . nADItavyoH svAGge // 5 / 4 / 156 // svAGgavAcI nADI aura tantrI zabdAnta bahubrIhi se samAsAnta kA pratyaya na ho| bahayaH nADayo'sya / bahunADiH kAyaH / bahutantrI grIvA / svAGga iti kim / bahunADIkaH stambhaH / bahutantrIkA bINA // niSpravANizca // 5 / 4 / 160 / / pravANInAma korI kI zalAI kA hai / nirgatA pravANI yasmAtsa niSpravANiH paTaH / niSpavANiH kambalaH / pratyagra ityarthaH / / saptamIvizeSaNe bahubrIhau / / 2 / 2 / 15 // bahuvrIhi samAsa meM saptamyanta aura vizeSaNa pada kA pUrvanipAta ho / saptamI / jaisekaNThekAlaH / urasilomA / vizeSaNa / citraguH / zavalaguH / / vA-sarvanAmasaMkhyayorupasaMkhyAnam / / sarvanAma aura saMkhyAvAcI zabdoM kA pUrvanipAta ho / sarvazvataH / sarvakRSNaH / dvizaklaH / dvikRSNaH / vizvadevaH / vizvayazAH / dviputrH| dvibhAryaH / atha yatra saMkhyA sarvanAgayoreva bahuvrIhiH / kasya tatra pUrvanipAtena bhavitavyam / paratvAt saMkhyAyAH / dvayanyaH / trayanyaH // For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // AAAAAAAAAAAAwww AAAAAAAA vA0-vA priyasya pUrvanipAto bhavatIti vaktavyam / priya zabda kA vikalpa karake pUrvanipAta ho / miyadharmaH / dharmapriyaH // vA-saptamyAH pUrvanipAte gaDvAdibhyaH paravacanam // bahubrIhi samAsa meM saptamyanta zabdoM kA pUrvanipAta ( saptamI vi0 ) isa mUtra se kara cuke haiM so gaDa Adi zabdoM meM na ho arthAt paranipAta ho / jaise-gaDukaNThaH / gaDazirAH // niSThA // 2 / 2 // 36 // niSThAnta zabda kA prayoga bahuvrIhi sagAsa meM pUrva ho, adhItA vidyA yena adhItavidyaH / prakSAlitahastapAdaH / kRtava.TaH / kRtadharmaH / kRtArthaH / saMzitavrataH // - vA-niSThAyAH pUrvanipAte jAtikAlasukhAdibhyaH paravacanam // jahAM niSThAnta zabdoM kA pUrvanipAta kiyA hai vahAM jAtiva cI kAlavAcI aura sukhAdi zabdoM kA pUrvanipAta na ho arthat paraprayoga kiyA jAve / jaise- zAGgajagdhI / palAedubhakSitI / mAsajAtaH / saMvatsarajAtaH / sukhajAtaH / duHkhajAtaH / / vA0-praharaNArthebhyazca pare niSThAsaptamyau bhavata . iti vaktavyam // zastravAcI zabdoM se pare niSThAnta aura saptamyanta zabda hone cAhiyeM, asirudyato yena asyudyataH / musalodyataH / daNDapANiH // vAhitAgnyAdiSu // 2 / 2 / 37 // bahuvrIhi samAsa meM AhitAgni ityAdi zabdoM meM niSThAnta kA pUrvanipAta vika.. lpa karake ho / agnirAhito yena agnyAhitaH zrAhitAgniH / jAta putraH putrajAtaH / jAtadantaH dantajAtaH / ityAdi // // aba isa ke Age dvandvasamAsa kA prakaraNa hai| For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // // ubhayapadArthapradhAno bandaH * // cArthe dvandaH // 21 2 / 26 // jo cakAra ke artha meM vartamAna aneka subanta, ve sucanta ke sAtha samAsa pAveM so dvandvasaMjJakasamAsa ho / cakAra ke cAra artha haiM, samuccaya, anvAcaya, itaretara aura samAhAra / so samuccaya / aura zranyAcaya ina arthoM meM asamartha hone se sagAsa nahIM ho sakatA aura itaretara tathA samAhAra arthoM meM dvandva samAsa ho, plakSazca nyagrodhazca to pla. kSanyagrodhau / dhavazva khadirazca palAzazca te dhavakhadirapalAzAH // . dvandvAccudaSahAntAtsamAhAre / / 5 / 4 / 7 // jo dvAda samAhAra artha meM vartamAna ho to cavargAnta dAnta aura hAnta dvandva samAsa se samAsAnta Tac pratyaya ho / jaise-bAk ca tvak ca anayoH samAhAraH vAktvacam / sak ca tvak ca saktvacam / zrIzca srak ca zrIsrajam / iDUrjam / vAgUjam / samidhazca dRSadazca samiddaSadam / saMpadvipadam / vAvipruSam / chatropAnaham / dhenugaduham / dvandvAditi kim / tatpuruSAn mA bhUt / paJcavAcaH samAhRtAH paJcavAk / cudaSahAntAditi kim / vAksagit // upasarjanaM pUrvam // 2 // 2 // 30 // saba samAsoM meM upasarjanasaMjJaka kA pUrva prayoga karanA cAhiye / kaSTaM zritaH kaSTa- , zritaH / zaGkulAkhaNDaH ityAdi / rAjadantAdiSu param // 2 / 2 / 31 // saba samAsoM meM rAjadanta Adi zabdoM kA pare prayoga hotA hai / dantAnAM rAjA rAjadantaH / agrevaNam / liptavAsitam / / dvandve ghi // 2 // 2 / 32 // dvandva samAsa meM ghisaMjJaka zabda kA pUrvanipAta hotA hai / paTuzca guptazca paTuguptau // vA.-anekaprAptAvekasya niyamaH shessessvniymH|| jahAM aneka ghi saMjJakoM kA pUrvanipAta prApta ho vahAM eka ghisaMjJaka pUrva prayoktavya hai| aura jo zeSa rahaiM una meM kucha niyama nahIM hai / paDhamRduzuklAH / paTuzuklamRdavaH // * dvandva samAsa meM pUrva para saba zabdoM ke artha pradhAna rahate haiM / For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| thA-RtunakSatrANAmAnupUrpaNa samAnAkSarANAM pUrvanipAto vaktavyaH // Rtu aura nakSatra jisa krama se par3he likhe aura samajhe jAte haiM unakA usI krama se pUrvanipAta honA cAhiye / jaise-ziziravasantAvudagayanasthau / kRttikArohiNyaH / citrAsvAtI !! pA0-abhyahitaM pUrva nipatatIti vaktavyam // jahAM pUrvAparaniyamapaThita zabda hoM una aura jahAM sAdhya aura sAdhanavAcI za. bdoM kA samAsa kiyA jAya vahAM pUrvAparaniyamita zabda aura sAdhanavAcI zabdoM kA pUrvanipAta hotA hai / Rgyaju sAgArvANo vedAH / ityAdi / mAtA ca pitAca mAtApitarau / zraddhA ca medhA ca zraddhAmedhe / dIkSA ca tapazca diikssaatpsii.|| - vA.- ladhvakSaraM pUrva nipatatIti vaktavyam // jisa pada meM thor3I mAtrA ho usa pada kA dvandvasamAsa meM pUrvanipAta hotA hai / kuzAzca kAzAzca kuzakAzam / zaracApam / zarazAdam / apara zrAha / / pA.-sarvata evAbhyarhitaM pUrva nipatatIti vaktavyam / laghvakSarAdapIti // . kinhIM prAcAryoM kA aisA mata hai ki saba vidhiyoM kA apavAda hoke abhyarSita kA hI pUrvanipAta honA cAhiye / jaise-dIkSAtapasI / zraddhAtAsI // pA.-varNAnAmAnupUryeNa pUrvanipAto bhavatIti vaktavyam // bAmaNa bhAdi vargoM kA yathAkrama pUrva nipAta jAnanA cAhiye / brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH / / vA0-bhrAtuzca jyApasaH pUrvanipAto bhavatIti vaktavyam // dvandva sagAsa meM bar3e bhAI kA pUrva nipAta hotA hai / yudhiSThirArjunau / rAmalakSmaNA / / vA.-saMkhyAyA alpIyasyAH pUrvanipAto bhavatIti vaktavyam // dvandvasamAsa meM alpasaMkhyAvAcI zabdoM kA pUrvanipAta hotA hai / ekAdaza / dvAdaza / vitrAH / tricaturAH / navatizatam // For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 // sAmAsikaH // vA-dharmAdiSUbhayaM pUrva nipatatIti vaktavyam // dharma zrAdi zabdoM meM donoM padoM kA pUrvaniSAta hotA hai / dharmArthoM arthadha / kAmArtho arthakAmau / guNavRddhi vRddhiguNau / Adyantau bhantAdI // ajAdyadantam / / 2 / 2 / 34 // jisa ke zrAdi meM ac aura akAra anta meM ho usa pada kA pUrvanipAta hotA hai| uSTrakharau / Izakezayau / indrarAmau / dvandva dhyajAdyadantaM vipratiSedhena / jahAM ajAdi chAdanta aura ghisaMjJaka kA dvandva sAmAsa ho vahAM ajAdi adanta kA pUrvanipAta hotA hai| jase-indrAgnI / indravAyU / tapara karaNaM kim / ashvaavRss| / vRSAzve // dvandazca prANitUryasenAGgAnAm // 2 / 4 / 2 // - prANi tUrya * aura senA ke aGgIkA jo dvandvasagAsa so ekavacana ho (prANyaGga) pANI ca pAdau ca pANipAdam / zirAgrIvam ( tUryAGga ) mArdaGgikapANavikam / vINAvAdakaparivAdakam ( senAGga ) rathikAzvAroham / rathikapAdAtam / / anuvAde caraNAnAm // 2 / 4 / 3 // anuvAda / artha meM caraNavAcI subantoM kA jo dvandva samAsa so eka vacana hotA hai / stheNAradyatanyAM cati vaktavyam / jahAM sthA aura iNa dhAtu kA laMga kakAra kA prayoga ho vahAM caraNavAcI subantoM kA dvandva eka vacana hotA hai / udagAn kaThakAlApam / pratyaSTha t kaThauthumam / anuvAda iti kim / udguH kaThakAlApAH / pratyapThaH kaThakauthugAH / sthaNAriti phim / zrAnandiSuH kaThakAlApAH / adyatanyAmiti kim / udyanti kaThakAlApAH / isa sUtra meM caraNa zabda una logoM kA nAma hai ki jo veda kI zAkhAoM ke nimitta arthAt jina ke nAma se isa samaya bhI zAkhA prasiddha haiM / jaisekaTha / muNDaka / caraka / suzruta / ityAdi / adhvaryukraturanapuMsakam // 2 / 4 / 4 // jo kratuvAcI zabda napuMsaka na ho to adhvaryu nAma yajurveda meM vidhAna kiye * Dhola Adi bAjI kA yaha nAma hai / / + anuvAda use kahate haiM jo pUrva kahe prasaMga ko kisI prayojana ke liye phira kahanA hai / For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaamikH|| Rtu nAga yajJanAcI subantoM kA dvandva yagAsa ekavacana ho / jaise--akAzvamedham / sAyAnhAtirarAtram / adhvagukratariti kim / iSunanA / uzivalibhidA / napuMsakamiti kim / rAjasUyavAjapathe / iha kasmAnna bhavati dazaurNamAsau / kratuzabdaH somayajJaghu rUDhaH // adhyayanato'viprakRSTAkhyAyAm // 2 / 4 / 5 // . jina granthoM kA paThana pAThana atisagIpa hotA ho una subantoM kA dvandva samAsa ekavacana ho / padakakragakam / kramakavArtikam / apTA'dhyAyImahAbhASyam / adhyayanata iti kim / pitAputrau / avipakRSTAkhyAnAmiti kim / yAjJi vaiyaakrnn| // . jAtiraprANinAm // 2 / 4 / 6 // prANivarjita jAtivAcI subatoM kA dvandva samAsa ekavacana ho / pArAzastri / dhAnAzaSkuli / zayyAsanam / jAtiriti kim / nndkpaanycjnyau| aprANinAmiti kim / brahmakSatriyaviTzadrAH // viziSTaoNlaGgo nadIdezo'grAmAH // 2 / 4 / 7 // bhinna liGga nadI aura bhinna liGga dezavAcI subAtoM kA dvandvasamAsa ekavacana ho grAma chor3a ke / uddhayazca irAvatI ca uddhyerAvati / gaGgA ca zaMNazca gaGgAzoNam / deza / kuravazca kurukSatraM ca kurukurukSetram / kurujAGgalam / viziSTaliGga iti kim / gaGgAyamune / gadrakekayAH // vA-agrAma ityatra nagarANAM pratiSedho vaktavyaH // jaise grAmoM ke dvandva ko ekavacana kA niSedha hai vaise nAgaroM kA honA cAhiye, jaise-mathurApATaliputram // vA0-ubhayatazca grAmANAM pratiSedho baktavyaH // ubhayata arthat grAma aura nagaroM kA avazya jo dvAdvasamAsa usa ko ekavavacana na ho| zaurI nAma nagaram ketavatA nAma grAgaH / zAya ca ketavatA ca zaurya ketavate / jAmbavaM nagara / zAlUphini grAmaH / jAmbavazAlUkinyau / kSudrajantavaH // 2 / 4 / 8 // nakulaparyantAH kSudrajantavaH / kSudrajantuvAci subantoM kA jo dvandva samAsa . For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 50 www.kobatirth.org || sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. so ekavacana ho, dazamazakam | yUkAmakSikamatkuNam / kSudrajantava iti kim / brAhmaNakSatriya // yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH // 2 / 4 / 6 // jina kA vaira nitya ho tadvAci subantoM kA dvandva ekavacana ho / mArjAramUSakam / azvamahiSam / zrahinakulam / zvazRgAlam / cakAra grahaNa kA prayojana yaha hai ki jaba vibhASA vRkSamRga0 / yaha sUtra prApta ho aura yeSAM ca virodha0 yaha bhI taba nitya hI ekavacana ho / azvamahiSam / kAkolUkam / zAzvatika iti kim / devAsurAH || zUdrANAmaniravasitAnAm // 2 / 4 / 10 // jina zUdroM ke bhojana kare pIche mAMje se bhI pAtra zuddha na hoM ve anizvasita kahAte haiM anizvasita zUdra kA dvandva samAsa ekavacana ho / takSAyaskAram / rajakatantuvAyam / nizvasitAnAmiti kim / caNDAlamRtapAH // gavAzvaprabhRtIni ca // 2 / 4 / 11 // yahAM gavaHzvam ityAdi zabda dvandva samAsa meM ekavacana nipAtana kiye haiM / gavAzvam / gavAdhikam / gavaiDakam / zrajAvikam / zrajaiDakam / gavAzvaprabhRtiSu yatheoccAritaM dvandvavRttaM draSTavyam / rUpAntare tu nAyaM vidhirbhavatIti / gozrazvau / pazudvandva vibhASaiva bhavati // vibhASA vRkSamRgatRNadhAnya vyaMjana pazuzakunyazvara DavapUrvAparAdharo uttarANAm / / 2 / 4 / 12 // vRkSa sRA tRNa dhAnya vyaMjana pazu zakuni azvavaDava pUrvApara adharottara ina subantoM kA dvandva samAsa paraspara vikala karake ekavacana ho ( vRkSa ) prakSanyagrodhaM lakSanyagrodhAH / ( mRga ) rurupRSatam / rurupRSatAH / ( tRNa ) kuzakAzam / kuza kAzAH (dhAnya) brIhiyavas brIhiyavAH / ( .gaJjana ) dadhitam / dadhivRte ( pazu ) gogadiSam / gomahiSAH ( zakuni ) tittirikapiJjalam / tittirikapiJjalAH / haMsacakravAkam | haMsacakravAkAH / azvavaDavam / zrazvavaDavaiau / pUrvAparam / pUrvAparaM / zradharottaram / zradharottara || For Private and Personal Use Only * rUntara arthAt jisa pakSa gaM ava Adeza nahIM hotA vahAM yaha ekavacana vidhi nahIM hotA / " Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikaa| vA-bahupakRtiH phalasenAvanaspatimRgazakunikSudrajantudhAnyatRNAnAm // eSAM bahuprakRtireva dvandva ekavadbhavati * | na dvipakRtiH / vadarAmalake / rathikA, zvAroho / plAnyayAdhau / rurupRSatau / hNsckrvaakau| yUkAlikhe / brIhiyavau / kushkaash| / / ' vipratiSiddhaM cAnadhikaraNavAci // 2 / 4 / 13 // jo bhinna dravyavAcI aura paraspara viruddhArtha sucantoM kA dvandva, vaha eka vacana bikalA kara ke ho / zItoSNam / zatoSNe / sukhaduHkham / sukhaduHkha / jIvitamaraNam / jIvitamaraNe / vipratiSiddhamiti kim / kAmakrodhau / anadhikaraNavAcinAmiti kim / zItoSNe udake / na dadhipaya prAdIni // 2 / 4 / 14 // dadhipaya Adi zabdoM kA dvandva ekavacana na ho / dadhi ca payazca te dadhipayasI / sarpirmadhunI / madhusatiSI / brahma prajApatI / zivavaizravaNI ityAdi // adhikaraNaitAvattve ca // 2 / 4 / 15 // adhikaraNavAcI dvandva samAsa ke etAvatratvanAma parimANa artha meM ekavacana ho| catustriMzadda-toSThAH / daza mArdazikapANavikAH / / vibhASA samIpe // 2 / 4 / 16 / / adhikaraNa ke etAvatva ke samIpa artha meM ekavacana vikalA karake ho / upadazaM dante.SThaM / upadazA dantoSTha: / upadazaM gArdaGgikapANavika / upadazA mArdazikapANavikAH / / sa napuMsakam // 2 / 4 / 17 // jisa dvigu aura dvandva ko ekavadbhAva vidhAna kiyA hai so napuMsaka liGga hotA hai ( dvigu ) paJcagavam / dazagavam ( dvandva) pANipAdam / zirogrInam / ityAdi // .. parapada kA liGga prApta huA thA usakA apavAda yaha mUtra hai avyayIbhAvazca / / 2 / 4 / / 8 / / * bahupakRti arthat jahAM bahuvacanAnta zabdoM kA dvandva ho vahIM ekavacana ho ) badarAmalake ) yahAM dvivacanAnta ke hone se ekavacana na huA // For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| ANNARAAAAAAAAAAAAAm.nn avyayIbhAva samAsa napuMsaka liGga ho / vA0-puNyasudibhyAmanhaH klIvateSyate // jaise--puNyaM ca tadahazca puNyAham / sudinAham // - vA-pathaH saMkhyAdhyayAdeH klIvateSyate // saMkhyA aura avyaya jisa ke Adi meM ho aise pathin zabda ko napuMsaka liGga ho / tripatham / catuSpakam / vipatham / supatham // vA0-kriyAvizeSaNAnAM ca klIvattA vaktavyA // mRdu pacati / zobhanaM pacati / / sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau / / 1 / 2 / 64 / / jo tulyarUpa zabda hoM una kA ekavibhakti pare ho to ekazeSa tathA ganya rUpoM kI nivRtti ho / vRkSazca vRkSazca vRkSau / vRkSazca vRkSazca vRkSazca vRkSAH / ityAdi bahuta udAharaNa hote haiM / sarUpANAmiti kim / plananyagrodhAH / rUpagrahaNaM ki.m / bhinnapyarthe yathA syAt / akSAH / pAdAH / mASA iti / ekagrahaNaM kim / dvibahoH zeSo mA bhat / ekavibhaktAviti kim / payaH payo jarayati / vAso vAsazchAdagati / brAhmaNAbhyAM ca kRtam / brAhmaNAbhyAM ca dehIti // vRddho yUnA tallakSaNa zvedeva vizeSaH // 1 / 2 / 65 // ... jo tallakSaNa arthAt vRddhapatyayAnta aura yuvapratyayAnta hI kA vizeSa nAma virUpatA ho aura mUla prakRti samAna hove to vRdvanAma gotra pratyayAnta zabda aura yuva pratyayAnta zabda kA jaba eka saGga uccAraNa kareM taba vRddha zeSa rahai aura yuvA kI nivRtti ho ( udAharaNa ) gAya'zca garyAyaNazca tI gAyoM / vAtsyazca vAtsyAyanazca vAlyau / vRddha iti kim / gargazca gAAyaNazca gargagAAyaNau / yUgati kim / gAyazca gargazca gAryagarauM / tallakSaNa iti kim / gAryavAtsyAyanau / evakAraH kimarthaH / bhAgavittizca / bhAgavittikazca / bhAgavittibhAgavittiko / kutsA aura sauvIra ye do artha bhAgavittika zabda meM yuva pratyayAnta se bhI alaga haiN| * yahAM se ekazeSa dvandva kA prakaraNa calatA hai / - - For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| strI puMvacca // 1 / 2 / 66 // aba vRddhA strI aura yuvA kA ekasaGga uccAraNa kareM taba vRddhA strI zeSa rahe aura yuvA kI nivRtti ho / puMvat arthAt strI ko pulliGga ke sadRza kArya ho jo tallakSaNa hI vizeSa hove to / gArgI ca gAgryAyaNazca gAgryo vAtsI ca vAtsyAyanazca vAtsyau / dAkSI ca dAkSAyaNazca dAkSI // pumAn striyA // 1 / 2 / 67 // jo tallakSaNa vizeSa hove to strI ke sAtha puruSa zeSa rahai strI nivRtta ho / jaisebrAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNau / kukuTazca kukkuTI ca kukkuTau / yahAM tallakSaNa vizeSa isaliye hai ki kukkuTazca mayUrIca kukkuTagayo / yahAM eka zeSa na hove / evakAra isaliye hai ki indrazca indrANI cendre drANyau / yahAM indrANI zabda meM puyoga kI mAkhyA strItva se pRthak hone ke kAraNa ekazeSa na ho // . bhrAtRputrau svasaduhitRbhyAm // 1 / 2 / 68 / / prAya aura putra zabda, yathAkrama svamR aura duhita ke sAtha zeSa haiM / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau / putrazca duhitA ca putrau // napuMsakamanapuMsakainaikavaccAsyAnyatarasyAm // 1 / 2 / 66 / / napuMsakaliGgavAcI zabda napuMsakabhinnavAcI zabda ke sAtha eka zeSa pAve / aura napuMmaka ko ekavacana bhI vikalA karake ho / zukraca kambalaH zuklA ca vRhatikA zuklaM ca vastraM tadidaM zuklam / tAnImAni zuklAni / anapuMsaka ke sAtha isaliye kahA hai ki zuklaM ca zukraM ca zuklaM ca zuklAni / yahAM eka vacana na ho // pitA maatraa||1|2|70 // mAtRzabda ke sAtha pitRzabda vikalpa karake zeSa rhe| mAtA ca pitA ca pitarau / mAtApitarAviti vA / zvazuraH zvazvA // 1 / 2 / 71 // zvazura zaMuda zvazru zabda ke sAtha vikalpa karake zeSa rahe / zvazra ca zvazurazca zvazurI / zvazrazvazurAviti vA / / For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 // sAmAsikaH // ... wa - tyadAdIni sanityam // 2 / 1 / 72 // yahAM nitya grahaNa pUrva vikalpa kI nivRtti ke liya haiM tyad aAdi zabda saba zabdoM ke sAtha zeSa haiM / sa ca devadattazca tau / yazca devadattazca yau / tyadAdInAM mitho yadyatparaM tacchipyate / saca yazca yau / yazca kazca ko / / . .grAmyapazumaMgheSvataruNeSu strI // 2 / 1 / 73 // grAma meM rahane vAle pazuoM ke samudAya meM strIvAcI zabda puruSavAcI zabda ke sAtha zeSa haiM / pumAn striyA / isa sUtra se puruSabAcI zabda kA zeSa pAyA thA una kA apavAda yaha sUtra hai / mahiSAzca mahiSyazca maliSya imAzcaranti / gAva imAzcaranti / ajA igAzcaranti / grAmyagrahaNaM kim / rurava ibhe / pRSatA ine / pazviti kim / brAhma. NAH / kSatriyaH / saMgheSviti kim / eto gAvau carataH / bhataruNeviti kim / vatsA ime / barkarA ime // vA-anekazapheSviti vaktavyam // aneka zapha arthAt jina pazuoM ke khura do 2 hoM ki jaise-gAya bhaiMsa Adi unhIM meM yaha vidhi ho / aura yahAM na hove ki-azvA ime / gardabhA ime / ghAr3e aura gadhe ke khura jur3e hote haiM / isa ke Age sAmAnya sUtroM ko likhate haiM jina meM eka sa. mAsa kA niyama nahIM hai / prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam // 1 / 2 / 43 // samAsa vidhAyaka sUtroM meM prathamA vibhakti se jisa zabda kA uccAraNa kiyA ho vaha upasarjana saMjJaka ho / dvitIyA samAsa meM dvitIyA prathamAnirdiSTa aura tRtIyA samAsa meM tRtIyA prathama nirdiSTa hai / ese hI aura bhI jaan| / kaSTazritaH / zaGkulayA khaNDaH // upasajanaM pUrvam // 2 / 2 / 30 // isa sUtra se upasarjanasaMjJaka kA pUrva nipAta hotA hai tathA anya bhI upasarjanasaMjJA ke bahuta prayojana haiM so apane 2 prakaraNa meM samajhane cAhiye yahAM samAsa meM una ke likhane kI AvazyakatA nahIM // ekavibhakti cApUrvanipAte // 1 / 2 / 44 // jisa pada kI samAsa vidhAyaka sUtra meM eka hI vibhakti niyata ho so upasarjana For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaamikH|| saMjJaka ho / apUrvanipAte / pUrvanipatAkhya jo upasarjana kArya hai usa ko varji ke / nirAdayaH krantAdyarthe paJcamyA / yahAM jaise-paJcamyanta hI pada kA niyama hai isaliye uttarapada kI upasarjanasaMjJA hotI hai / niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH / yahAM upasarjanasaMjJA kA prayojana yaha hai ki strIpatyaya ko hamva ho jAtA hai / eka vibhaktIti kim / rAjakumArI * | apUrvanipAta iti kim / kauzAmbIniriti / yahAM kauzAmbI kI upasarjanasaMjJA nahIM hotI // gostriyorupamarjanasya // 1 / 2 / 48 // go iti. svarUpagrahaNa strIti pratyayagrahaNaM kharitattvAt / isa kA artha yaha hai ki jo caturtha adhyAya meM 'triyAm ' isa adhikAra sUtra karake pratyaya kahe haiM, una kA yahAM grahaNa hai / strI zabdAnta prAtipadika ko aura upasarjana strIpratyayAnta prAtipadika ko hUkha ho / citraguH / zavalaguH / niSkauzAmbiH / nirvArANasiH / atikhaTvaH / atimAlaH / upasarjanasyeti kim / rAjakumArI / svaritatvAt kim / atitantrIH / bhatilakSmIH / atizrIH // ___kaDArAH karmadhAraye // 2 / 3 / 38 // karmadhAraya samAsa meM kaDAra zabda kA pUrvanipAta vikalpa karake ho / jaise- kaDAra jaiminiH / jaimini kaDAraH / ityAdi + // paravalliGganchandratatpuruSayoH 2 / 4 / 26 // dvandva aura tatpuruSa samAsa meM paragada kA liGga ho / dvandva / kukkuTamayUryAvige / mayUrIkukkuTAvimau / tatpuruSa / arddha pippalyA addhapippalI / arddhakozAtakI / dviguprAptApannAlaMpUrvagatisamAseSu pratiSedho vaktavyaH / dvigu / prApta | Apana / alaMpUrvaka / tathA gatisaMjJaka ina samAsoM meM parapada kA ___ * yahAM eka vibhakti kA niyama isaliye nahIM hai ki jisa SaSThayanta kI upasarjana. saMjJA hotI hai usaMsa saba vibhakti AtI haiM / jaise-rAjJaH kumArI / rAjJoH kumAryo / rAjJAM kumAryaH / ityAdi // jo 'prAkkaDArAtsamAsaH' / isa sUtra meM samAsa kA adhikAra kiyA thA vaha pUga ho gyaa| aba isa ke Age samAsa meM kisa pada ke liMga kA prayoga honA cAhiye isa kA Arambha huA hai / For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // wwwnewwwmanAmAvave liGga na ho / paJcasu kapAleSu saMskRtaH puroDAzaH paJcakapAlaH / prAptA jIvikAm prA. tajIvikaH / Apano jIvikAm ApannajIvikaH / alaMpUrvaka / bhalaM jIvikAya alaMjIvikaH / gatisamAsa / niSkrAntaH kauzAmbyAH niSkauzAmbaH / nirvA rANasiH // acatura vicatura sucatura strIpuMsadhenvanaDuhasAmavAGmanasAkSibhrapadAragavorvaSThIvapadaSThIvanaktaMdivarAtriMdivAhardivasarajasanizzreyasapuruSAyuSadvayAyuSavyAyuSaya'juSajAtokSamahokSavRddhokSopazunagoSThazvAH // 5 / 4 / 77 // ye 25 bahuvrIhi zrAdi samAsoM meM ac pratyayAnta nipAtana kiye haiM so zrAdi meM tIna bahabrIhi haiM / avidyamAnAni catvAri senAGgAni yamya saH acaturaH / vigatAni catvAri yasya saH vicaturaH / zobhanAni yasya saH sucaturaH / isase Age 11 (gyAraha) dvandva samAsa meM nipAtana kiye haiM / strIpuMsau / dhenvanaDuhau / RksAme / vAGmanase / akSibhravam / dArAzca gAvazca dAragavam / UrU ca aSThIvantau ca UrvaSThIvam / Ti lopo nipAtyate / pAdau cASThIvantau ca / padaSThAvam / naktaM ca divA ca naktandivam / rAtrau ca divA ca rAtridivam / pUrvapadasyamAntatvannipAtyate / ahani ca divA ca ahardivam / vIpsAyAndvandvo nipa tyate / ahanyahanItyarthaH / eka avyayIbhAva sAkalya martha meM hai / sarajasamabhyavaharati / isa se pare tatpuruSa jAno / nizcitaM zreyo nizzreyasam / yahAM se pare SaSTI samAsa hai / puruSasya zrAyuH puruSAyuSam / isa se pare dvigu hai / dve gAyuSI samAhRte dyAyuSam / vyAyuSam / isa se pare dvandra / Rk ja yajuzca R. gyajuSam / bhAge ukSa zabdAnta tIna karmadhAraya samAsa haiM / jAtazcAsAvuttA ca jaatiitH| mahAkSaH / vRddhokSaH / isa se pare eka avyayIbhAva samAsa hai / zanaH samIpaM upazunam / isa se pare saptagI tatpuruSa samAsa hai / goSThe zvA goSThazvaH / jisa 2 samAsa meM jo 2 nipAtana kiye haiM ve usI 2 samAsa meM nipAtana jAnana cAhiye / vA0-caturo'c prakaraNe vyupAbhyAmupasaMkhyAnam // tri aura upazabda se pare jo catura zabda usa se samAsAnta ac pratyaya ho| jaise-tricaturAH / upacaturAH // For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // - dvitIye cA'nupAkhye // 6 / 3 / 80 // jo pratyakSa jAnA jAya so upAkhya aura jo isa se bhinna hai so kahiya anupAkhya arthAt anumeya hai, jahAM dvitIya anupAkhya ho va saha zabda ko sa zrAdeza ho / satruddhiH / sAgniH kapotaH / sapizAcA vAttyA / sarAkSatIkA zAlA / yahAM agni bhAdi sAkSAt nahIM hote kiMtu anugAnagagya haiM / jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacana bandhuSu // 6 / 3 / 85 // jyotiS , janapada, rAtri, nAbhi, nAma, gotra rUpa, sthAna, varga, vayas, vacana aura bandhu ye uttarapada pare hoveM to samAna ko sa Adeza ho / samAnaM ca tajjyotizca sajyotiH / samAna jyotiyasmin sa sajyotiyavahAraH / sajanapadaH / sarAtriH / snaabhiH| sanAmA / sagotraH / sarUpaH / sasthAnaH / savarNaH / savayAH / savacanaH / sabandhuH / / caraNe brahmacAriNi // 6 / 3 / 86 // AcaraNa artha meM brahmacArI uttarapada pare ho to samAna zabda ko sa Adeza ho / samAno brahmacArI sbrhmcaarii| jo ekaveda par3hane aura AcArya ke samIpa vrata ko dhAraNa karatA hai vaha sabrahmacArI kahAtA hai / idaM kimorIzakI // 6 / 3 / 10 // jo dRk dRz aura vatu pare hoM to idam aura kim zabda ko Iz aura kI Adeza ho / IdRk / IdRzaH / iyAn / kIdRk / kIdRzaH / kiyAn / / __ vA0-dRdeceti vaktavyam // dRkSa uttarapada ke pare bhI idaM aura kim zabda ko Iz aura kI Adeza ho jAmeM / jaise-IdRkSaH / kIdRkSaH // vizvagdevayozca TerAzcatAvapratyaye // 6 / 3 / 12 // jo apratyaya arthAt ki tathA vic pratyayAnta aJcati pare ho to vizvag , deva aura sarvanAma kI Ti ko adri Adeza ho| vizvagaJcatIti vizvaG / devAG / sarvanAma / taG / yadyUDa / vizvagdevayoriti kim / vizvAcI / apratyaya iti kim / vizcamamcanam // For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 48 www.kobatirth.org || sAmAsikaH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vA0 - bandAma striyAM bahulamiti vaktavyam // veda viSayaka strIliMga meM vizvam Adi kI Ti ko zradvi Adeza bahula karake ho / jaise-vizvAcI ca ghRtAcI `catyatra na bhavati / kadrIcItyatra tu bhavatyeva // samaH samiH / 6 / 3 / 63 / / jo apratyayAnta aJcati pare ho to sam ke sthAna meM sami Adeza ho samyak / samyaJcau / samyaJcaH // tirasastiryalope | 6 / 3 / 94 // apratyayAnta lopa rahita aJcati uttarapada pare ho to tiras ke sthAna meM tiri Adeza ho| tiryaG / tiryyaJcau / tiryaJcaH / alopa iti kim | tirazcai| | tirazce || sahasya sadhiH / / 6 / 3 / 65 / / 1 jo apratyayAnta aJcati uttarapada pare ho to saha zabda ko sadhi Adeza ho / sadhyUG / sadhyUJcau / sadhyUJcaH // sagha mAdasthayozchandasi // / 6 / 3 / 96 // veda viSaya meM mAda aura stha uttarapada pare hoM to saha ke sthAna meM sagha Adeza ho / sadhagAdo dyumna ekAstAH / sadhasthAH // dvayantarupasargebhyo'paIt || 6 | 3 | 67 // dvi antara aura upasargoM se pare apa zabda ke Adi akSa' ke sthAna meM It zrAdeza hotA hai / dvayoH pArzvayeArApo yasminnagare tadvIpam / antarmadhye Apo yasminmAme so'ntapaH / abhigatA Apo'smin so'bhIpo grAmaH / ityAdi * // ! Udanordeze || 6 | 3 / 98 // deza artha meM anu upasarga se pare a zabda ke akAra ko UkAra Adeza ho / anUpo deza: / deza iti kim / anvam || aSaSThyatRtIyAsthasyAnpasya dugAzIrAzAsthAsthitotsuko tikArakarAgaccheSu || 6 | 3 | 66 // 'AdeH parasya' isa se ap zabda ke akAra ke sthAna meM Itu Adeza hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // 59 - - jo AziS / zrAzA / AsthA / zrAsthita / utsuka / Uti / kAraka / rAga aura cha pratyaya pare hA to jo SaSThI tRtIyA vibhaktirahita anya zabda usa ko duk kA zrAgama ho / anyA AzI: anyadAzIH / anyA AzA / anyadAzA | anyA AsthA anyadAsthA / anya prAsthitaH anyadAsthitaH / anya utsukaH anyadutsukaH / anyA UtiH anyadatiH / anyaH kAraka: anyatkArakaH / anyorAgaH anyadrAgaH / anyasmin bhavaH / anyadIyaH / gahAdiSvanya zabdo draSTavyaH / aSaSThayatRtIyAsthasyeti kim / anyasya AzIH anyAzIH / anyena AsthitaH / anyAsthitaH // arthe vibhASA // 6 / 3 / 100 // artha uttarapada pare ho to anya zabda ko duk kA Agama vikalpa karake ho / anyorthaH anyadarthaH / pakSe anyArthaH / / koH kattatpuruSeci // 6 / 3 / 101 // jo ajAdi uttara pada pare aura tatpuruSa samAsa ho to ku zabda ke sthAna meM kat adeza ho / kadajaH / kadazvaH / kaduSTraH / kadannam / ityAdi / tatpuruSa iti kim / kUSTro rAjA / acIti kim / kubrAhmaNaH / kupuruSaH / / vA0-kabhAve trAvupasaMkhyAnam // jo ku zabda ko kat Adeza kahA hai so tri zabda ke pare bhI hove / kutsitAstrayaH / kattrayaH // rathavayozca // 6 / 3 / 102 // ratha aura vada uttarapada pare hoM to kuzabda ko kat Adeza ho / kadrathaH / kdvdH|| tRNe ca jAtau // 6 / 3 / 103 / / jAti artha meM tRNa uttarapada pare ho to ku ke sthAna meM kat Adeza ho| kattRNA nAma jAtiH / jAtAviti kim / kutsitAni tRNAni kutRNAni // kA,pathyakSayoH // 6 / 3 / 104 // pathin aura akSa uttarapada pare hoM to kuzabda ko kA Adeza ho / kutsitaH panthAH kApathaH / kaakssH|| For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // IANAaroranAmanner-o-AAAAAwrvasna - - ISadarthe / / 6 / 3 / 105 // kiMcit gartha meM vartamAna kuzabda ko uttarapada pare ho to kA Adeza ho / ISa. lavaNam / kAlavaNam / kAmadhuram / kA'glam / ISaduSNam / kASNam // vibhASA puruSe // 6 / 3 / 106 // puruSa uttarapada pare ho to kuzabda ko kA Adeza vikalpa karake ho / kutsitaH puruSaH kApuruSaH / kupuruSaH // kavaM coSNe // 6 / 3 / 107 // uSNa uttarapada pare ho to kuzabda ko kava Adeza vikalpa karake ho pakSa meM kA ho / ISaduSNam / kavoNam / koNam / kaduSNam / / pathi ca chandAsi // 6 / 3 / 108 / / veda meM pathin uttarapada pare ho to kuzabda ko kava Adeza ho / pakSa meM vikalpa karake kA bhI ho / kavapathaH / kApathaH / kupathaH // . pRSodarAdIni yathopadiSTham // 6 / 3 / 106 // jina zabdoM meM lopa Agama aura varNavikAra kisI sUtra se vidhAna na kiye ho aura ve ziSTha puruSoM ne uccAraNa kiye haiM to vaise hI una zabdoM ko jAnanA cAhiye / pRSadadaramasya pRSodaram / pRSat udvAnam pRSodvAnam / yahAM takAra kA lopa hai / vArivAhako balAhakaH / yahAM vAri zabda ko va Adeza hai / tathA vAhaka pada ke zrAdi ko la Adeza jAno / jIvanasya mUto jImUtaH / yahAM vana zabda kA lopa hai / zavAnAM zayanam zmazAnam / zava zabda ko zma Adeza aura zayana ke sthAna meM zAna jAno / Urdhva khamasyeti Ukhalam / yahAM Urdhva ko U tathA khazabda ko khala bhAdeza jAnanA cAhiye / pizitAzaH pizAcaH / yahAM pizi ko pi aura tAza ke sthAna meM zAca Adeza hai / bruvanto'syAM sIdantIti vRsI / sadadhAtu se adhikaraNa meM DaT pratyaya aura upapada bruvat zabda ko bR Adeza ho jAtA hai / mayAM rautIti mayUra / ac _* yaha sUtra anya saba sAdhutva kAraka sUtroM ke viSayoM ko chor3a ke bAkI viSaya meM pravRtta hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| pratyaya ke pare rudhAtu ke Ti kA lopa aura mahI zabda ko mayU Adeza hojAtA hai isI prakAra kaura bhI azvattha, kapittha Adi zabdoM kI siddhi samajhanI cAhiye / yA divazabdebhya uttarasya tIrazabdasya tArabhAvo vA bhavati / dizAvAcI zabdoM se pare tIrazabda ko tAra Adeza vikalpa karake ho dakSiNatIram / dakSiNatAram / uttaratIram / uttaratAram // bA-vAco vAde DatvaM ca labhAvazcottarapadasyetri pratyaya bhavati // vAda uttarapada ke pare vAk zabda ko Da Adeza aura iJ pratyaya ke pare uttara bAda zabda ko la Adeza ho jAve / vAcaM vadatIti vAgvAdaH / tasyApatyaM yADavAliH / / vA0 - SaSausvaM datRdazadhAsUttarapadAdeSTutvaM ca bhavati // SaTzabda ko u ho data, daza aura dhA uttarapada pare hoM to aura uttarapada ke bhAdi ko mUrdhanya Adeza ho / SaDdantA asya SoDan / SaT ca daza ca SoDaza / vA-dhAsu vA SaSautvaM bhavati uttarapadAdezca STutvam // pUrvokta kArya dhA uttarapada meM vikalpa karake ho / ghoDhA / SaDdhA kuru // vA0-duro dAzanAzadabhadhyeSUtvaM vaktavyamuttarapadAdezca STutvam // dur zabda ko utva ho dAza nAza dabha aura dhya ye uttarapada pare hoM to aura uttarapadoM ke bhAdi ko mUrddhanya Adeza ho / kRcchreNa dAzyate / nAzyate / dabhyate / ca yaH sa dUDAzaH / dUNAzaH / dUDabhaH / duSTaM dhyAyatIti / dRdvyaH / ityAdi / varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtostadarthItizayena yogastaducyate pancavidha niruktam // 1 // saMhitAyAm // 6 / 3 / 114 // aba jo kArya kaheMge so saMhitA ke viSaya meM hoMge arthAt yaha adhikAra sUtra hai / karNe lkssnnsyaavissttaassttpnycmnnibhinnchinchidrsuvsvstiksy|| viSTa / aSTa / paJca / maNi / bhinna / chinna / chidra / suva / svastika / ina nava For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // A AAAAAADunia -- zabdoM ko chor3a ke karNa zabda uttarapada pare ho to lakSaNavAci pUrvapada ko dIrgha Adeza ho saMhitA viSaya meM / dAtramiva karNAvasya dAtrAkarNaH / dviguNAkarNaH / triguNAkarNaH / dvayagulAkarNaH / jyaGgulAkarNaH / yat pazUnAM svAmivizeSasambandhajJApanArtha dAtrAkArAdi kriyate / tadiha lakSaNaM gRhyate / lakSaNasyeti kim / zobhanakarNaH / aviSTAdInAmiti kim / viSTakarNaH / aSTakarNaH / paJcakarNaH / maNikarNaH / bhitrakarSaH / kinakarNaH / chidrakarNaH / suvakarNaH / svastikakarNaH // nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu kau // 6 / 3 / 116 // .. - jo ve naha Adi dhAtu kip pratyayAnta uttarapada pare hoM to saMhitA viSaya meM pUrva'paMda ko dIrghAdeza ho / upAnat / parINat / nIvRt / upAvRt / prAvRT / upAvRT / marmAvit / hRdayAvit / zvAvit / nIruk / abhIruk / RtISaT / tarItat / kAviti kim / pariNahanam // vanagiryoH saMjJAyAM koTarakiMzulakAdInAm // 6 / 3 / 117 // saMjJA viSaya meM vana uttarapada pare ho to koTara Adi aura giri pare ho to kizulaka Adi pUrvapadoM ko dIrgha Adeza ho / koTarAvaNam / mizrakAvaNam / siprakAvaNam / sArikAvaNam / kiNshulkaagiriH| aJjanAgiriH / koTarakiMzulakAdInAmiti kim / asipatravanam / kRSNAgiriH / / aSTanaH saMjJAyAm / / 6 / 3 / 125 // aSTana pUrvapada ko dIrgha Adeza ho saMjJA viSaya meM / aSTAvakra: / aSTAvandhuraH / aSTApadam / saMjJAyAmiti kim / aSTaputraH / aSTabandhuH // chandasi ca // 6 / 3 / 126 // veda viSaya meM aSTan pUrvapada ko uttarapada pare ho to dIrgha Adeza ho| AgneyamaSTAkapAlaM nivapet / aSTAhiraNyA dakSiNA / aSTApadaM suvarNam // vA-gavi ca yukte bhASAyAmaSTanodI| bhavatIti vaktavyam / laukika prayoga viSaya meM yukta gozabda uttarapada pare ho to aSTan pUrvapada ko dIrgha ho jAve / jaise-aSTAgavaM zakaTam // For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // saamaasikH|| citeHkapi // 6 / 3 / 127 // kapU pratyaya pare ho to citi pada ko dIrgha Adeza ho / dvicitIkaH / tricitIkaH / / vizvasya vasurAToH // 6 / 3 / 128 // vasu aura rAT uttarapada pare hoM to vizva pUrvapada ko dIrgha Adeza ho / vizvAbasuH / vizvArAT / / nare saMjJAyAm / / 6 / 3 / 126 // saMjJA viSaya meM jo nara uttarapada pare ho to vizva pUrvapada ko dIrgha ho / vizvAnaro nAma tasya vaizvAnariH putraH / saMjJAyAmiti kim / vizve narA yasya sa vizvanaraH / / mitre carSoM // 6 / 3 / 130 // RSi artha meM mitra uttarapada pare ho to vizva pUrvapada ko dIrgha Adeza ho / vizvAmitro nAma RSiH / RSAviti kim / vizvabhitro mANavakaH / / sarvasya de / / 8 / 1 / 1 // saba zabdoM ke do 2 rUpa hove / yaha adhikAra satra hai / ... tasya paramAneDitam // 8 / 1 / 2 // - do bhAgoM kA jo para rUpa hai so AneDitasaMjJaka ho / caura caura 3 / vsy| dasyo 3 / pAtayiSyAmi tvA / bandhayiSyAmi tvA // anudAttaM ca // 8 // 1 // 3 // jo dvitva ho so anudAttasaMjJaka bhI ho // ..... nityavIpmayoH // 8 / 1 / 4 // nitya aura vIpsA artha meM vartamAna jo zabda usako dvitva ho / tiG avyaya aura kRt ina meM to nitya hotA hai / tathA sup meM vIpsA hotI hai / vyAptumicchA vIpsA / pacati paMcati / SaThati paThati / jalpati 2 / bhuktvA 2 brajati / bhojaM 2 bajati / lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti / vIpsA / grAmo 2 maNIyaH / janapado 2 ramaNIyaH / puruSaH puruSo nidhanamupaiti / For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // parervarjane // 8 / 1 // 5 // parjana artha meM jo pari ho to usa ko dvitva ho / pari 2 trigartebhyo vRSTo devaH / pari 2 sauvIrebhyaH / varjana iti kim / odanaM pariSiJcati / / vA---parervarjane'samAse veti vaktavyam // asamAsa * arthAt jisa pakSa meM samAsa nahIM hotA vahAM vikalpa karake dvivacana ho| pari 2 trigartebhyo vRSTodevaH / paritrigartebhyaH / / prasamupodaH pAdapuraNe // 8 // 1 // 6 // pAda pUrA karanA hI artha hoto pra sam upa ud ina ko dvitva ho / praprAyamagnibharatasya zRNve / saMsamidhuvase vRSan / upopame parAmRza / kinnoduduharSase dAtavAu / / uparyadhyadhasaH sAmIpye // 8 // 1 // 7 // upari adhi aura adhas ina ko dvitva ho samIpa artha meM / uparyApari duHkham / uparyuparigrAmam / adhyadhigrAmam / adhodhovanam / sAmIpya iti kim / uparicandramAH / pAkyAderAmantritasyAsUyAsaMmatikopakutsanabharsaneSu // 8 / 1 / 8 // ___asUyA Adi arthoM meM jo vAkya usa kA Adi jo Amantrita pada usa ko dvitva ho ( asUyA ) aura ke guNoM ko na sahanA ( sammati ) satkAra (kopa ) krodha (kutsana ) nindA ( bhartsana ) f dhamakAnA ( asUyA ) mANavaka 3 mANavaka abhirUpaka 3 abhirUSaka riktante AbhirUpyam / ( saMmati ) mANavaka 3 mANavaka abhirUpaka 3 abhirUpaka zobhanaH khalvasi ( kopa ) devadatta 3 devadatta avinItaka 3 avinItaka saMprati vetsyasi duSTa ( kutsana ) zaktike 3 zaktike yaSTike 3 yaSTike riktAte zaktiH ( bhartsana ) caura caura 3 vRSala vRSala 3 ghAtayiSyAmi tvA bandhayiSyAmi tvA / vAkyAderiti kim / antasya madhyasya ca mAbhUt / zobhanaH khalvasi mANavaka / Amantritamyeti kim / udAro devadattaH / asyAdigviti kim / devadatta gAmabhyAja zuklam / / *adhyayIbhAva samAsa kA vikalpa"vibhASA"adhikAra meM (apapari0)isa sUtra se hojAtA hai| kopa aura bharsana meM itanA bheda hai ki kopa meM antaHkaraNa se dUsare ko duHkha denA cAhatA hai aura bhartsana meM Upara hI kA tejamAtra dikhAyA jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||maamaasikH|| - eka bahubrIhivat // 8 / 1 / 6 / / dvitva kA jo eka zabdarUpa hai usa ko bahubrAhi ke samAna kArya ho bahuvrIhi ke do prayojana haiM / sublopa aura puvadbhAva / ekaikamakSaraM vadanti / ekaikayA''hutyA juhoti / ekaikasmai * / dehi // . bhAvAdhe ca // 8 / 1 / 10 // AbAdha nAma pIr3A artha meM vartamAna zabda ko dvitva ho / aura bahuvrIhi ke samAna kArya ho / gatagataH / naSTanaSTaH / patitapatitaH / priyasya ciragamanAdinA pIDyamAnaH kazcidevaM prayukta prayoktA // karmadhArayavaduttareSu // 8 / 1 / 11 // yahAM se bhAge jo dvitva kaheMge vahAM karmadhAraya ke tulya kArya hogaa| karmadhArayavat kahane se tIna prayojana haiM / sublopa / puMvadbhAva aura antodAtta / sublopa / paTupaTuH / mRdumRduH / paNDitapaNDitaH / puMvadbhAva / paTupaTdI / mRdumRdvI / kAlikakAlikA / antodAtta / paTu paTuH / paTupaTvI // prakAre guNavacanasya // 8 / 1 / 12 // prakAra nAma sAdRzya artha meM vartamAna zabda ko dvitva ho / paTu 2 / paNDita 2 / prakAravacana iti kim / paTurdevadattaH / guNavacanasyeti kim / agnirmANavakaH / / vA.-mAnupUrye he bhavata iti vaktavyam / / mUle 2 sthUlAH / agreH 2 sUkSmAH / jaSTham 2 pravezaya // pA.-svArthe'vadhAryamANe'nekasmin ve bhavata iti vaktavyam // asmAt kASiNAdiha bhavadbhyAM mAgha 2 dehi / avadhAryamANa iti kim / asmat kArSApaNAdiha bhavadbhyAM mASamekaM dehi dvau mAsau dehi / trIn vA mASAn dAha / anekasmin iti kim / asmAt kArSApaNAdiha bhavadbhyAM mASamekaM dehi // ___ .vA.-cApale he bhavata iti vaktavyam // * bahubrIhi samAsa meM sarvanAma saMjJA kA niSedha kiyA hai so vaha niSedha yahAM isa liye nahIM lagatA ki jo mukhya karake bahubrIhi ho vahIM niSedha ho yaha mukhya nahIM hai // For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // MAnswAAAAAAAAAAAAAAAA AARAMAnnnn saMbhrameNa pavRttizcApalam / ahirahirbudhyasva 2 / nAvazyaM dvAveSa zabdau prayoktavyo / kiM tarhi yAvadbhiH zabdaiH so'rtho'vagamyate tAvantaH prayoktavyAH / ahiH 3 budhyasva 3 // vA -aAbhIdaNye dve bhavata iti vaktavyam // bhuktvA bhuktvA brajati / bhojaM bhojaM vrajati / / kriyAsamabhihAre he bhavata iti vaktavyam // sa bhavAn lunAhi lunIhItyevAyaM lunAti // vA0-DAci bahula dve bhavata iti vaktavyam / paTapaTA kati / paTapaTAyate / / . vA0-pUrvapathamayorA'tizaye vivakSAyAM ve bhavata iti vaktavyam // pUrva 2 puSyanti / prathamaM 2 pacyante / / vA0-DataraDatamayoH samasaMpradhAraNayoH strInigade bhAve bhavata iti vaktavyam // . ubhAvimAvADhyau / katarA katarA anavArADhayatA / sarva ime ADhyAH / katamA katamA eSAmADhayatA / DataraDatamAbhyAmanyatrApi hi dRzyate / ubhAvimAvADhyau / kIdRzI kIdRzI anayorADhayaMtA tathA strInigadAd bhAvAdanyatrApi hi dRzyate ubhAvimAvADhyau / kataraH kataro'nayo vibhava iti // vA.-karmavyatihAre sarvanAno hu~ bhavata iti vaktavyam // samAsavacca bahulam / yadA na samAsavat prathamaikavacanaM tadA pUrvapadasya / anyamanyamime brAhmaNA bhojayAnta / anyonyamime brAhmaNA bhojayAnta / anyonyasyeme brAhmaNA bhAjayanti itaretarAn bhojayanti // vA. - strInapusakayoruttarapadasya cAmbhAvo vaktavyaH / / anyonyAmime brAhmaNyo bhojayataH / anyAnyambhAjayataH / itaretarAmbhojanyataH / itaretarambhojayataH / anyonyamime brahANakule bhojayataH / itaretaramime brAhmaNa kule bhojayataH // For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // sAmAsikaH // and A Nnwww.r.RArvsnnrnnn manmaM rahasyamaryAdASacanavyutkramaNayajJapAtraprayogA bhivyaktiSu // 8 / 1 / 15 // . dvandva yahAM dvi zabda ko dvitva tathA pUrvapada ko ambhAva aura uttarapada ko akAra Adeza nipAtana kiyA hai rahasya, maryAdAvacana, vyutkramaNa, yajJapAtraprayoga, aura abhivyakti ina arthoM meM ( rahasya ) dvandva mantrayate dvandvaM mithunAyante * (maryAdAvacana) Acaturai hIme pazavo dvandvaM mithunAyante / mAtA putreNa mithunaM gacchati / pautreNa tatputregApIti ( vyutkramaNa ) dvandva vyutkrAntAH / dvivargasambandhAtpRthagavasthitA ityarthaH ( ya. jJapAtraprayoga ) dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti dhIraH ( abhivyakti ) dvandvaM nAradaparvatau / dvandvaM saMkarSaNavAsudevau / dvAvapyabhivyaktau sAhacaryeNetyarthaH / vasukAlAkabhUvarSe bhAdramAsyasite dle| dvAdazyAM ravivAre'yaM sAmAsikaH pUrNo'naghAH // iti zrImatparivrAjakAcAryeNa zrIyutayativara mahAvidvadbhiH zrIvirajAnandasarasvatIsvAmibhiH suzikSitena dayAnandasarasvatIsvAminA nirmitaH pANinIyavyAkhyayAsubhUSitaH sAmAsiko'yaM granthaH pUrtimagamat // RAH AK PRRC HTTm.n * rAjA aura mukhyasabhAsad ekAnta meM vicAra aura vivAhita strIpuruSa RtukAla meM samAgama kareM / For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir o3m // sastA ! sastA !! bahuta hI sastA !!! RgvedabhASya aura yajurvedbhASya ( RgvedabhASya sampUrNa ) maharSi zrI 108 zrI svAmI dayAnanda sarasvatIjI kRta RgvedabhASya jo prArambha meM 9011) // meM aura tA0 24 aprela 07 taka 36) meM becA jAtA thA usI bhASya ke sarva sAdhAraNa meM vedoM kA pracAra bar3hAne ke liye zrImatI paropakAriNI sabhA ne tA0 25 aprela 07 se kevala 20) mAtra kara diye tisa para bhI 20) saikar3A kamIzana kATa kara kevala 16) meM bika rahA hai| ____ noTa-Rgveda kA bhASya sAta maNDala ke pAMcaveM aSTaka ke pAMcaveM adhyAya se tasire varga ke dUsare maMtra taka maharSi zrI 108 zrIsvAmI dayAnanda sarasvatIjI mahArAja ne kiyA thA isaliye yahAMtaka to bhASyasahita chapA hai isa ke Age kA bhAga 290 pRSThoM meM pUla mantra chApa ke pustaka pUrNa kI gaI hai so Age kA mUlamantra bhAga kevala 1) meM milegA aMta ke mUla mantra bhAgamahita RgvedabhASya kI sampUrNa pustaka ke 8846 pRSTha haiM jina ke 21) mAtra haiM jo kamIzana kATa kara 16 // ) meM bika rahA hai| (yajurveda bhASya sampUrNa ) maharSi zrI 108 zrIsvAmI dayAnanda sarasvatIjI kRta yajurvedabhASya sampUrNa jo prArambha meM 31) meM aura tA0 24 apraila 07 taka 16) meM becA jAtA thA usI bhASya ke sarva sAdhAraNa ke lAbhArtha zrIgatI paropakAriNIsabhA ne tA0 25 apraila 07 se kevala 10) kara diye jo kagIzana kATakara kevala 8) meM bika rahA hai / nimnalikhita pate se bAhara ma~gAnevAle grAhakoM ko DAkamahasUlAdi kA kharcA uparokta donoM bhASyoM ke mUlya se pRthak denA pdd'egaa| uparokta bhASyoM ke maMgAnevAle grAhakoM ko ArDara bhejane ke sAtha hI nikaTa ke relave sTezana kA nAma bhI likhadenA cAhiye ki jisase bhejane meM vilamba na ho aba bahuta hI thor3I pratiyeM zeSa rahI haiM isaliye ArDara bhejane meM vilamba na karanA cAhiye / / mainejara vaidika pustakAlaya ajamera. For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUlya 1) -05- vijJApana // pahile kamIzana meM pustakeM milatI thIM aba nakada rupayA milegaa| DAka mahasUla saba kA mUlya se alaga denA hogA / vikrayArtha pustakeM | vikrayAthe pustakeM mUlya RgvedabhASya (6 bhAga) 20) satyArthaprakAza ( baMgalA) yajurvedabhASya sampUrNa saMskAravidhi RgvedAdibhASyabhUmikA , bar3hiyA vedAGgaprakAza 14 bhAga 4) vivAhapaddhati / aSTAdhyAyI mUla // AryAbhivinaya guTakA paJcamahAyajJavidhi zAstrArtha fIroz2AbAda bar3hiyA A0 sa0 ke niyamopaniyama nirukta ||) vedaviruddhamatakhaNDana zatapatha ( 1 kANDa) vedAntidhvAntanivAraNa nAgarI ) / saMskRtavAkyaprabodha aMgrajI ) vyavahArabhAnu bhrAntinivAraNa bhramocchedana zAstrArthakAzI anubhramocchedana svamantavyAmantavyaprakAza naagrii)| satyadharmavicAra(melAcAMdApura)nAgarI) aMgrejI ) / , urdU) mUlaveda sAdhAraNa AryoddezyaratnamAlA (nAgarI) ) / tathA bar3hiyA __(marahaThI ) ) // ) anukramaNikA 1) (aMgrez2I) ) gokaruNAnidhi | zatapathabrAhmaNa pUrA svAmInArAyaNamatakhaNDana IzAdidazopaniSad mUla havanamantra chAndogyopaniSad kA saMskRta tathA AryAbhivinaya bar3e akSaroM kA / hindI bhASya satyArthaprakAza nAgarI 1) | yajurvedabhASAbhASya pustaka milane kA patA-- prabandhakartA vaidikapustakAlaya ajamera tathA 15 110) - For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving JinShasan 033287 gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only