Book Title: Terapanthi Jain Vyakaran Sahitya
Author(s): Kanakprabhashreeji
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211144/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - . -. - . -. - . - . - . -. - . - . - . - . -. - . - . -. -. -. -. - . terApaMthI jaina vyAkaraNa sAhitya D sAdhvI pramukhA zrI kanakaprabhA * (yugapradhAna AcArya zrI tulasI kI ziSyA) bhASA bhAvAbhivyakti kA sAdhana hai| bhASA kA niyAmaka tattva hai vyAkaraNa / prArambha meM koI bhI bhASA vyAkaraNa ke niyamoM meM Abaddha nahIM hotii| vyAkaraNa kI niyAmakatA ke abhAva meM loka-vyavahAra meM pracalita zabdoM kI taraha bhASA ke nae prayoga bhI mAnya ho jAte haiM / kintu yaha taba taka hotA hai jaba taka usa bhASA kA praveza sAhitya ke kSetra meM nahIM hotaa| sAhitya-kSetra meM utarate hI bhASA ke lie niyamana kI anivAryatA ho jAtI hai| kucha logoM kA abhimata hai ki pahale vyAkaraNa banatA hai aura usake anusAra bhASA ke prayoga hote haiM, kintu vyAkaraNa ke niyamoM kA sUkSmatA se adhyayana karane para jJAta hotA hai ki usa samaya meM pracalita kucha vizeSa zabdoM kI siddhi ke lie vizeSa sUtroM kA nirmANa kiyA gyaa| ___ saMskRta aura prAkRta bhASA ke vyAkaraNa kAphI samRddha haiN| jaina evaM jainetara vidvAnoM ne vyAkaraNa sAhitya kI abhivRddhi meM pUrA yoga diyA hai / jaina AgamoM ke anusAra 'satyapravAdapUrva' vyAkaraNa kA utsa hai| usameM vyAkaraNa ke maulika vidhAnoM kA saMgraha hai / jaina AgamoM kI bhASA prAkRta hai ata: pUrvagata vyAkaraNa ke vidhAna prAkRta bhASA se sambandhita ho sakate haiN| vaha pUrva vartamAna meM upalabdha nahIM hai, isalie usake sambandha meM nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| AgamoM ke mUla vibhAga meM 'anuyogadvAra' sUtra hai / usameM liMga, vacana, kAla, puruSa, kAraka, samAsa, taddhita Adi kA sodAharaNa ullekha hai| ye udAharaNa prAkRta bhASA meM haiM, kintu sambhava hai taba taka saMskRta bhASA ke vyAkaraNa bana gaye hoM, kyoMki isameM tIna bacanoM kA ullekha hai jabaki prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai| bhAratIya itihAsa ke anusAra kuSANakAla saMskRta sAhitya kA utkarSakAla hai| isa samaya brAhmaNoM aura zramaNoM ne saMskRta bhASA meM likhanA prArambha kara diyA thaa| zramaNa-paramparA meM jaina aura bauddha donoM kA samAveza hai| jaina aura bauddha AcAryoM ne anya sAhitya ke sAtha saMskRta meM vyAkaraNa bhI likhe / bauddhAcArya candragobhI kA cAndra vyAkaraNa prasiddha ATha vyAkaraNoM meM se eka hai / jaina vyAkaraNoM kI sUcI bahuta lambI hai kintu sarvAMgINa vyAkaraNoM kI saMkhyA adhika nahIM hai / adhikAMza vaiyAkaraNoM ne pUrva likhita vyAkaraNoM kI pUrakatA athavA usakI vyAkhyA meM hI apane grantha likhe haiM / svatantra aura sarvAMgINa rUpa se likhe gae vyAkaraNoM meM bhAvasena vevaidya kA tantra, devanandI kA jainendra vyAkaraNa, palyakIti kA zAkaTAyana aura hemacandrAcArya kA hemazabdAnuzasAna ullekhanIya haiN| AcArya hemacandra ne pUrvavartI vyAkaraNoM kA sAMgopAMga adhyayana karane ke bAda apanA vyAkaraNa likhA isalie yaha anya vyAkaraNoM kI apekSA adhika pariSkRta hai / jaina AcAryoM dvArA likhita pacAsoM vyAkaraNa granthoM ke nAma upalabdha haiM, kintu isa nibandha meM terApaMtha saMgha ke vyAkaraNa hI vivecya haiN| bIsavIM sadI ke vyAkaraNa granthoM meM 'bhikSuzabdAnuzAsanam' kA sthAna mahattvapUrNa hai| isa samaya meM jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 332 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaNDa AcAryoM dvArA nirmita aura koI vyAkaraNa grantha upalabdha nahIM haiN| 'bhikSuzabdAnuzAsanam' terApaMtha saMgha kA apanA vyAkaraNa hai | vi0saM0 1988 meM isakA nirmANa kArya pUrA huA thA / isake nirmANa kA eka svatantra itihAsa hai, jisakA ullekha yahA~ aprAsaMgika nahIM hogA / rAjasthAna kI lokabhASA tRtIya AcArya zrI rAmacandra terApaMtha saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM kA prArambhika vihAra kSetra rAjasthAna rahA hai rAjasthAnI hai ataH adhyayana, adhyApana aura sAhitya-racanA kA krama rAjasthAnI meM calA / jI ke samaya bhAvI AcArya zrI jItamalajI (jayAcArya) ne saMskRta vidyA meM padanyAsa kiyaa| paMcama AcArya zrI maghavAgaNI ko saMskRta bhASA virAsata meM prApta huii| unhoMne sArasvata, candrikA, cAndra, jainendra Adi vyAkaraNa granthoM kA vizada adhyayana kiyA / aSTamAcArya zrI kAlUgaNI ko dIkSita karane ke bAda unako bhI saMskRta bhASA ke adhyayana meM niyojita kiyA gayA, kintu kramabaddhatA na rahane se usameM paryApta vikAsa nahIM ho sakA / AcArya banane ke bAda kAlUgaNI ne saMskRta bhASA ko kAla meM unhoMne anubhava kiyA ki sArasvata, candrikA Adi apUrNa pallavita karane kA bharasaka prayAsa kiyaa| adhyApanavyAkaraNa haiM / sArakaumudI ke AdhAra para usa apU ko bharane kA prayAsa kiyA gayA, para pUrI saphalatA nahIM milii| isake bAda unheM vizAlakIrtigaNI dvArA racita 'vizAlazabdAnuzAsanam ' prApta huA / isa vyAkaraNa kA vyavasthita adhyayana prArambha huA, kintu bIca-bIca meM kucha sthala samajhane meM kaThinAI mahasUsa hone lgii| saradArazahara meM Azukaviratna paNDita raghunandanajI kA yoga milaa| unake pAsa kucha sAdhuoM ne hemazabdAnuzAsana kA adhyayana prArambha kiyA aura kucha sAdhuoM ne vizAlazabdAnuzAsana kA hemazabdAnuzAsana kA krama ThIka thA, ataH usakA adhyayana vyavasthita rUpa se calatA rahA / vizAlazabdAnuzAsana aSTAdhyAyI ke rUpa meM thA / vRtti ke abhAva meM sUtragata rahasya samajha meM nahIM A sake / aratmudI prakriyA kA AdhAra puSTa nahIM thA / ataH eka bAra kAlUgaNI ne kahA - vizAlazabdAnuzAsana kI bRhadvRtti bana jAe to kitanA acchA ho| AcAryazrI ke nirdezAnusAra paNDita raghunandanajI ne kAma pUrA karane kA saMkalpa kiyaa| vi0saM0 1981 meM kAma prArambha huA / pANinIya aSTAdhyAyI, siddhAntakaumudI, sArakaumudI, sArasvata, siddhAntacandrikA, hemazabdAnuzAsana Adi aneka granthoM kI vRttiyoM kA tulanAtmaka adhyayana karake eka naI vRtti taiyAra karane kA nirNaya kiyA gayA / isa kAma meM paNDitajI ke ananya sahayogI the munizrI cauthamalajI (divaMgata ) / ve pratidina ATha ghaMTA kA samaya inameM lagAte the / zrI bhikSuzabdAnuzAsanam vyAkaraNa meM kisI prakAra kI nyUnatA na rahe, isa dRSTi se savRttika sUtra taiyAra kie ge| kucha sAdhuoM ko unakA adhyayana vizeSarUpa se karAyA gayA / adhyayanakAla meM naI jijJAsAe~ paidA huIM aura phira saMzodhana kiyA gayA / eka bAra ise sampUrNa rUpa se taiyAra karake munizrI cauthamalajI ne svayaM isakA adhyayana kraayaa| vidyArthI sAdhuoM kI zaMkAoM se isameM punaH parivartana kI apekSA mahasUsa huii| ina saba parivartanoM aura saMzodhanoM kA pariNAma yaha huA ki 'vizAlazabdAnuzAsana' kA mUla rUpa prAyaH badala gayA / rUpa- parivartana ke sAtha nAma parivartana bhI Avazyaka samajhA gayA, ataH terApaMtha saMgha ke Adyapravartaka AcAryazrI bhikSu ke nAma para usa navanirmita grantha kA nAma 'bhikSuzabdAnuzAsana' rakhA gayA / bhikSuzabdAnuzAsana para pUrva vyAkaraNoM kA prabhAva hai, para ise unake vivAdAspada sthaloM se bacAne kA prayAsa kiyA hai / granthakAra kA uddezya apane grantha ko apekSAkRta sarala banAne kA rahA hai| saralatA ke sAtha isakI zailI meM saMkSepa bhI hai| isa sambandha meM kucha vidvAnoM ne apanI sammatiyAM bhejI hai| unake anusAra laghusiddhAntakaumudI ke hal sandhi prakaraNa meM 41 sUtroM aura kaI vArtikoM se jo kAma hotA hai vaha isa vyAkaraNa meM 23 sUtroM se hI ho jAtA hai / . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa ke AdhAra para 'utthAnam' isa zabda kI siddhi meM cha: sUtra lagAne par3ate haiM, kintu bhikSuzabdAnuzAsana kA eka hI sUtra una sabakA kAma kara detA hai / caraNa bhikSuzabdAnuzAsana prakAzita nahIM hai, isalie isakA adhyayana adhyApana terApaMtha saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM taka hI sImita hai / isa vyAkaraNa grantha ke adhyayana se sAdhu-sAdhviyoM ne saMskRta vidyA ke kSetra meM acchA vikAsa kiyA hai| terApaMtha saMgha ke nAmakaraNa kI pahale koI kalpanA nahIM thI, isI prakAra isa saMgha ke vyAkaraNa kA nAmakaraNa kalpita rUpa se huA / bhikSuzabdAnuzAsana aSTAdhyAyI ke krama se banAyA gayA hai| lie dekhie yantra--- isakI sUtra saMkhyA jAnane ke adhyAya 1 2 3 5 6 1 67 123 201 142 85 85 132 143 terApaMthI jaina vyakaraNa sAhitya 45 105 160 134 105 153 161 101 3 65 116 103 122 60 146 106 117 86 266 128 472 120 584 114 512 124 404 64 104 134 333 478 535 465 kula saMkhyA 3746 kAlU kaumudI bhikSu dAnuzAsana kA nirmANa hone ke bAda saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM meM saMskRta bhASA ke prati vizeSa abhi ruci paidA huI / pratibhA sampanna aura sthira vidyArthiyoM ke lie bhikSuzanzanuzAsana kA adhyayana sahaja ho gayA kintu sAdhAraNa buddhivAloM aura prArambhika rUpa se par3hane vAloM ke lie kucha jaTilatA paidA ho gaI / usa jaTilatA ko nirasta karane ke lie bhikSuzabdAnuzAsana kI saMkSipta prakriyA "kolUkaumudI" nAma se taiyAra kI gii| yaha pUrvArddha aura uttarArddha do bhAgoM meM vibhakta hai| yaha kAma bhI muni zrI cauthamalajI ne kiyaa| saMkSiptatA aura saralatA ke sAtha kAlakaumudI kI upayogitA bar3ha gaI "kIlakaumudI" par3hane ke bAda bhindAnuzAsana kA adhyayana bhI sugama ho gyaa| "kAlUkaumudI" ke donoM bhAga prakAzita haiN| I , eka bAra banArasa vizvavidyAlaya meM saMskRta ke vidyArthiyoM ne kAlakaumudI kI pustaka dekhI use dekhakara ve loga bahuta khuza hue / unhoMne kahA - 'hama saMskRta vyAkaraNa par3hate haiM para par3hane meM mana nahIM lagatA / kyoMki hameM prArambha se hI bar3e bar3e vyAkaraNa prayoM kA adhyayana karAyA jAtA hai| kAkorI jaisI choTI-choTI pustakeM par3hAI jAe~ to sahaja hI hamArA utsAha bar3ha jAtA hai / ' zrI bhikSuzabdAnuzAsana laghuvRtti bhikSuzabdAnuzAsanako sAdhAraNa jana-bhogya banAne ke lie muni zrI anArAjI aura muni zrI candanamalajI ke saMyukta prayAsa se isakI laghuti taiyAra kI gaI kA uddezya spaSTa karate hue vRtikAroM kI ora se likhA gayA hai . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 karmayogI zrI kesarImalajo surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa bRhadvatti samAlokya bhaikSuzabdAnuzAsanIm / zIghropakAriNI zreSThA laghvIvRttiviracyate / / isameM bhikSuzabdAnuzAsana ke ulajhana bhare sUtragata rahasyoM ko chor3akara sAmAnya rahasyoM ko kholA gayA hai, isalie sAdhAraNa vidyArthI isake mAdhyama se bhikSuzabdAnuzAsana kA adhyayana karane meM saphala ho sakate haiN| isakA racanAkAla vi0saM0 1665 hai| tulasIprabhAprakriyA vi0 saM0 1966 meM muni zrI sohanalAlajI (cUrU) ne 'tulasIprabhA prakriyA' nAmaka vyAkaraNa taiyAra kiyaa| isa vyAkaraNa kA AdhAra siddhahemazabdAnuzAsana hai| vyAkaraNa aura nyAya ke jitane grantha haiM ve saba pUrvaracita granthoM ke AdhAra para hI banAe gae haiM isalie inameM kaI sthaloM para ekarUpatA prApta hotI hai| ekarUpatA hone para bhI grantha meM jo nayApana hotA hai, vaha grantha kAra kA apanA hotA hai| isa dRSTi se pratyeka grantha kA svatantra mahattva hai| prastuta grantha 'tulasIprabhAprakriyA' meM prAcIna udAharaNoM ko nae rUpa meM parivartita kiyA gayA hai| saMjJAe~ prAcIna hI haiM, phira bhI udAharaNoM kI navInatA ne isa grantha ko paThanIya banA diyA hai| zrIbhikSunyAyadarpaNa vyAkaraNa ke sUtra apane Apa meM pUrNa hone para bhI apUrNa rahate haiM / aneka sUtroM ke hitoM meM paraspara saMgharSa khar3A ho jAtA hai / aisI sthiti meM pAThaka ke sAmane samasyAe~ khar3I ho jAtI haiN| pAThakoM kI samasyA samAhita karane ke lie vyAkaraNa ke sAtha kucha nyAya sUtroM kA honA Avazyaka hai| jahA~-jahA~ sUtroM meM saMgharSa paidA hotA hai nyAya ke AdhAra para use upazAnta kiyA jAtA hai / bhikSuzabdAnuzAsana kI ulajhanoM ko samAdhAna dene ke lie 'zrIbhikSunyAyadarpaNa' kA nirmANa huA / nyAya kI paribhASA dete hue granthakAra ne likhA hai nIyate saMdigdho'rtho nirNayamebhiriti nyAyAH sandigdha artha ko nirNaya dene vAle sUtroM kA nAma nyAya hai / nyAyadarpaNa meM 135 sUtra haiN| ina sUtroM kA sambandha mUlataH vyAkaraNa se hai phira bhI ye bahuta vyAvahArika haiM / vyAvahArikatA ke kAraNa inakA viSaya varNana rocakatA lie hue hai| bhikSuliMgAnuzAsana "liMgAnuzAsanamantareNa zabdAnuzAsanaM avikalam"-liMgAnuzAsana ke binA zabdAnuzAsana adhUrA rahatA hai| kyoMki zabdAnuzAsana kA kAma hai zabdoM kI siddhi / prakRti-pratyaya se niSpanna zabdoM kI jAnakArI hone para bhI liMga jJAna ke abhAva meM unakA prayoga nahIM ho sktaa| liMgajJAna ke lie vidyArthiyoM ko liMgAnuzAsana kI apekSA rahatI hai| paNDita raghunandanajI ne AcArya bhikSu ke nAma para zrIbhikSuliMgAnuzAsana kI racanA kii| munizrI candanamalajI ne liMgAnuzAsana kI vRtti banAkara ise subodha banA diyaa| liMgAnuzAsana padyabaddha racanA hai| isake zlokoM kI saMkhyA 157 hai| zrIbhikSUNAdi vRtti uNAdi pATha vyAkaraNa kA eka vizeSa sthala hai / usakA prArambha 'uNu' pratyaya se hotA hai, isalie ise uNAdi kahate haiM / uNAdi pratyayoM ke dvArA zabdoM kI siddhi meM bahuta sugamatA rahatI hai| jo zabda banAnA hai, usake anurUpa dhAtu aura pratyaya meM sambandha sthApita kara nae-nae sUtra banAe haiN| eka-eka zabda ke lie sUtra racanA kI gaI hai / yaha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthI jaina vyAkaraNa sAhitya par3hane meM subodha hone ke sAtha-sAtha rocaka bhI hai| bhikSuzabdAnuzAsana kA nirmANa huA taba usameM uNAdi pATha nahIM rakhA gayA, isalie svatantra rUpa se mUtra aura vatti kI racanA kI gii| isa racanA kA AdhAra hemazabdAnuzAsana hai / granthakAra ne isakI sUcanA dete hue likhA hai zrImatI hemacandrasya siddhaNabdAnuzAsanAt / auNAdikAni sUtrANi gRhItAni yathAkramam // 1 // saMjJAdhAtvanubandheSu pratyAhArAdi rItiSu / yatra bhedasthitastatra svakramaH parivartitaH // 2 // tulasI maMjarI sAdhu-sAdhviyoM ke lie saMskRta kI bhA~ti prAkRta kA adhyayana bhI Avazyaka hai, kyoMki Agama-sAhitya prAkRta bhASA meM nibaddha hai / kisI bhI sAhitya ko mUla bhASA meM par3hane se jo Ananda milatA hai tathA artha-bodha hotA hai vaha usake anuvAda meM nahIM ho sktaa| saMskRta-vyAkaraNa par3ha lene ke bAda prAkRta vyAkaraNa kI kliSTatA svayaM samApta ho jAtI hai| usameM bhASA-sambandhI parivartana ko chor3akara adhikAMza niyama saMskRta vyAkaraNa ke hI haiN| kucha niyama avazya bhinna haiM jinheM samajhane ke lie prAkRta-vyAkaraNa kA adhyayana jarUrI hai| hemazabdAnuzAsana kA AThavA~ adhyAya prAkRta vyAkaraNa se sambandhita hai| hemazabdAnuzAsana par3hane vAloM ke lie prAkRta vyAkaraNa sAtha hI par3hA jAtA hai kintu 'bhikSuzabdAnuzAsanan' meM yaha krama nahIM hai isalie pRthak vyAkaraNa banAne kI apekSA mahasUsa huii| munizrI nathamalajI (yuvAcArya mahAprajJa) ne terApaMtha saMgha ke vartamAna AcArya ke nAma para 'tulasI maMjarI' nAmaka prAkRta vyAkaraNa bnaayaa| isa vyAkaraNa ke do rUpa haiN| isakA pahalA rUpa prakriyA ke krama se hai tathA dUsarA aSTAdhyAyI ke krama se / vidyArthI sAdhu-sAdhviyAM apanI suvidhA ke anusAra donoM kramoM se adhyayana karate haiN| isakA hindI anuvAda sAtha meM rahane se vidyArthiyoM ko par3hane meM kAphI suvidhA rahatI hai| tulasI-maMjarI meM prAkRta bhASA ke sAtha zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI aura apabhraMza bhASA ke vizeSa niyama bhI haiM / jina niyamoM meM ekarUpatA hai unake lie 'zeSa prAkRtavat' 'zeSaM zaurasenIvat' kahakara viddhAthiyoM ko sUcita kara diyA gayA hai| udAharaNoM meM bhI saralatA rakhane kA prayAsa kiyA gyaa| yaha kRti choTI hone para bhI prAkRta bhASA kA sarvAMgINa adhyayana karAne meM sakSama hai| bhikSuzabdAnuzAsana aura anya vyAkaraNa bhikSuzabdAnuzAsana ke nirmANa meM pUrvavartI vyAkaraNoM ko AdhAra mAnA gayA hai, kintu isameM mAtra unakA anukaraNa hI nahIM huA hai / pUrvavartI vyAkaraNoM ke kaI sthala isameM chUTa gae haiM aura kucha nae tathya jor3a gae haiN| racanAkrama meM bhI antara hai| hemazabdAnuzAsana meM liMga jJAna ke lie vyAkaraNa ke bIca meM liMgAnuzAsana rakhA gayA hai| bhikSuzabdAnuzAsana meM use nahIM rakhA gayA, ataH vaha svatantra grantha ke rUpa meM hai| hemavyAkaraNa meM eka adhyAya ke cAroM pAda paraspara sApekSa haiN| pahale pAda meM jo kAma hotA hai usakA avaziSTa bhAga dUsare meM hai, kintu bhikSuzabdAnuzAsana meM hara caraNa apane Apa meM pUrNa hai / hemazabdAnuzAsana meM .svara Adi saMjJAoM ko ullikhita karake svaroM kA paricaya karAyA gayA hai| bhikSuzabdAnuzAsana pratyAhAra sUtra meM svaroM aura vyaMjanoM ko ullikhita karane ke bAda saMjJAoM kA nirdhAraNa karatA hai / hemavyAkaraNa meM ghoSa-aghoSa Adi ko vistAra se samajhAyA gayA hai para bhikSuzabdAnuzAsana meM isako apekSA nahIM samajhI gaI / kucha sthaloM para eka hI artha ke lie bhinna zabdoM kA prayoga huA hai, jaise-karaNa, sAdhana, hetu, nimitta, adhikaraNa, AdhAra Adi / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0 .0 336 vyAkaraNa sAhitya meM pANinIya vyAkaraNa sarvAdhika prasiddha hai / yadyapi vaha apane Apa meM paripUrNa hai phira bhI kahIM-kahIM kAtyAyana ke vArtika aura pataMjali ke bhASya kA sahArA liyA jAtA hai| isalie isa vyAkaraNa kI pUrNatA tIna vyAkaraNa granthoM ke saMyoga se hai| siddhAntakaumudI ke nirmAtA bhaTTojI dIkSita ne apanI racanA ke prArambha meM munitraya - pANini, kAtyAyana aura pataMjali ko namaskAra kiyA hai| pANini kA vyAkaraNa apane Apa meM paripUrNa hotA to AcArya hemacandra ke lie kiso kavi ko yaha nahIM kahanA par3atA kiM stumaH zabda pAthodherhemacandra yatermatim / ekenApi hi yeneyuk kRtaM zabdAnuzAsanam / / karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinaMdana grantha : paMcama khaNDa bhikSuNandAnugAsana meM bhI uparyukta tInoM granthoM kA sAra saMgRhIta hai isakI pUrNatA yA apUrNatA ke bAre meM nirNaya denA vidvAnoM kA kAma hai para isake adhyayana se jJAta huA ki isake kaI udAharaNa bahuta prAcIna haiM tathA kucha udAharaNoM meM vaidika zabdAvali kA prayoga huA hai| inheM yAda rakhane ke lie vidyArthiyoM ke sAmane kucha kaThinAI paidA hotI hai / pANinIya vyAkaraNa aura bhikSuzabdAnuzAsana ke katipaya sthaloM meM jo bheda haiM, use yahA~ ullikhita kiyA jA rahA hai bhikSuzabdAnuzAsana 1. lRkAra ke hrasva, dIrgha aura pluta tInoM prakAra haiM / 2. pra0vasana, kambala, daza, RNa, vatsara aura vatsatara zabdoM se pare RNa ho to use Ara Adeza hotA hai| 3. hrasva aura dIrgha kI bhA~ti pluta zabdoM se bhI vizeSa kArya hotA hai / 4. samAsAnta adhyardha aura ardha zabda pUrva meM ho aise pUra NArthaka pratyayAnta zabda ke pratyaya hone para saMkhyAvat ho jAte hai| 5. Dayat pratyayAnta zabdoM se pare * jasu ko iz vikalpa se hotA hai, ataH traye, trayA ye do rUpa banate haiM / 6. num pratyaya ke viSaya ke ap zabda zabda kI upadhA vikalpa se dIrghaM hotI hai -- svAmpi, svapi / 7. napuMsaka liMga meM jaras zabda se pare si aura am kA lopa vikalpa se hotA hai / ataH jaraH, jarasam / Asana zabda ko Asan hotA hai / 8. 6. zakArAnta zabda aura rAj bhrAj-trazca bhraja Adi ke antako Sa hotA hai cha ko za karane vAlA sUtra dUsarA hai| 10. upAdhyAya kI strI ke lie upAdhyAyA aura upAdhyAyI ye do prayoga hai / adhyApikA ke lie kevala upAdhyAya zabda hai / pANinIya vyAkaraNa dIrgha lRkAra nahIM hai / vatsara zabda nahIM hai, isalie vatsarArNam rUpa nahIM . banatA hai / pluta se koI vidhi nahIM hai / yaha niyama nahIM hai / tU kA grahaNa nahIM kiyA hai isa lie kevala 'yA' banatA hai / isa sambandha meM koI vidhAna nahIM hai| vikalpa kA vidhAna nahIM hai / Asya zabda ko Asan Adeza hotA hai / inake sAtha chakAra ko bhI pakAra hotA hai| jo svayaM adhyApikA hai vaha upAdhyAyA athavA upAdhyAyI kahalAtI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthI jaina vyAkaraNa sAhitya 337 - lakSmaNa ke sthAna para lakSaNa zabda hai-lakSaNoru / karma saMjJA nitya hotI hai, ata: kevala mAsamAste banatA hai| isa zabda se koI vidhAna nahIM hai| yaha vidhAna nahIM hai ata: karma kI avivakSA meM pAcayati caitreNa yaha rUpa niSpanna hotA hai| tRtIyA vibhakti kA vidhAna nahIM hai| SaSThI vibhakti nitya hotI hai| agre aura anta zabdoM se nahIM hotA hai| agra Adi zabda samasta nahIM hote / 11. pUrvapada meM lakSmaNa zabda ho to Uru zabda se Ur3a samA sAnta pratyaya hotA hai-lakSmaNoru / 12. akarmaka dhAtuoM ke yoga meM kAla, adhvA, bhAva aura deza ke AdhAra kI karma saMjJA vikalpa se hotI hai mAsa Aste, mAse Asta / 13. yena tena zabda ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai / 14. avivakSita karmavAlI dhAtuoM ke adhina avasthA ke kartA kI vikalpa se karma saMjJA hotI hai| pAcayati maitraH caitraM caitreNa vA / 15. dvi droNa Adi zabdoM se vIpsA artha meM tRtIyA aura dvitIyA donoM vibhaktiyA~ hotI haiM-dvi droNena, dvi droNaM-dvidroNaM vA dhAnyaM krINAti / 16. bhAva meM vihita kta pratyaya ke yoga meM vaikalpika SaSThI chAtrasya chAtreNa vA hasitam 17. pAre, madhye, agre aura antaH ina zabdoM kA SaSThyanta ___ke sAtha samAsa hotA hai| 18. dvi, tri, catuS aura agra Adi zabda abhinna aMzI vAcaka zabdoM ke sAtha samasta hote haiN| 16. tRtIyAnta ardha zabda catasa zabda ke sAtha vikalpa se samasta hotA hai| 20. paraH zatA, paraH sahasraH, paro lakSA, sarvapazcAt, samara siMhaH punaH pravRddham, kRtApakRtam bhuktA bhuktam Adi zabdoM meM samAsa kA vidhAna hai| 21. bahubrIhi samAsa meM saMkhyAvAcI adhyardha zabda pUraNArthaka pratyayAnta ardha zabda vikalpa se samasta hote haiM-adhyardha viMzA, ardhapaMcama vishaaH| 22. mAsa, Rtu, bhrAtR aura nakSatravAcI zabdoM meM kramazaH prAga nipAta hotA hai| 23. samAsa mAtra meM saMkhyAvAcI zabdoM meM kramaza: prAga nipAta ___ hotA hai| 24. ojas, ajas, ambhase, tapas aura tamas se pare tRtIyA vibhakti kA luka nahIM hotaa| 25. apa zabda se pare saptamI vibhakti kA luk nahIM hotA ya yoni mati aura cara zabda pare ho to| yaha vidhAna nahIM hai| inake sambandha meM koI vidhAna nahIM hai| samAsa kA vidhAna nahIM hai| mAsa zabda nahIM hai yaha niyama nahIM hai| tapas zabda nahIM hai / mati aura cara zabda nahIM hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0 338 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 26 varSa, kSara, zara, vara, ap, sarasa, uras aura manasu se pare saptamI kA vikalpa se hotA hai 'ja' pare ho to| 27. prAvR varSA, zaratu kAla aura dina inase pare saptamI kA luka nahIM hotA hai, uttarapada meM 'ja' pare ho / 28. zvan zabda se pare SaSThI vibhakti kA lukU nahIM hotA zeSa Adi zabda pare ho to saMjJA ke niyama meN| 26. nAsikA zabda se pare tasu, ya pratyaya tathA kSudra zabda ho to nas Adeza hotA hai- nastaH, nasyam, naHkSudraH / 30. kriyAvyatihAra meM gatyarthaka zabdArthaka hiMsArthaka aura hasa dhAtu ko chor3akara anya dhAtuoM se tathA hR aura vaha dhAtu se Atmanepada hotA hai| 31. catyArthaka, AhArArthaka aura budha Adi dhAtuoM se parasmaipada hotA hai kartRvAcya meM / 32. gRNAti, zubha aura ruca dhAtu se bhRza aura AbhIkSya artha meM ya pratyaya nahIM hotA / 32. jijJAsArthaka zaka dhAtu meM kartA meM Atmanepada hotA hai-nAte / 34. ac pratyaya pare ho to ukArAnta se vihita yaG kA lopa nahIM hotA -- yoyUyaH rorUyaH / 35. vASpa, uSma, dhUma aura phena karma se udyamana artha meM ts pratyaya hotA hai / 36. vividhi ke prasaMga ke kucha AcArya dvitva ko bhI dvitva karane ke pakSa meM haiM - susosupiSate / 37. jU, bhrama, vama, trasa, phaNa, syama, svana, rAja, bhrAja bhrAsa, bhlAsa inameM NavAdi seT thapa pare ho to a ko e hotA hai tathA dvitva nahIM hotA / paNa Adi zabdoM ko chor3akara rUpa dhAtu kI aura tU Adeza hotA hai| 36. aniT pratyaya pare ho to SThivu aura Sivu dhAtu ko vikalpa se dIrgha hotA hai| 40. pit varjita svarAdi zitpratyaya pare ho to iMka dhAtu ko va Adeza vikalpa se hotA hai| 41. vi pUrvaka zrama dhAtu ko ni Nit kRt pratyaya aura Ni pratyaya pare ho to vikalpa se vRddhi hotI haivizrAmaH vizramaH / apU, saras, ura aura mana zabda nahIM hai| varSA zabda nahIM hai / saMjJA kA koI niyama nahIM hai / isa sambandha meM sUtra nahIM hai / vaha dhAtu ko bhI chor3A gayA hai / AhAraka ada dhAtu ko chor3A gayA hai / gRNAti dhAtu meM niSedha nahIM hai / aisA vidhAna nahIM hai| yaha niyama nahIM hai| dhUma zabda se nahIM hotA / yaha prasaMga nahIM hai, ataH sosupiSate / camati dhAtu se yaha eka vidhAna nahIM hai / kRpaNa Adi zabdoM ko nahIM chor3A hai / yaha vidhAna nahIM hai / iMka dhAtu ko iNavat mAnA gayA hai ataH vaikalpika vidhAna nahIM hai| vRddhi kA niSedha hone se kevala vithama rUpa banatA hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthI maina vyAkaraNa sAhitya 336 -.-.-.-. -. -. -. -.-.-.-. -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. -.-.-. -. -. -. -.-.-.-.-. -.-.-. neza Adeza nahIM hai-anazat / san pratyaya meM pata ko vikalpa se iT ataH kta ktavatu meM iTa nahIM hogA / vama, japa aura zvasa se yaha niyama nahIM hai| aisA vidhAna nahIM hai| bhaja dhAtu se yaha vidhAna nahIM hai| aisA niyama nahIM hai| Rca dhAtu ko nahIM chor3A gayA hai / 42. naz dhAtu ko vikalpa se neza Adeza hotA hai-anezat, anazat / 43. pata dhAtu se kta aura ktavat pratyaya meM iT karane se patitaH rUpa banA hai| 44. vama, japa, tvara, ruSa, saMghup, Azvana aura zvasa dhAtu se pare kta ktavatu ko vikalpa se iT hotA hai| 45. sma zabda sahita mAG upapada meM ho to dhAtu se divAdi aura dhAdi ke pratyaya hote haiN| 46. zliS, zI, sthA, Asa, vas, jana, ruha, bhaja aura z2a dhAtu se kartA meM kta pratyaya vikalpa se hotA hai| 47. yaj aura bhaj dhAtu se ya pratyaya vikalpa se hotA hai pakSa meM dhyaNa, yajyam, yAjyam / 48. kRpa, cUta aura kraca dhAtu ko chor3akara RkAra upadhA vAlI dhAtuoM se kyap pratyaya hotA hai| 46. kR, vRSa, mRja, zaMsa, duha, guha, aura japa dhAtu se kyap pratyaya vikalpa se hotA hai| 50. tipya, puSya aura siddhya nakSatra artha meM kyap pratya yAnta nipAtana se siddha hote hai| 51. nAmyupadha dhAtu aura jJA, prI, kR evaM gR dhAtu se ka pratyaya hotA hai| dhanuSa, daNDa, tsaru, lAGgala, aMkuza, RSTi, zakti, yaSTi, tomara aura ghaTa zabda se pare graha dhAtu ko ac pratyaya vikalpa se hotA hai| 53. Adi, anta Adi zabda upapada meM ho to kR dhAtu se Ta pratyaya hotA hai| 54. phale, rajas aura mala zabda upapada meM ho to graha dhAtu se i pratyaya hotA hai| 55. deva aura vAta karma upapada meM ho to Apla dhAtu se i pratyaya hotA hai--devaapi| 56. kSema, priya, bhadra aura bhadra karma upapada meM ho to kR dhAtu se aN aura khaz pratyaya hote haiN| 57. bahu, vidhu, aruSa aura tila upapada meM ho to tuda dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| duha, guha aura japa se vaikalpika kyap kA vidhAna nahIM hai| tiSya zabda se yaha vidhAna nahIM hai| gR dhAtu se nahIM hotaa| 52. daNDa, saru aura RSTi zabdoM se yaha vidhAna nahIM hai| kSapA, kSaNadA, rajanI, doSA, dina, divasa ye zabda nahIM haiN| rajas aura mana zabda kI upapadatA meM nahIM hotaa| aisA sUtra nahIM hai| bhadra zabda kI upapadatA meM nahIM hote| bahu zabda upapada meM ho to nahIM hotA / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-..................................... saM aura svayaM zabdoM se nahIM hotaa| pA dhAtu se nahIM hotaa| antarghaNa zabda nahIM hai| jJapti zabda nahIM hai| yuva saMjJaka zabdoM kI kutsA artha meM gotra saMjJA aura vRddha saMjJaka zabdoM kI pUjA artha meM yuvasaMjJA hotI hai| gAryo jAlmaH-gAAyaNaH / eG prAcAM deze yaha eka hI sUtra hai / idam artha meM aNapavAdaka pratyayoM ke sthAna meM bhI ya kA niSedha nahIM hai| 58. zaM, sa, svayaM, vi aura pra inase pare bhU dhAtu ko Du pratyaya hotA hai| 56. nI, pA, dApa Adi dhAtuoM se sAdhana artha meM T pratyaya hotA hai| 60. antardhata aura antardhaNa han dhAtu se al pratyaya hone para deza artha meM nipAtana se siddha hote haiN| 61. mAti, heti, yUti, jUti, jJapti aura kIrti kartA ke atirikta anya kArakoM aura bhAva meM nipAtana se siddha hote haiN| strIliMga ko chor3akara yuva saMjJaka apatya kI kutsA artha meM aura pautrAdi apatya kI arcA artha meM puva saMjJA vikalpa se hotI hai| isase gAryaH aura gAAyaNa donoM rUpa meM banate haiN| 63. edoddeza eveyAdau, prAgadeze ye do sUtra haiM / 64. diti, aditi, Adivya, yama tathA jinake uttarapada meM pati ho una zabdoM se idam artha ko chor3akara prAga dIvyatIta artha meM aura apatyAdi artha meM aNapabAdaka pratyaya ke viSaya meM tathA aNa pratyaya ke sthAna meM ba pratyaya hotA hai / evaM idam artha meM aNa ke sthAna meM hI jya pratyaya hotA hai| 65. vizravas zabda se apatya artha meM aNa pratyaya aura usake yoga meM anta ko NakAra Adeza hotA hai aura NakAra ke yoga meM viz kA lopa vikalpa se hotA hai-vaizravaNaH, rAvaNaH / 66. agnizaman zabda se vRSagaNa gautra aura pautrAdi apatya artha meM tathA kRSNa aura raNa zabda se brAhmaNa aura vAziSTha gautra meM AyanaNa pratyaya hotA hai / 67. dagu, kozala Adi zabdoM se AyaniJ pratyaya aura use yuT kA Agama hotA hai---dAgavyAyAni, kauzalyAyani / 68. godhA zabda se duSTa apatya artha meM eraNa aura AraNa pratyaya hote haiN| 66. ana dhenu zabda se samUha artha meM ikaN pratyaya hotA hai| 70. puruSa zabda se kRta, hita, vadha, vikAra aura samUha artha meM eya pratyaya hotA hai| 71. prANI viziSTa zeSa artha meM raJju zabda se SAyanaN pratyaya vikalpa se hotA hai-rAkavAyaNaH, rAkavaH / isa sambandha meM koI vidhAna nahIM hai / aisA vidhAna nahIM hai / dagu zabda se nahIM hotaa| duSTa artha nahIM hai| na ko nahIM chor3A hai| yaha vidhAna nahIM hai| amanuSya vAcI raGku zabda se yaha vidhAna hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthI jaina vyAkaraNa sAhitya 341 ta kuzalapathaH yaha sUtra hai| inake sambandha meM koI vidhAna nahIM hai| sarvadhura zabda se iva pratyaya hotA hai / vidhyati artha meM ya pratyaya hotA hai, para vaha vedhana dhanuSa se nahIM honA caahie| pratijana Adi zabdoM se khaJ pratyaya hotA hai| zakti zabda se nahIM hotaa| varSA aura dIrgha zabda se nahIM hotaa| 72. saptamyartha meM kuzala artha se yathA vihita pratyaya hote haiM--pratyaya karane vAlA sUtra hai-"kushle"| 73. tyad Adi paMcamyanta zabdoM se prabhavati artha meM mayaT hotA hai| dvitIyAnta jyotiS zabda se adhikRtya kRte granthe isa artha meM aN pratyaya aura vRddhi kA abhAva nipAtana se hotA hai| 74. bahana artha meM vAmAdi pUrvaka dhur zabda se Ina pratyaya hotA hai-vAmadhurINa sarvadhurINa: Adi / 75. dvitIyAnta se vidhyati artha meM pratyaya hotA hai / pAdau vidhyanti padyA, shrkraa| 76. sarvajana zabda se Nya aura Ina tathA pratijana Adi zabdoM se InaJ pratyaya hotA hai| 77. naJ su aura dur se pare zakti hali aura sakthi zabda ho to bahubrIhi meM samA sAnta a pratyaya vikalpa se hotA hai| 78. sarva, aMzavAcI zabda, saMkhyAta, varSA, puNya, dIrgha, saMkhyA aura avyaya se pare rAtri zabda ko samAsAnta a pratyaya hotA hai| 76. suprAtaH suzvaH sudivaH, zArikukSa: caturazraH, eNIpadaH, ajapadaH proSThapada: aura bhadrapadaH ye zabda u pratyayAnta nipAtana se siddha hote haiN| 80. manda, alpa aura najAdi zabdoM se pare yudhA zabda ko samAsAnta as pratyaya hotA hai| 81. tamAdi pratyayoM se pahale taka bhRza, AbhIkSNya, sAtatya aura vIpsA artha meM vartamAna pada para vAkya dvitva hotA hai / 82. aneka pudrAthoM meM bhedapUrvaka iyattA kA jJAna ho use nAnAvadhAraNa kahate haiN| nAnAvadhAraNa artha meM vartamAna zabda dvitva hotA hai-"asmAn kArSApaNAt mApaM mASa dehi" yahA~ mASaM-mASa dvitva huA hai| 83. dUsaroM kI apekSA prakarSa dyotita ho to pUrva aura prathama zabda dvitva hote haiM-pUrva pUrva puSyanti, prathama-prathama pacyante / 84. samAna vyaktiyoM ke bAre meM prazna ho tathA usakA sambandha bhAvavAcI strIliMga zabdoM se ho utara, uttama pratyayAnta zabda rUpa dvitva hote haiM-ubhau imo ADhyau katarA-katarA anayoH ADhyatA? bhadrapadaH zabda nahIM hai| yaha niyama nahIM hai| tamAdi pratyayoM se pahale kA vidhAna nahIM hai| ina niyamoM ke sambandha meM koI ullekha prApta nhiiN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 85. jisa nakSatra meM bRhaspati kA udaya ho tadvAcI tRtIyAnta zabdoM se yukta artha meM yathAvihita pratyaya hote haiM / vaha yukta artha saMvatsara honA cAhie-puSyeNa udita-guruNA yuktaM varSam pauSaM vrssm| pANinIya aura bhikSa zabdAnuzAsana ke bhedasthaloM kI sUcanA kA AdhAra eka hastalikhita patra hai / usa patra kI niSpatti meM AcArya zrI tulasI ke mUlyavAn kSaNoM kA yoga hai| vaha patra prApta nahIM hotA to itane thor3e samaya meM vyAkaraNa ke do mahattvapUrNa granthoM kA adhyayana kara unakI bhinnatA ke bAre meM likhanA bahuta kaThina ho jaataa| pANinIya kI bhA~ti anya vyAkaraNa granthoM aura bhikSuzabdAnuzAsana ke bIca kI bhedarekhAe~ bhI spaSTa kI jA sakatI haiM, kintu yaha kAma bahuta zrama-sAdhya hai| isake lie saba vyAkaraNa granthoM kA sUkSma dRSTi se adhyayana karanA Avazyaka hai| jina vidyArthiyoM kI vyAkaraNa meM vizeSa abhiruci hai, ve isa kAma meM saphala ho sakate haiM / lekina unheM bhI kisI acche vaiyAkaraNa ke patha pradarzana kI apekSA rhegii| ucita patha-darzana meM jAgarUkatA ke sAtha isa kSetra meM gati kI jAe to vyAkaraNa sAhitya meM eka naI vidhA kA pallavana ho sakatA hai| svayaM karma karotyAtmA, svayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre, svayaM tasmAd vimucyate // -vedAnta darzana AtmA svayaM hI karma karatA hai aura svayaM hI unakA phala bhogatA hai| apane karmoM ke kAraNa svayaM hI saMsAra meM bhramaNa karatA hai aura svayaM hI karmoM se chUTa kara mukta ho jAtA hai|