Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
डिसेम्बर २०१०
तत्त्वविचारप्रकरण (कर्ता : वाचनाचार्य जिनपालगणिः॥)
सं. हरिवल्लभ भायाणी
नमिउं जिण-पास-पयं विग्घहरं पणय-वंछियत्थ-पयं ।
वुच्छं तत्तवियारं संखेवेणं निसामेह ॥१॥
एह संसारु असारु । खण-भंगुरु अणादि चउ-गइ अणोरु-पारु । इहि संसारि । अणादि जीवु । अणेग अणादि-कर्म-संजोगि असुभासुभि कर्मपरिणामि आवेढिया परिवेढिया । जीवु पुणु नरग-गति । पुणु तिर्यंच गति । पुणु मनुज-गति । पुणु देव-गति । ईणि परि परिभमंता जीव । जातिकुलादिक-गुण-संपूर्ण दुर्लभउ मानुषउ जनमु । सर्वहिं भव-मध्यि महाप्रधानु । मनि चिंतार्थ-संपादकु । कथमपि दैव-दुर्जोगि पावियइ । तत अति दुर्लभतरु परमेश्वर-सर्वज्ञो[पत्र ३२०क]क्तु धर्मु । सु धर्मु किसउ भणियइ । दुर्गति पडतां प्राणिया जु धरइ, सु धर्म भणियइ । धर्मु कति-विधु हुयइ । दुविधु । एकु यति-धर्मु । बीजउ श्रावकउ धर्म । यति किसा भणियहि । व्रतिया । चारित्रिया। गुणसंपूर्ण । अढार-सहस-सीलांग-धारक । पंचमहाव्रत-पालक। ताहं तणउं धर्म । केते भेदे । दसे भेदे । दस भेद किसा भणियई ॥
खंती य मद्दवज्जव-मुत्ती-तव-संजमे य बोधव्वे ।
सच्चं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइ-धम्मो ॥१॥ दसे भेदे यति-धर्म भणिउं । बारहे भेदे श्रावकउ धर्म भणीसइ । श्रवंतीति श्रावका व्रतिया-पासि धर्म-श्रवणु-पदानि अनवरत श्रवई ति श्रावक भणियइं । तस-धM [पत्र ३२० ख]-केते भेदे । बारहे भेदे । बारह भेद किसा भणियइं ॥
पाणिवह-मुसावाए अदत्त-मेहुण-परिग्गहो चेव ।
दिसि-भोग-दंड-समई-देसे तह पोसह-विभागे ॥१॥ पांच अणुव्रत । तिन्नि गुणव्रता । च्यारि शिक्षाव्रत । पांच अणुव्रत किसा
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-५३ श्रीहेमचन्द्राचार्यविशेषांक भाग-१
भणियहिं । बादरु जीव निरापराधु न हणउं । न हणावउं । ति जीव किसा भणियहिं । ति पुण अनेक-विध हुयहिं । इह ते पंच-विधु अधिकारु । ए केंद्रिय । बे-इंद्रिय । त्रंद्रिय । चउरिद्रिय । पंचेंद्रिय ॥ जि एकेंद्रिय ति द्विविध। सूक्ष्म बादर । सूक्ष्म बादर पृथिव्यादिक । द्वींद्रियादिक संकल्पज । निरापराध न हणउं । न हणा [पत्र ३२१ क] वउं । आरंभ जु सापराधु सु मोकलउ। एहु पहिलउं अणुव्रतु ॥ पांच प्रकार बादरु झूठउं न बोलउं । कन्यागो-भूमि-विखइ । न्यासापहारु न करउं । कूडी साखि न दियउं । एहु बीजउं अणुव्रतु ॥ सचित्तु अचित्तु धनु धान्यु । द्विपदु । चतुष्पदु । कुपितु । चोरंकारकारिउं । राजा-निग्रह-हेतु पराहउं न हरउं न हरावउं । एह त्रीजउ अणुव्रतु ।। चउथउं अणुव्रतु मैथुनासेवनु । सु देव-माणुस-तिर्यंच-संबंधियउं हुयइ । द्विविध त्रिविध भांगइ । देव-सउं एक-विधु । त्रिविधु तिर्यंच-सउं । एकविधु द्विविधु मनुष्य-सउं । स्त्री पर-पुरुष-परिहारु करइ । पुरुष हुंता सदार-संतोसु । परदार-वर्जकु । एहु [पत्र ३२१ ख] चउथउं अणुव्रतु ॥ धनु धान्यु खेत्रु रूप्यु । सोनउं । द्विपदु । चतुष्पदु । अपदु । कुपितु । एहु नव-विधु परिग्रहु । इच्छापरिमाणु कीजइ । एहु पांचमउं अणुव्रतु ॥ दस दिसि । च्यारि दिसि च्यारि विदिसि । एकु ऊर्बु । एकु अधु । ईह गमण-परिमाणु कीजइ । एउ पहिलउं गुणवतु । उवभोग-परिभोग-व्रतु द्विविधु । भोजन-तु । कर्म-तु । जु भोजनतु सु द्विविधु । भोगु एक-वारउ प जियइ । तंबोलु । विलेवणु । फूलु फलु । आहारु । तं भोगु । भुवन-वलय-वस्त्रादि-आभरण उपभोगु । कर्म-तु । पनरह कर्मादान इंगालादिक ॥ "पुट्ठो केणावि गुरू" इत्यादि गाथा २० ॥
___ताह प्रमाणु निषेधु कीजइ । एउ बीजउं गुणवतु ॥ अनर्थ दंडु [पत्र ३२२ क] चतुविधु । अपध्यानाचरितु । प्रमादाचरितु । हिंसा-प्रदानु । पापोपदेशु । एउ त्रीजउं गुणवतु ॥ सामायिकु समइ भावि सावद्य-योग परिहरियहि ॥
सम-भावो सामइयं सम-तिण-मणि-लिट्ठ-सत्तु-मित्ताणं ।
वट्टइ सम-भावेणं सो पावइ सासयं ठाणं ॥१॥ एउ पहिलउं शिक्षाव्रतु ॥ देसावगासिउ किसउं भणियइ । पूर्व-गृहीत सर्व ही व्रत संक्षेपु कीजइ । एउ बीजउं शिक्षाव्रतु ॥ आहार, देह-सक्कार, बंभ, वावारनिवृत्ति कीजइ । सुभउ भावु पोसियइ ।।
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
डिसेम्बर २०१०
पोसेइ सुहे भावे खएइ असुहाइँ नत्थि संदेहो । छिन्नइ नर- तिरिय-गई भन्नइ इह पोसहो तेण ॥१॥
३
एउ त्रीजउं शिक्षाव्रतु ॥ [ पत्र ३२२ ख] अतिथिसंविभागु । तिथि पर्व उच्छव जेहिं परिहरिया । ताहं सूधउं फासूवेसणउं दाणु दीजइ ।
तिथि-पर्वोत्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना ।
अतिथिं तं विजानीया[त् शेषमभ्याग] तं विदुः ॥ १ ॥
एउ चउथउं शिक्षाव्रतु । दसे भेदे यति-धर्मु । बारहे भेदे श्रावकउं धर्मु । द्विविध ही धर्म सम्यक्त्व - मूलु । संम्यक्त्व किसउ भणिइ ।
अरहं देवो गुरुणो सुसाहुणो जिण - मयं मह पमाणं । इच्चाइ सुहो भावो सम्मत्तं बिंति जग - गुरुणो ॥१॥
अरहंतु देवता किसउ भणियइ । चउतीस - अतिसय-संपूणु । अष्टादशदोष - विवर्जितु । अष्ट- महाप्रातिहार्यसंजुगुतु । सर्वज्ञु ।
चउरो जम्मप्पभिई इक्कारस केवले समुप्पन्ने । [ पत्र ३२३ क] नवदस य देव-जणिए चउतीसं अइसए वंदे ॥ अन्नाण-कोह-मय-माण - लोह - साया रई य अरई य । निद्दा-सोय-अलियवयण - चोरिया मच्छर-भया य ॥ पाणिवह - पेम कीडा-पसंग ह - हासाय जस्स ए दोसा । अट्ठारस वि पणट्ठा नमामि देवाहिदेवं तं ॥ किंकिल्लि-कुसुम-वुट्ठी दिव्वज्झुणि- चामरासणारं च । भाम (व) लय- भेरि-छत्तं जयंतु जिण - पाडिहेराई ॥ अतीत-अनागत-वर्तमान - वेत्ता इसउ देवता आराधियइ वांदिय । पूजियई । आगम-विधि ॥
तिन्नि निसीही तिन्नि य पयाहिणा तिन्न चेत्त (व) य - पणामा । तिविहा पूया य तहा अवत्थतिय- भावणं चेव ॥१॥ ति-दिसि-निरिक्खण विरई तिविहं भूमी - पमज्जणं चेव । वन्नाइ - तियं मुद्दा [पत्र ३२३ ख] - तियं [च] तिविहं च पणिहाणं ॥२॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
अनुसन्धान - ५३ श्रीहेमचन्द्राचार्यविशेषांक भाग - १
इय दह-तिय-संजुत्तं वंदणयं जो जिणाण तिक्कालं । कुणइ नरो उवउत्तो सो पावइ सासयं ठाणं ॥३॥ जघन्य मध्यम उत्कृष्ट चैत्य - वंदना कीजइ ।
नवकारेण जहन्ना दंडग - थुइ - जुयल मज्झिमा नेया । संपुन्ना उक्कोसा विहिणा खलु वंदणा तिविहा ॥१॥
शत्रु भणियइ सौधर्मेंद्रु । तिणि स्तवनु कीयउं एहु शक्र - स्तवु भणियइ । ईणि भावारिहंत । समवसरणोपविष्ट धर्मु कहई । नवे संपदे त्रेत्रीसे आलावे ति वांदियइं । ‘जेइया' इत्यादि द्रव्यार्हत थुणियई । 'अरंहत - चेइयाणं' स्थापनार्हंत नमंसियहिं । 'लोगस्सुज्जोयगरे' नामारहंत स्तवियहिं । ' पुक्खरवरदीवड्ढे' नाणु आराधियइ । 'सिद्धा [ पत्र ३२४ क] णं' सिद्ध स्तवियहिं । पाए जिन-मुद्रा संपाडियइ ॥
हाथे जोग
चत्तारि अंगुलाई पुरओ ऊणाइ जत्थ पच्छिमओ । पायाणं उस्सग्गो एसा पुण होइ जिण मुद्दा ||१|| - मुद्रा संपाडियइ ।
अन्नोनंतरि अंगुलि-कोसागारेहिं दोहिं हत्थेहिं । पिट्टोवरि कुप्पर - संठिएहिं तह जोग - मुद्दति ॥ १॥ 'जय वीयराय' मुक्ताशुक्ति-मुद्रा ॥
मुत्तासुत्ती - मुद्दा समा जहिं दोवि गब्भिया हत्था । ते पुण निलाड - देसे लग्गा अन्ने अलग्ग त्ति ॥१॥
वय-छक्कु पालइ । काय - छक्कु राखइ । अकल्पनीउ परिहरइ । कल्पनीय चारि ठाम । पिंडु । सिज्या वस्त्रु पात्रु पट्टि (डि) गाहइ ।
पिंडं सिज्जं च [पत्र ३२४ ख] वत्थं च चउत्थं पायमेव य । अकप्पियं न गिन्हिज्जा पडिगाहिज्ज कप्पियं ॥१॥
गृह-भाजन । कांसउं । त्रांबउं रूपडं । सोनउं । परिवर्ज्जइ । मांची खाट तुलाई चाउरि मसूरडं न परिभोगवइ । जावज्जीव स्नान शोभा परिवज्जिइ । नव ब्रह्म
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
डिसेम्बर २०१०
मुक्ति (गुप्ति) सहितु ब्रह्मचर्यु प्रतिपालइ । जु सदा धर्मपा (प) रायणु सत्वप्राणिया धर्मु कहइ । इसउ गुरु संसारु तारइ । जिण - मतु सद्दहियइ ॥
जीवाजीवा पुन्नं पावासवसंवरा य निज्जरणा । बंधो मुक्खो यता नव तत्ता हुंति नायव्वा ॥१॥
५
ए नव तत्त भणियइ । नव-विधु जीवु । पुढवि - काउ किसउ भणियइ । खडी । धाहु । माटी । तूरी । अरणेटउ । पाहणु । ज (जु) काई खा [ पत्र ३२५ क]णि-माहि ऊपजइ, सु पुढवि - काउ भणियइ । आउ - काउ किसउ भणियइ । हिमु । करा । ऊ । पाणिउ सचीतु आउ - काउ भणियइ । तेउ - काउ किसउ भणियइ । आगि । वीजु । उल्का ॥ वाउ - काउ किसउ भणियइ । गुंजा - वातु । उत्कलिका-वातु । मंडली - वातु । वनस्पतिकाउ द्विविधु । साधारणु । प्रत्येकु । कंदजात्यादि अणंतकाई । फूलु । फलु । अनइ चउ आंगुलां ऊ पहरउ झाडु सउ एकेंद्रिउ भणियइ । बेंद्रिय पूंयरा । जलोय । ईली । सांख कउडा | सीप ए बेंद्रिय भणियइ । क्रेंद्रिय कीडी । कुंथुया । मकोडा । गोगीडा ए क्रेंद्रिय भणियइ ॥ चउरिंद्रिय माखी । वीछी । [ डां]सा | पतंग । कीड । भ्रमर चउरिंद्रिय भ [पत्र ३२५ ख ] यिई । पंचेंद्रिय माणुस । तिर्यंच । काग । बग । ढींक | ए पंचेंद्रिय भणियइ || अनइ एह जीव दस-प्राण | छपर्यापति । दस-संज्ञा कही काइउं हुयइ ॥
पंचिदिय तिविह-बलं ऊसासनीसास आउयं चेव । दस पाणा पन्नत्ता तेसि वि घाउ भवे हिंसा ॥१॥ आहार- सरीरिंदिय-पज्जत्ती आण - पाण- भास - मणे । चत्तारि-पंच छप्पिय एगिंदिय विगल - सन्नीणं ॥२॥ अनइ एह जीवह आठ कर्म हुयहिं । चउहु हेतु उपार्जइ । चउहु बंधु करइ । मिथ्यात्व-अविरति- -कषाय- दुष्टजोग ए चारि बंध - हेतु भणियई । किसा ति कर्म भणियइं । नाणा-वरणीउ पंच-विधु पट - सारीखउं । दर्शनावरणीउ नवे भेदे । पडिहार [पत्र ३२६ क] सारीखउं । वेयणिउ द्विविधु खड्ग - सारीखउं । मोहणीउ अट्ठावीस-विधु । मदिरा - सारीखउं । आयुषु बहु ( उ ) भेदे हडिसारीखउं । नामु बइतालीस - विधु । चित्रकर - सारीखउं । गोत्रु द्विविधु ।
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-५३ श्रीहेमचन्द्राचार्यविशेषांक भाग-१
कुलाल-सारीखउं । अंतराउ पंच-विधु भंडारी-सारीखउं ॥ त्रिसठि सलाकापुरुष हूया । ति किसा । चउवीस तीर्थकर देव । बारह चक्रवर्त्ति । नव वासुदेव। नव प्रतिवासुदेव । नव बलदेव ॥ चउदस गुणठाणा ॥
मिच्छे सासण मीसे अविरयदेसे पमत्त अपमत्ते । नियट्टि अनियट्टि सुहुमुवसमखीण सजोगिअजोगि गुणा ॥१॥ ए चउदह गुणठाणा जाणेवा ॥ चउदस जीवठाणा ॥ एगिदिय सुहुमियरा सन्नियर (पत्र ३२६ ख) पणिंदिया सबित्ति चऊ। पज्जत्तापज्जत्ता भेएणं चोद्दसग्गामा ॥१॥ चउदस अजीवठाणा ॥ धम्माधम्मागासा तिय-तिय-भेया तहेव अद्धा य ।
खंधा देस-पएसा परि(र)माण(णु),अजीव चउदसहा ॥१॥ चउदस मग्गण-ठाणा ॥
गइ-इंदिए य काए जोए वेए कसाय-नाणे य ।
संजम-दंसण-लेसा भव-सम्मे सन्नि-आहारे ॥१॥ चउदह रत्न हुयहि ॥
सेणावइ गाहावइ पुरोहि-गय-तुरय-वड्डई इत्थी ।
चक्कं छत्तं चम्म मणि कागिणि खग्ग-दंडो य ॥१॥ चतुर्विध देव । भुवनपति । व्यंतर । जोइसिय । वेमाणिय ॥ सात नरग-पृथ्वी। घर्माद्या । अधोलोकि ॥ ऊर्ध्वलोकि । बारह देवलोक । नव ग्रैवेक पांच पंचोत्तर विमान । सर्वार्थसिद्धि ॥ तिर्यकु लोकु । प [पत्र ३२७ क] नरह कर्मभूमि । जेहि धर्मु जाणियइ । त्रीस अकर्मभूमि धर्म-रहित ॥ दश आश्चर्य ।
उवसग्ग-गब्भहरणं इत्थी तित्थं अभव्विया परिसा । कन्हस्स अवरकंका अवयरणं चंद-सूराणं ॥१॥ हरिवंस-कुलुप्पत्ती चमरुप्पाउ य अट्ठसय सिद्धा ।
अस्संजयाण पूया दस वि अणंतेण कालेण ॥२॥ सतरहे भेदे संजम् पालियइ । बारहे भेदे तपु कीजइ । आठ प्रवचन माता
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
डिसेम्बर २०१०
उपयोगु दीजइ । रजोहरणु मुह[प]ती गोछउ पडिगहउ जि धरहि ति श्वेतपट भणियइं ॥
एयं तत्तवियारं रइयं सुय-सागराउ उद्धरिउं ।
थोवक्खरं महत्थं भव्वाण अणुग्गहठ्ठाए ॥१॥ इति तत्त्वविचारप्रकरणं समाप्तं ॥छ। संवत् १३ । ८४ वर्षे माघ सुदि ३ दिने श्रीवछालसास्थाने श्रीराजभूमि-देश-मध्ये श्रीजिनप्रबोधसूरिशिष्येण आनन्दमूर्तिमुनिना लिखितं ॥छ।छ।। [पत्र ३२७ ख].
-xनोंध :
स्व. डॉ. हरिवल्लभ भायाणीए आ 'तत्त्वविचार' कोईक ताडपत्र प्रति परथी स्वहस्ते ऊतारेल छे. अपभ्रंश, जूनी गुजराती ए तेमना प्रिय विषय हता ते तो प्रसिद्ध ज छे. १४ मा शतकनी गुजराती भाषामां रचायेली आ कृतिमां अपभ्रंशनो प्रभाव जोवा मळे छे. तेमणे आ लखी राख्युं होय अने तक मळे त्यारे तेना पर नोंध लखीने प्रगट करवा धार्यु होय एम मानी शकाय. पण कार्यबाहुल्य अने व्यस्तताने कारणे तेम न थई शक्युं होय. तेमना अवसान पछी आ लखाण चन्द्रकलाबेन द्वारा मारा हाथमां आवेलं, ते आजे यथावत् अहीं प्रगट थाय छे. गुजराती भाषाना आदि प्रणेता श्री हेमचन्द्राचार्यनी स्मृतिमां प्रकट थता अंकमां, ते भाषाना मूर्धन्य विद्वान द्वारा सम्पादित रचना प्रकाशित थाय छे ते केटलुं तो औचित्यपूर्ण लागे छे ! शब्दकोश उमेरवामां आव्यो छे.
'तत्त्वविचार'नो विषय जैन तत्त्व छे. तेना कर्ता, सम्पादके ज लख्यु छे ते प्रमाणे, 'जिनपाल गणि' नामे मुनि छे. तेमने 'वाचनाचार्य' तरीके ओळखाव्या छे. पोते उपाध्याय होवा जोईए अने शिष्यादिने वाचना आपता होवा जोईए. जे प्रति परथी आ ऊतारो थयो छे तेनी विगत भायाणी साहेबे आ प्रमाणे नोंधी छे :
"Size ८ x २ ३/४. पं. ८. अ. २९-३३. पत्र ३२०-३२७ ले.सं. १३८४."
आ जोतां समजाय छे के कोई ग्रन्थभण्डारनी बृहत्काय ताडपत्र प्रतिना
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान - ५३ श्रीहेमचन्द्राचार्यविशेषांक भाग - १
जे ते पत्रोमां आ कृति सचवाई हशे अने तेनो आ ऊतारो हशे. 'तत्त्वविचार 'नी पुष्पिकामां लेखकनुं नाम छे, कर्तानुं नथी. तेथी एम लागे छे के ते आखीये प्रति जिनपालगणिनी रचनाओ धरावती हशे अने तेमां प्रान्तभागे कर्ता तरीके तेमनुं नाम हशे, जेने आधारे अहीं कर्ता तरीके तेमने गणावेल हशे वळी, १३८४ तो ले.सं. छे. तेथी आ रचना ते करतां पूर्वे ज रचाई होय तेम मानी शकाय. जाणकारो द्वारा मळती माहिती प्रमाणे वाचनाचार्य जिनपालगणि ते आ. जिनपतिसूरिना शिष्य हता. सं. १२२५मां तेमनी दीक्षा, अने सं. १३१०मां कालधर्म छे. युगप्रधानगुर्वावलीनी रचना तेमणे करी छे. आथी स्पष्ट छे के आ रचना १३८४ करतां घणी वहेली थई छे.
८
जिनपालगणि खरतरगच्छनी परम्परामां थया छे. आनुं लेखन ‘वछालसास्थाने’ थयुं छे. ते स्थान 'राजभूमि - देशमध्ये' आवेलुं होय तेम जणाय छे. 'राजभूमिदेश' नो अर्थ 'राजस्थान' थई ज शके. 'वछालसा' ए त्यांनुं कोई ग्राम हशे. अस्तु.
अणोरुपा आवेढिया परिवेढिया
बादरु
विखइ
न्यासापहारु
कुपितु
पराहउं
फासूवेसणउं नवे संपदे
अपरिचित शब्दो
अपार, जेनो अन्त नहि तेवो
आवेष्टित - परिवेष्टित, घेरायेला
स्थूल
विषे
थापण ओळववी
कुप्य
तांबा वगेरे धातुना पदार्थो
-
शी.
परायुं-पारकुं(?)
प्राशुक- एषणीय, निर्दोष अने कल्प्य तेवो आहार नव संपदा वडे, संपदा - विरामस्थान; सूत्र बोलतां ज्यां अटकवानुं आवे त्यां अटकवुं ते विराम - संपदा
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ डिसेम्बर 2010 आलावे वयछक्कु कायछक्कु पिंडु सिज्या तुलाई चाउरि मसूरउं धाहु तूरी अरणेटउ पाहणु आलापक, पाठना विभागविशेष छ व्रतो छ जीवनिकाय, छ प्रकारना जीव-समूह पिंड - आहार शय्या - वसति तळाई - गादलां चारपाई (?) ओशीकुं धातु के धावडी माटीनो प्रकार माटीनो प्रकार पाषाण ओस - झाकळ पोरा - पूरा (पाणीमां पडता जीव) शंख कोडा छीप गींगोडा नामना जंतु पर्याप्ति - जीवनी शक्ति कुंभार रजोहरण-ओघो (जैन साधुनुं उपकरण) मुखवस्त्रिका (जैन साधुनुं उपकरण) गुच्छ (जैन साधु- उपकरण) पतद्ग्रह - पात्र (जैन साधुनुं उपकरण) पूंयरा सांख कउडा सीप गोगीडा पर्यापति कुलाल रजोहरणु मुहुपती गोछठ पडिगहउ