Stree Sukh Darpan 1918 08 Pustak 02 Ank 06

Author(s): Manglabai Motilal, Fakirchand Premchand Raichan
Publisher: Anand Printing Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/541018/1

Page #1

Shravika Reg. No. B. 1289.
E
|
- See a
@
aa eee ,
ગા. છે, માણાબાઈ મોતીલાલ મુ બઇ,
SP
ત્રી. સુ ખ દપી . C)
Dિ IT & 20 IFE SKE &
0 0 0 0 0
E GLUESSES
0 0
-
0
0
- 0
0
0
0
0
0
e = 3a o - ek e - E૦
હ 29. S
, ઉngી.
9
- ઈ.
0
ઈ. -
0 -
- 18
F
J
છે છે
—
-
છું
- ૨છે છે
૭ -
-
હું
0
હું છું કે
છું હું
0
-
ઇ
-
શું
છે તે
હું જે છે
છે
-
છે
છે ઇ
ગીતિ. દર્પણ સ્ત્રીના સુખનું, ગૃહ મંદિર શાભાવે પતિ સંગે;
પુષ્પ પાંખડી અર્પ, જીવને સફલ નીજ કરતી ઉછરંગે. તરી, શિડ ગ્રેવિચ ૬ દામ-કુંડલા કર... મૂવસ્થાપક, ગુલાબચંદ લલુભાઈ શાહે ભાવતંગરે
કરી
-

Page #2

વિષયાનુક્રમણિકા.
વિષય.
લેખક.
-
નંબર,
ગુણિયલ સતી.. પ્રમુદા કે પતિભક્તિ. યશોધરા. ગિરજાદેવીનું ટુંક વૃત્તાન્ત.
જે
જી. બી. પવાર, શુક્લ નર્મદાશંકર હરગોવિંદ. નલિનીકાન્ત. મા.
૧૨૩ ૧૨૪ ૧૩૦ ૧૩૧
જ
આ
જસ્તી.
રા હીરાલાલ રણછોડદાસ, સંસારદર્પણ અને સુશીલાની કર્મ કથા. હેન મંગળાહેન.
૧૪૩ વ્યવહારમાં સ્ત્રીઓને હીસ્સ. સૌ. શારદાબહેન. ...
૧૪૪ સ્ત્રી-જગત.
૧૪૫ સ્વીકાર
૧૪૬ વાર્ષિક લવાજમ–હિંદ માટે પિસ્ટેજ સાથે, રૂપીઆ ૩-૦-૦ છુટક અંકના આના છે.

Page #3

આ
છે.
S
*
ક
.
કરે
.
2
TIN
જ
લીધો છે.
Y;
ને, આ
RRB AS A
U.Data
-
-
-
'૫. ૨ જી.
•
ઑગષ્ટ-૧૯૧૮
અંક ૬ કે.
ગુણિયલ સી. -
(ગલે-કવોહિલ) જગમાં સતી નારી સદા, ઘરબારને શોભાવતી; પતિને પ્રફુલ્લિત પ્રેમદા, કરી હરઘડી બોલાવતી. રહે સંપી સૌ કુટુંબમાં, નિતિ નેમ પ્રેમ હૈયે ધરી; કરી વશ સકળ સબંધીને, સદ્દગુણ સૌમાં લાવતી. નીજ બાળકને કેળવી, શુભ આચરણ શીખવાડતી; નહિ કલેશ તો લવલેશ પણ, નરમાશથી સમજાવતી.
આવી પ્રિયા પતિને સદા, સુખ શાન્તીમાં ઝુલાવતી; - યાજે ઘરઘર હિંદમાં, સૌ નારીઓ ગુણીયલ સતી.
છે. બી. પવાર-ધોળકા.

Page #4

સુખ દર્પણ-શ્રાવિ.
-
-
પ્રમુદા કે
ભક્તિ .
(લેરા, શુકલ નર્મદાશંકર હરગોવિંદ ખારાઘોડા.)
પ્રમુદાની ઉમ્મર વધારે નહોતી, પરંતુ હિંમત ઘણીજ હતી. “પાણીને બં આવી પહોંચે તે અવળ ૫ણ જેટલી બને તેટલી આપણે મહેનત લેવી જોઈએ!” પ્રમુદાએ ધિરજરામ તરફ દૃષ્ટિ કરતાં કહ્યું. થોડીવાર પ્રમુદા આસપાસ ફરી એક લાકડાની સાગઠી શોધી લાવી, ચણીયાને કછ મારી બાલીકાકાજી ! “ મહારી કાંઈપણ ફીકર કરશે નહિ !” જુઓ ! મારાથી બનતો પ્રયત્ન કરી મારી ફરજ બજાવું છું. આમ વાતચીત થતી હતી તેવામાં એક જડભરત જેવો તાજો ઉંઘમાંથી બેબાકળ ઉઠેલો માણસ હાથમાં મોટી બે લાકડાની સાગઠીઓ લઈ ત્યાં આવી પહોંચ્યો. થોડીવાર હેજ આડું અવળું જોઈ બળતા ઘરની પાસેના ઘરની અગાસી ઉપર ઠેકડો હારી ચડી ગયો ! અને એકદમ બે સાગઠીઓથી બળતાં ઘર ઉપર પ્રહાર કરવો શરૂ કર્યો. અમદા પણ પૈર્ય રાખી બળતા ધરની પાસેના બીજા મકાન ઉપર ચડી ગઈ, અને સાગીતો પ્રહાર ચાલુ રાખ્યો. થોડીવારમાં અગ્નિની જે જવાળાઓ પ્રચંડ અને બિહામણી લાગતી હતી તેનું જોર હેજ કમી થતું જણાયું. પ્રથમ અગ્નિની જવાલાઓ નાબુદ કરવાનું માત્ર એટલુંજ, કે અગ્નિનું જોર વિશેષ વધવા પામે નહિ અને તે પરિણામે બળતા ઘરની પડોસના વર અનિના પ્રચંડ ઝપાટાથી બચે. નવો આવેલ માણસ જે અગ્નિ હલવવાના મહદ કાર્યમાં પ્રવર્ત હતો તે ઓળખી શકાતો નહોતો. બ્યુગલ સાથે “ ફાયર એજીન” આવી પહોંચ્યું અગ્નિ ઉપર વૈટર-પાઈપને પ્રહાર પણ શરૂ થઈ ગયો, હેમજ અન્ય આવેલ માણસો પણ અગ્નિ શાંત કરવાના કાર્યમાં રોકાણુ. એક તરફથી વૈટર પાઇ૫ છોડનારાઓને શાબાસીના પોકારોથી ઉત્તેજન અપાતું હતું. સૂવર્ણપુરના રેસીડેન્ટ સાહેબ પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા હતાં અને અન્ય લોકોને કામે લગાડતા હતા, તેમજ મનહર હુતાને અત્યંત ક્લિાસ આપતાં હતાં. મનહર મહેતાનું ઘર બે મજલાનું હતું તેમજ લાય ઉપરનાજ ખંડમાં વધારે જણાતી હતી. જે તાત્કાલિક મદદ નહિ આવી પહોંચી હોત તો અગ્નિ વધારે અને વધારે ભયંકર સ્વરૂપ બતાવી બીજા કેટલાંક ઘરોનો નાશ કરત કારણકે પવન પણ ઘણેજ જોરથી વાતો હતો જેથી પડોસના ઘરમાં પણ અગ્નની પ્રચંડ જવાલા ઉત્પન્ન થતાં વાર લાગે તેમ હતું. | સર્વ તરફની મદદ સત્વર આવી પહોંચતાં મનહર મહેતાનું ઘર દૈવ્ય કેપગ્નિથી તદન ભસ્મિભૂત થતું અટકયું હતું, ઘરના ઉપરના મઝલાને વધારે નુકશાન થવા પામ્યું હતું, જેને પૈસો, ઘરેણાં તેમજ કિમતિ લુગડાંલત્તા વિગેરે ઘરના નીચલા ભાગમાં ઘણીજ સહિસલામત રીતે જળવાઈ રહ્યું હતું, છતાં ઘર મહિને ઘણેક પરચુરણું સામાન અગ્નિમાં ભશ્મિભૂત થઈ ગયો હતા. પ્રમુદાએ તેમજ નવા અપરિચિત પુરૂષે અરિનને પ્રચંડ સ્વરૂપ પકડતાં અટકાવી હતી; લાય તદન શાંત થઈ ગઈ એટલે આવેલ સર્વ ગૃહસ્થ મનહર મહેતાને આશ્વાસન આપી પોતપોતાને રસ્તે પડતાં હતાં. અગ્નિ હોલવાઈ ગયાના બ્યુગલ સાથે ફાયર એજીન ઉપડયું, તેમજ ગ્રહસ્થાલય માંહે રહેનાર જનવર્ગ સિવાય સર્વ વિખરાઈ ગયાં. ધિરજરામે મનહર મહેતાને દિલાસો

Page #5

પ્રમુદા કે પતિભક્તિ.
-
~
આપતાં પૂછયું વારૂ છે, ત્યારે તમારો રમણલાલ કયાં છે ? રમણલાલ નાટક જેવા ગએલે છે મનહર મહેતાએ પ્રત્યુત્તર આપ્યો. એટલું ઈશ્વર ઈચ્છાએ સારું થયું કે રાધા તમારે ત્યાં હતી, અને રમણલાલ નાટક જેવા ગયા હતા, નહિંતર મારું જીવન તદ્દન શ્યામ થઈ જાત, મનહર મહેતાએ હેજ દમ ખાઈ કહ્યું. રમણલાલ મનહર મહેતાને એકને એકજ પુત્ર હતા, જેથી તેને મોઢે ચડાવવામાં બાકી રાખી નહોતી. ભણવા તરફ તેનું લક્ષ બિલકુલ હેતું, પરંતુ ગામમાં હમેશાં આથડ્યા કરતો હતો, હેને નાટક જેવાને ઘણેજ શેખ હતો, જેથી સતત નાટક જોવામાંજ તે તલિન રહેતો. મનહર મહેતા આડકતરી રીતે ઘણીજ શિખામણ દેતા હતા, પરન્તુ રમણલાલ કાઈનું કહેવું માનતો નહોતો. અગ્ય મિત્રના સહવાસથી હેની ચાલચલગત પણ બગડી જતી હતી, જે કે મનહર મહેતા તેને વારંવાર ઠપકે દેતા હતા, પરંતુ રમણલાલ તેનું ધાર્યું કરતો હતે. અગ્નિથી બળી ગએલ ઘરની સંભાળ રાખવા માટે લાલાજીને મુકી ધિરજરામ સર્વ સાથે જ ગૃહસ્થાલય ” માં આવ્યા. હાલ યુવકની શું સ્થિતિ છે તે જોવા માટે પ્રમુદા ઉતાવળા પગલે અંદરના દિવાનખાનામાં દાખલ થઈ ચોમેર જેવા લાગી, પરન્તુ બિછાના ઉપર સુતેલ યુવકને નહિ જેવાથી તરત બહાર આવી બોલી ઉઠી “ કાકાજી, કાકાજી, બિછાના ઉપર યુવક જણાતા નથી, તે બિચારે અત્યારે મોડી રાત્રે કયાં અને કેવી રીતે ચાલ્યો ગયો હશે ? હેમજ અત્યારે હું કયાં અડબડી ખાતે હશે?” “ હેને સારું થઈ ગયું હશે જેથી હે ઘર તરફ ચાલ્યો ગયો હોય એમ જણાય છે, પછી તો હરિઇચ્છાએ જે બન્યું હોય તે ખરૂં.” ધિરજરામે પ્રત્યુતર આપ્યો. કેમ! દેવજી મહારાજ ! “બિછાના ઉપર. બેશુદ્ધ થઈ પડેલો યુવક કયાં, કેવી રીતે અને કયારે ચાલ્યો ગયે ?” પ્રમુદાએ જરા ઠપકો આપતાં કહ્યું. “ બહેન ? બા !
માફ કરો અને તે સબંધે બિલકુલ ખબર નથી કારણ કે આખા દહાડાના પરિશ્રમથી ગાઢ નિંદ્રા દેવીને આધિન થવાથી સુઈ ગયો હતો ” દેવજી મહારાજે નમ્રતા પૂર્વક ઉત્તર આપ્યો. દેવજી મહારાજ દક્ષિણ કાઠીઆવાડને બ્રાહ્મણ હતો, તેને તપખીર ઘસવાની અને સુંધવાની ઘણી જ ટેવ હતી. શરીરે પુષ્ટ અને કામ કરવામાં ઘણુંજ મહેનતુ હતો. રાઈના કામમાં રહે શ્રેષ્ટતા મેળવી હતી, ધિરજ રામના પિતા મુકુંદરાય જ્યારે દિવાન તરીકે હતા, ત્યારથીજ દેવજી હારાજ હેમની પાસે હતો. દેવજી મહારાજે મળતા પગારમાંથી થોડોક પૈસે બચાવ્યા હતા, પરતુ હેની ન્યાતમાં કન્યાની ઘણીજ અછત હતી, જેથી હેઓ પુષ્કળ પૈસા એકત્ર કરવાની મહદ્ આશા તરફ દોરાયાં કરતાં હતાં, જોકે મુકુન્દરાયે હેને સારી કન્યા મળેથી પરણાવી દેવા કહ્યું હતું, પરંતુ હેમના અવસાનથી દેવજી મહારાજની આશા ધળધાણી થઈ ગઈ હતી. કારણ કે ધિરજરામને કંજુસ સ્વભાવ દેવજી મહારાજ સારી પેઠે જાણતો હતો. યુવકના અચાનક નાશી જવાથી અમુદાને અત્યંત ગ્લાનિ ઉત્પન્ન થતી હતી, ત્યારે ધિરજરામનું હૃદય આનન્દથી ગુપ્ત રીતે ઉછળી રહ્યું હતું. પ્રમુદાના મનને શાંત્વન કરી ધિરજરામ સર્વ સાથે રાત્રી વ્યતિત કરવા સુવાના ખંડમાં ગયે, જયાં સર્વ—નિદ્રાવીને આધિન થઈ ગએલાં પ્રદર્શિત થતાં હતાં ત્યારે અમદાએ બિછાનાની આસપાસ બારીક દૃષ્ટિથી નજર કરી, તે યુવકની હસ્તલિખિત એક કાગળની નાજુક ચબરખી માલુમ પડી. જેમાં હેના ઉદ્દગારો નીચે પ્રમાણે પ્રદર્શિત થતાં હતાં.
“ હદયમાં છે, રહેલું છે જીગર છૂપું, છુપાવે શું ?
જીગર જોતાં, હૃદય દરદ મુજ દિલનું ધુવે.” વાંચવાની સાથેજ અમદા ધરણી ઉપર ઢળી પડી ૫રતુ પરમાત્મા સિવાય હેની કે ખબર કાણુ લે તેમ હતું !

Page #6

૧૨૬
સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
પ્રકરણ ૩ જુ. * નવાપુરમાં આજે છ માસની ગ્રીષ્મ ઋતુને ચંદ્ર પૂર્ણ રીતે પ્રકાશી રહ્યો છે. કોઈ કાઇ - સ્થળેથી મધુર કર્ણપ્રિય અને સુકંઠિત ગાયનના આલાપ કર્ણ-પથને અથડાઈ રહ્યા છે. વાયુની મન્દ મન્દ શીતલ લહરીઓ આખા દિવસના કામથી કંટાળી ગયેલ મનુષ્યને અત્યંત આવ્હા આપી રહેલી દષ્ટિગોચર થાય છે, જ્યારે સંસાર-સુખના નેહાત્કષ્ટ-પરિચયમાં આવનાર દંપતીયુગલ પ્રેમ–ચર્ચાના અનન્ય રહસ્યના સૂત્રને મીઠે આસ્વાદ લેતાં માલુમ પડે છે. નભ-મંડળની નિર્મળતામાં અને પ્રકાશમાં રત્નદિપકના ગ્રહાદિક ડે અત્યંત અભિવૃદ્ધિ કરે છે, જ્યારે પ્રભુ- ભક્તિમાં અવલંબી રહેલા ભક્તજનો ઇશ્વરસ્તવનના ઉત્કૃષ્ટ પદની ધુન ઉરાડી રહેલાં પ્રદર્શિત
થાય છે. આજે ચંદ્રના શિતળ અને સુખકર રશ્મિ નવાપુરમાં સર્વ સ્થળે અત્યંત વિવિધ સુખ - દુઃખનાં સ્મરણ કરાવી રહેલાં માલુમ પડી આવે છે. આ વખતે નવાપુરના “રાજયગઢ” થી થોડે
દૂરના એક અતિ ભવ્ય મકાનના અડીના ભાગમાં પાણીનો છંટકાવ થઇ રહેલ હતો અને ' વધારે બારીકીથી દષ્ટિ કરવામાં આવે તો બે વ્યક્તિઓ વિરામાસન ઉપર બેઠેલી જણાઇ આવતી હતી. અને તેઓના સમી પાગ્રે એક સ્ત્રી તાડછાની રંગબેરંગી ચઢાઈ ઉપર બેઠેલી પ્રદર્શિત થતી હતી. બેઠેલ પૈકીમાંથી એક જણે કહ્યું–“પિતાશ્રી ! આપ બે ત્રણ દિવસ થયાં અત્યંત ઉદાસી અને ચિંતાયુક્ત જણાઓ છે તેનું શું કારણ ? “ રશ્મિ ! ” મને પણ એમજ જણાય * * છે, આખો દહાડો કંઈ કાર્ય કરવા ઉત્કંઠા થતી નથી, જવ બળ્યા કરે છે એટલું જ નહિ પરંતુ અનેક અશુભ વિચારોના સ્મરણે હૃદય હમેશાં ખિન્ન રહ્યા કરે છે.” માધવપ્રસાદે દીર્ધ નિઃશ્વાસથી ઉત્તર આપે. હાલા રશ્મિ! “મારી પણ બે ત્રણ દિવસ થયાં જમણી આંખ સતત ફરક્યા - કરે છે જેથી આપણા પર શું અનિષ્ટ વાદળ ઝઝુમી રહેલું છે તે કાંઈ સમજાતું નથી.” તાડછા ' ઉપર બેઠેલી ગંગાગૌરીએ પણ ચિંતાતૂર ચહેરે કહ્યું. માતુશ્રી ! “મહારી પણ એજ દશા છે, મારું પણ ચિત્ત અત્યંત શેકાગારમાં ડુબકા મારી રહેલું છે, વળી આજ સવારના પરોઢીએ મને એક . ઘણું અનિષ્ટ સ્વપ્ન થયું હતું જેથી તેનું સતત સ્મરણ થતાં હારી ભવિષ્યની સર્વ ઉચ્ચ આશાને ધૂળધાણી થતાં જોઉં છું.”-રશ્મિકાન્ત સજળ નેત્રે ઉત્તર આપ્યો. રશ્મિ ! “ હમારી હયાતી સુધી તેને કોઈ પણ પ્રકારની વિટંબના પડવા દેશે નહિ, હિંમત રાખ!પણ ભાઈ સ્વપ્ન ભાગ્યે જ સત્ય નિવડે છે જેથી વ્હારા હૃદયમાં દાખલ થએલાં સ્વM-વિચારો દૂર કર! એવું શું સ્વપ્ન તને આવ્યું હતું કે તું અત્યંત દિલગીર થઈ જાય છે!” ગંગાગૌરીએ આશ્વાસન આપતાં પ્રશ્ન કર્યો. માતુશ્રી ! “હમે, હું તથા મારા પીતાશ્રી ત્રણે જણ સૃષ્ટિ-સૌદર્યની તલીનતાને આહાદ કહેવા બહાર ફરતાં હતાં, દરમ્યાન આકાશ એકદમ અત્યંત શ્યામ થઈ ગયું, પવનના સુસવાટના પ્રચંડ ઝપાટાથી વૃક્ષના પાંદડા વિગેરેનો અવાજ ચોમેર ગાજી રહ્યો, તેવામાં અચાનક નાસો ! ના ! નાસેની કારમી અને ભય ઉત્પાદક ચીસ સંભળાઈ, પરંતુ ક્ષણવારમાં એક ઘટ્ટાદાર વૃક્ષની છાયામાં જ્યાં આપણે ઉભા હતા ત્યાં એક વિક્રાળ ક્રર અને હિંસક પ્રાણી પહોંમ્યું, હેની બિહામણી આંખોમાંથી નિકળતા ક્રાગ્નિના અત્યંત ભયથી આપણે સૌએ છવ બચાવા નાસવા માંડયું, પરંતુ તેની પાસેથી નાસી જવાને બીલકુલ અવકાશ હોતે, જેથી હારા પીતાશ્રી હેના પંઝામાં સપડાયા, પરંતુ તેની ક્રૂર ગર્જનાએ મને તેમજ તમને નસાડી મુક્યાં. પીતાશ્રીની બેભાન સ્થિતિ ઉપર તે હિંસક પ્રાણી સંપૂર્ણ છાપે મારે તે અવળ ત્યાં કોઈ સ્ત્રીએ પરમાત્મા પ્રેરિત પ્રકટ થઈ ને તુર્ત નાશ કર્યો એટલું જ નહિ પરંતુ હેણે મમતા '

Page #7

૧૨૭
પ્રમુદા કે પતિભક્તિ. ભરી દષ્ટિથી હાસ્ય કરી મને કહ્યું કે હું તને પણ સુખકર થઈશ. નાસી છુટા બાદ અનેક આપત્તિ વિપત્તિઓ સાથે મહારૂં જીવન શરૂ થયું, હું અણચિંતવ્યા પીતાના મૃત્યુ વિયેગથી અનેક વિટંબનાઓ અને સંસારનો સર્વ ઉપાધીના વિચાર વિમળના આવેશથી નદીમાં કુદી પડયે, તેટલામાં કોઈ વ્યકિતએ તુત મને બહાર કાઢ્યો, અને મને જ્યારે ભાન થયું ત્યારે હેણે કહ્યું “ હિંમત રાખ! ચાલ ! મારી સાથે હું હમેશાં તને સુખકર નિવડીશ” જયાં મારી સારવાર કરનાર વ્યકિત તરફ મારી દષ્ટિ ગઈ ત્યારે તે એક સ્ત્રી જ જણાઈ તેની સાથે હું જ્યારે વધારે વાત કરવા જતો હતો ત્યાં મારી આંખના દ્વાર ખુલાં થઈ ગયાં, મારું હૃદય અત્યંત જોરથી થડકવા લાગ્યું. સ્વપનું શું ! હું કયાં ! સ્ત્રી કોણ ! તમે કયાં અને પીતાશ્રીનું શું! આ પ્રમાણે પથારીમાં પડ્યો ? પડ્યો અનેક વિચાર કરવા લાગ્યો, પરંતુ જેમ જેમ વધારે વિચારશંગ ઉપર ચડતે - ગયો તેમ તેમ મારું હૃદય વધારે દિલગીર થતું માલુમ પડયું, તેમજ મારી ભવિષ્યની આશાની ઉચ્ચ અભિલાષાની નષ્ટતાને હૃદય ઉપર સજ્જડ આઘાત થયો. જો કે હું સમજું છું કે સ્વપ્ન કદી પણ સત્ય નિવડતું નથી, પરંતુ તે સુત્રને મારું હૃદય અત્યારે કબુલ કરતું નથી. ઉપર દર્શાવેલ ખ્યાન સિવાય મારી જીંદગી ઉપર અત્યંત ફેરફાર થઈ ગયો. જો કે સંપૂર્ણ સ્વમાનું મને બીલકુલ સ્મરણ નથી, પરંતુ જે કાંઈ અવશેષ યાદ છે તે મહે સર્વ નિ
રશ્મિકાને ગમગીન ચહેરે સ્વપ્નાનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું. • સ્વપ્નાની અનિષ્ટ વાત સાંભળી સર્વ સ્તબ્ધ થઈ ગયાં. સ્ત્રીઓનું હૃદય પોચું અને નબળું હોય છે તે સાથે વહેમી પણ હોય છે, જેથી ગંગાગૌરીના હૃદયને સ્વમાની માઠી અસર ન થાય તેથી માધવપ્રસાદે કહ્યું–“ગૌરી ” સ્વપ્નાની વાત તદ્દન બીન પાયાદાર મનાય છે, કારણ ઘણી વખત સ્વપ્નામાં નિર્ધન પૈસાપાત્ર બને છે, પૈસાદાર નિધન થાય છે, કઈ કંગાલને રાજ્યગાદી પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે કેટલાક યમદારનાં દર્શન કરવા ચાલ્યા જાય છે, પરંતુ સવાર થયે કેઇની સ્થિતિ બદલાતી નથી. જ્યાં જ્યાંનું અને ત્યાં ત્યાંનું સતત પ્રદર્શિત થાય છે, માટે પરમાત્મા પ્રત્યે આપણા શ્રેયેકર્ષની ઉજવળ લાગણી પ્રદશિત કરો કે જેથી નિરંતર આપણું શ્રેષ્ટ કલ્યાણ - મંગળમય થાય, અને ભવિષ્યને માટેની ઉચ્ચ આશાઓ આપણું હૃદયમાં અસ્તિત્વતા ધરાવે.
માતુશ્રી ! આપણી ભવિષ્યની સ્થિતિને માટે જે પરમાત્મા તરફથી નિર્મિત થયું હશે તે ચક્કસ થવાનું જ તો પછી અત્યારથીજ ચિંતાયુકત દિવસો નિર્ગમન કરી વિહવળ થઈએ તે સારું કહેવાય નહિં. જે કાંઈ આપણી પાસે છે તે પરમાત્મા પ્રેરિત ઉત્કૃષ્ટ પ્રાસાદ વડે પ્રાપ્ત થયું છે, અને કદાચ સર્વસ્વ ચાલ્યું જશે તો હર્ષ શેક કરવા જેવું છે નહિ,” રશ્મિકાન્ત દઢતા પૂર્વક ઉત્તર આપે. , રશ્મિ ! “ હું પણ સર્વ વાત સારી પેઠે સમજું છું અને હારી ઉમરના પ્રમાણુ તરફ દૃષ્ટિ કરતાં હારા સુજ્ઞ અને શ્રેષ્ઠ વિચારો અત્યંત પ્રશંસાપાત્ર જણાઈ આવે છે. ” ગંગાગૌરીએ રશ્મિને ધન્યવાદ આપતાં કહ્યું. પણ પીતાશ્રી ! “ સાવધ રહેજો. કારણ કે દેશ-કાળ દુષ્ટ છે, અને તેમાં પણ રાજ્યતંત્રની ખટપટે ઘણી જ અગાધ હોય છે, જેથી તે એકદમ જાણી શકાતી નથી. જો કે આપ કાઈના અનિષ્ટમાં ઉત્સુક નથી, પરન્તુ અચાનક રાજય-તંત્રની ખટપટના મહાન પરિબળ આપ પ્રત્યે અણચિંતવ્યું આવરણનું વાદળ મુકી ૫ડે તે અવળ તેને નિર્મળ કરવા યથાસ્થિત પ્રયત્નમાં રહેવું તેજ હાલ આપણે માટે અત્યંત શ્રેયસ્કર છે. ”
- રશ્મિ! ખરેખર હારૂં કહેવું તદ્દન યુક્ત છે, રાજ્યતંત્રની ખટપટથી ઘણું સત્યપ્રિય અને અત્યંત દક્ષત્વ ધરાવનાર પુરૂષે પણ ગોથા ખાઈ ચાલ્યા ગયાં છે. રાજ્યમાં સ્નેહીઓને

Page #8

૧૮
છે.
- સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિક.
અત્યંત દા ધરાવનારા પણ પ્રસંગ આવે એક શત્ર સમાન બહાર પડી નિમેળ કરવા અથાગ પરિશ્રમમાં મા રહે છે, જેથી રાજ્યના કારોબારમાં પણ કાઈ ઉપર વિશ્વાસ રાખવો તે અત્યંત દુઃખકર પ્રસંગ આવી પડવા સંભવે છે, કારણ કે આપણા લકાની આંખમાં ઈર્ષ્યા અધિકતર સમાએલી છે જેથી તેઓ એક બીજાની ઉચ્ચત્તર સ્થિતિ જોઈ શકતા નથી તેમજ શ્રેય પણ કરી શકતા નથી, પરંતુ બીજાની શ્રેષ્ઠતાની નષ્ટતા કરવા પાછળ મહાન પ્રયત્નો કરે છે, એટલું જ નહિ, પરન્તુ થોડા ઘણા પૈસાનો વ્યય પણ કરે છે. દરેક સંસ્થાની શ્રેષ્ઠતાનો આધાર “ સંપ ” ઉપર અવલંબી રહેલો છે, જ્યારે ઈર્ષ્યા પ્રતિ સ્પર્ધાના દુષ્ટ રસ્તે વહન કરે છે જેથી ઈર્ષ્યાળ હૃદયમાં હળીમળીને રહેવાના ઉત્કૃષ્ટ સંસ્કારોના ઉજજવળ બીજ કયાંથી હોય ?” માધવપ્રસાદે હાલના ચાલતાં રાજય-તંત્રનું સ્મરણ કરતાં કહ્યું. પિતાશ્રી ! “ રાયતા ભ્રમિતસિંહ પણ રાજ્યકુળને દિપાવનાર સદ્દગુણયુક્ત બીલકુલ નથી.” ખરેખર! સત્યજ છે! હેના ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ મુકાય તેમ પણ નથી, કારણ કે પ્રસંગ આવે વિના વિલંબે દરેક જણની વાતચિતમાં ભમાઈ જાય છે, જેથી કેટલીક વખત તેને પાછા ઠેકાણે લાવવા માટે અત્યંત પ્રયત્નો કરવા પડે છે, સત્ય અને અસત્ય શું છે, તે સબંધી દીર્ધ દૃષ્ટિથી જરાપણ વિચાર નહિ કરતાં ખોટે રસ્તા તે દોરાયા કરે છે, રાજ્ય-નેતા તરીકેના એકે સગુણ ભ્રમિતસિંહની અંદર જોવામાં આવતાં નથી, રાજ્યકર્તાની શું ફરજ છે તેનું પણ બીલકુલ લક્ષ નથી, આખો દહાડો વ્યસનમાં અને રંડીબાજીમાં મસ્ત રહ્યો કરે છે, હેની આસપાસના પાસવાન પણ તેવાંજ છે, રાજ્યનું શું હિત છે, લેકે સુખી છે કે દુઃખી તે તરફ જરાપણુ દષ્ટિ નાંખતા નથી. મારા ધારવા પ્રમાણે તે લાંબો વખત આ પ્રમાણેની સ્થિતિ ચાલશે તે ખરેખર રાજયની પાયમાલી થવા પામશે એટલું જ નહિ પરન્ત કાઠીઆવાડમાં ઉચ્ચત્તર અને શ્રેષ્ટ પંક્તિએ પહોંચેલું નવાપુરનું રાજ્ય ધળધાણી થઈ. જશે.” માધવપ્રસાદે લાંબા વખતથી અનુભવેલાં રાજ્યની પાયમાલીના ઉભરા કાઢતાં કહ્યું. ----
પિતાશ્રી: “ખરેખર!હવે આપને આ રાજ્યમાં લાંબો વખત રહેવાની આવશ્યક્તા પણ નથી, કારણકે જ્યાં રાજનેતાની નિર્બળતા હોય છે ત્યાં રાજ્યતંત્રની ખટપટ કઈ ઘડીએ કયું સ્વરૂપ પકડે છે તે કહી શકાતું નથી. ” રશ્મિકા તે પિતાનો દઢ નિશ્ચય જણાવતાં કહ્યું “રશ્મિ! હારૂં કહેવું તન યથાસ્થિત છે, વળી થોડા સમય થયાં એક પઠાણે ભ્રમિતસિંહને એટલા બધા ભમાવી દીધો છે કે આખા રાજ્યમાં હેનું કહેલું ધ્રુરવાકય સમાન મનાય છે, તે પઠાણે ટુંક સમયમાં અત્યંત પ્રીતિ સંપાદન કરી લીધી છે. હવે રાજ્યનેતા ભ્રમિતસિંહની રજા લઈ અત્રેથી બેત્રણ દિવસમાં આપણું સ્વદેશ વૃદ્ધનગરમાં ચાલ્યા જવાનો હું દઢ સંકલ્પ કર્યો છે. ” માધવપ્રસાદ પિતાનો દઢ નિશ્ચય બતાવતાં કહ્યું. પિતા અને પુત્ર વચ્ચે ચાલતી વાતચીત એક બાજા પર બહેઠેલી ગંગાગૌરી સાંભળતી હતી તેણે કહ્યું “ ખરેખર ! હવે વૃદ્ધનગર તરફ જેમ ત્વરીત જવાય તેમજ સર્વસ્વ હિત સમાએલું છે, ” ચાલતી વાતચીત દરમ્યાન ઘડીઆળના બાર રણકારા કર્ણપંથને અથડાયા કે એકદમ સીટીના અવાજ સાથે પગરવ સંભળાવા લાગ્યો અને માધવપ્રસાદ પોતાના વિરામાસન ઉપરથી ઉભો થઈ વધારે બારિકીથી ગભરાએલે હેરે તપાસ કરવા જાય તે પહેલાં તો તેના સન્મુખ કેઈએક વ્યક્તિને ઉભેલી જોઈ એટલું જ નહિ પરંતુ કેટલાક રાજ્યના નિશાચરને હથિઆર સજજ થઈ કાળા લેબામાં ઉભેલાં જોયાં. , વૈર્ય રાખી આગળ ધસે છે એટલામાં તો રાજ્યની અગ્રગણ્ય વ્યક્તિ તરીકે ઉભા રહેલા અબદુલખાંએ આગળ આવી માધવપ્રસાદને પૅરંટ બતાવતાં કહ્યું “ જુઓ ! આપ રાજ્યના બિનવફાદાર નોકર તરીકે દરેક કાર્યમાં વહન કરે છે, જેથી રાજ્યનેતા ભ્રમિતસિંહે આપને પકડવા માટે રાજ્યદ્રોહના

Page #9


Page #10

(સર્વ હક સ્વાધીન )
સ્ત્રીસુખ દર્પણ...
2૯૯૯૯૯૯૯૯૯૯૯૯૯૯ઋષ્ટ્ર
99999999ચ્છ ઋ: હલ્લફE
છે. નીચ હરામી બાયલા અત્રેથી ત્વરીત ચાલ્યો જા, નહિતર મહારા તપીગએલા ક્રોધાગ્નિથી તને ભસ્મિભૂત કરી નાંખીશ, એટલું જ નહિ પરંતુ મહારા અમુલ્ય જીવની લેશ પણ દરકાર કર્યા સિવાય અમુક ઉચ્ચ આશામાં અવલંબી રહેલી હારી અમુલ્ય છંદગી ધુળધાણી કરી તને યમઃ
' દ્વારમાં ખડો કરીશ'
ચKS
આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર,
ચિત્રકાર-રા, ત્રિભુવનદાસ પટેલ

Page #11

પ્રમુદ્દા કે યતિભક્તિ.
૧૨૯
te
આરાપ સાથે વૉર’ટ કાઢ્યું છે માટે સત્વર હમારે સ્વાધિન થાઓ. ’ રશ્મિકાન્ત તથા ગગાગૌરી આ અચાનક બનાવથી તદ્દન દિગ્ગુઢ બની ગયાં, પરન્તુ માધવપ્રસાદ ધૈર્ય રાખી ખેાલી ઉઠયા, શું હુ` રાજ્યદ્રોહી ધ્યુ ? મ્હારૂં કર્યું વર્તન અને કન્ય રાજદ્રોહના અંગભૂત કારણા પ્રદશિત કરે છે ? ” “ તે સંબંધે હું કાંઇજ જાણતા નથી, પરન્તુ મને સુપ્રત થએલી કરજ બજાવવા અત્રે આવેલા છું. ” અબદુલખાંએ પ્રત્યુત્તર વાળ્યા. રાજ્યના એક નિમકહલાલ નાર તરીકે સર્વ કાર્યોંમાં પ્રવત રહી ન્યાયદષ્ટિએ સર્વના શ્રેયમાંજ રહ્યા કરતા હતા શું? તેના ખટ્ટલામાં અન્યાયનેતા મિસિંહના તરથીજ એડી પહેરવાનાજ સમય આવ્યેૉ. પરમાત્મા ! ખરેખર ત્હારી ગતિ ગહન છે. “ ક્ષણમાં રાજા રંક બનાવે, નિધનપર કે છત્ર ધરાવે. ” માધવપ્રસાદ પોતાની ભાગ્યદેવીને ધિક્કારતા એટલી ઉયેા.
""
l
“ક્રમ સાહેબ ! હવે વિલંબ ના કરી અને રાજ્યકર્તા ભ્રમિતસિંહ તરફથી આવેલી એડી વિરત હાથમાં પહેરી લ્યા. ” અબદુલ્લખાં ખેડી બતાવતાં ટકાર કરતાં ખેલ્યા. અબદુલ્લાના અયુક્ત શબ્દો સાંભળી માધવપ્રસાદનું લેહી એકદમ તપી આવ્યું, અને ક્રોધાગ્નિથી લાલચેાળ આંખા કરી ગાજી ઉઠયા, “તીચ હરામી બાયલા અત્રેથી વરિત ચાઢ્યા જાં, નહિતર મ્હારા તપી ગએલા ક્રોધાગ્નિથી તને ભસ્મિભૂત કરી નાંખીશ એટલુ જ નહિ પરન્તુ મ્હારા અમુલ્ય જીવનની લેશ પણ દરકાર કર્યો સિવાય અમુક ઉચ્ચ આશામાં અવલંબી રહેલી ત્હારી અમુલ્ય જીંદગી ધૂળધાણી કરી તને યમદ્દારમાં ખડેા કરીશ.” “માધવપ્રસાદે નવાપુરમાં ભ્રમિતસિ ંહને પ્રત્યેક પ્રસ ંગે અત્યંત મદદ કરી હતી અને જેને અંગે રાજ્યમાં અનહદ ખ્યાતિ અને શ્રેષ્ટતા મેળવી હતી જેથી તે તરફના સાત્વિક વિચારાએ હેને અધિક શૌયતા અણુ કરી હતી. માધવપ્રસાદ વૃદ્ઘનગરના રહીશ હતા. નાનપણથી રાજત ંત્રની મહાન ખટપટા તેણે જોઇ હતી. ધરના સુખી હતા. તેના પિતાની શ્રેષ્ટ તાલીમ ત્હણે લીધી હતી, જેથી રાજયના કારોબારમાં અત્યંત દક્ષતા દર્શાવી સર્વ તરફની પ્રીતિ સંપાદન કરી હતી. મિતસિંહનું રાજ્ય વ્હેણે આખાદ અને વિસ્તારવાળુ કરી ઉત્કૃષ્ટ પંકિતએ મુકયું હતું. ભ્રમિતસિંહના રાજ્ય ઉપર મ્હારવટીઆ તેમજ વાધેર લેાકેાના હુમલા હરઘડીએ આવતાં હતાં, પરન્તુ શ્રેણીજ ચાલાકી અને વિરત્વતાથી સર્વને નસાડી મુકયા હતાં. માધવપ્રસાદને એકજ પુત્ર રત્ન હતું કે જેને હું રશ્મિ કહી મેલાવતા હતા. રસ્મિકાન્તની ઉમ્મર અત્યારે માત્ર ગણીશ વર્ષોંની હતી. રશ્મિકાન્ત, માધવપ્રસાદ તેમજ ગંગાગૌરીના પ્રેમતત્વનું એક રમકડુ હતા. માધવપ્રસાદ નિખાલસ દિલના આનંદીત સજ્જન હતા તેમજ ગંગા-ગૌરીમાં સર્વ સદગુણી આવી રહેલા જોવામાં આવતાં હતાં. ગૃહકાર્ય માં શ્રેષ્ટ પંકિતએ મુકવા લાયક એક ગૃહણી તરીકે તેણે નામ કાઢયું હતું. માધવપ્રસાદ તેણીને પોતાની ભાગ્યદેવીને સુખકર પ્રસાદ તરીકે માનતા હતા એટલુંજ નહિ પરન્તુ હરવખત કહેતા કે “ આ દુઃખમય સંસારમાં સદગુણી સ્ત્રી એ પુરૂષની ખરેખર ભાગ્યદેવી છે, ગ ગાગૌરીમાં ન્હાનપણથીજ ઉત્કૃષ્ટ સંસ્કારા દાખલ થવા પામ્યા હતા જેથી પુખ્ત ઉમરે તે સંકારા સંસારમાં અત્યંત દૈદિપ્યમાન ઝળકી રહ્યાં હતાં. ગંગાગૌરી સ્વભાવે નમ્ર વિવેકી, સહનશીલ અને હસમુખી હતી જેથી હેતુ જીવન સતત્ સુખરૂપ પસાર થતું હતું. મર્યાદા તેમજ કરકસરતાના ઉપયાગ ધણીજ સારી રીતે કરી જાણુતી હતી, અવકાશના સમય ભરત, ગુંથણુ, તેમજ નીતિ અને ધર્મ પ્રેરિત પુસ્તકાના વાંચનમાં વ્યતિત કરતી હતી એટલુંજ નહિ પરન્તુ વ્રતરાજના પ્રત્યેક વ્રતા કરતી હતી તેનુ કારણ માત્ર એટલુજ માનતી કે ત્રતાને લીધે દરેક ઇન્દ્રિયાના નિગ્રહ થાય છે અને તેને લીધે બુદ્ધિ હંમેશાં નિર્મળ અને સાત્વિક રહે છે અને જેથી પરમાત્મા પ્રત્યેનુ લક્ષ્યબિન્દુ હૃદયમાં કાયમ રહે છે. (અ.)
""

Page #12

૧૩૯ ,
સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા
થશોધ,
" (શાર્દૂલવિક્રિડીત.) - આજે રાણી યશોધરા શયનમાં, અસ્વસ્થ નિદ્રા લીએ, પાસે બાળક પૂત્ર રાહલ અને, સિદ્ધાર્થ સૂતેલ છે; હાલા? પ્રાણપતિ? અ ત્યજી મને કયાં દર જાઓ તમે ? જાવું યોગ્ય કદી પ્રભુ ! વન વિષે, તે સાથે રાખો મને. આ રીતે લવતી અને ઝબકતી, નિશ્વાસ નાંખી રહી, જાણે હાય ! થઈ રહી રખડતી, છોડી ગયા છે પતિ; હાલી! પ્રાણ! અરે! અરે! પ્રિય સખિી આરાધ્યદેવી પ્રિયા! ના હું દૂર જતો નથી તુજ થકી, હૃદયસ્થ અર્ધગના ! શાન્તિ તું ધર અંતરે પ્રિય સખિ ! આનંદમાં રે’ સદા, નિદ્રા શાન્ત થઈ હવે કર સખિ ! થો સ્વસ્થ મહારી પ્રિયા ! મહારા ધર્મ થકી ને નહિ સખિ! અજ્ઞાન તું ધારતી, છું હારો ભર્તાર રક્ષક પ્રિયા ! ના દૂર થાઉં કદી. રાણ સ્વસ્થ થતી ઘડી નયન જ્યાં, ઘેરાય નિદ્રામહી, ચાલ્યો જઈશ ત્યજી જરૂર પ્રિય! તને, સિદ્ધાર્થ બોલે તહીં; દેખું છું દુઃખમાં બધું જગત આ, આધિ ઉપાધિ વડે, વીતાડે પશુ તુલ્ય જીવન અને, દુષ્કર્મ સઉ આચરે. આ અજ્ઞાન થકી બધા જગતને, ઉદ્ધાર ઇચ્છું પ્રિયા !' ને તે યદીમહીં જરૂર સુખથી, સર્વાગ હેમું પ્રિયા ! સેપું છું જગદીશના ચરણમાં, પૂત્ર પ્રિયા માહરા, રહેવાનાં સુખ દુઃખ સઉ જગતને, જે હેય પ્રારબ્ધમાં -સુણતાં ઉદ્દગાર રાણું ઝબકી, ઉઠી નિશાસા લીયે,
હાલા ! પ્રાણપતિ ! ત્યજી દૂર થશો, એ ક્રૂરતા શું ઘટે? આ ન્હાના કુલ દીપ પૂત્ર પર શું, મેં પ્રેમ ઓછો થયો ? કે મૂકી અમને અનાથ જગમાં, બસ! દૂર ચાલ્યા જશો! આ રીતે લવતી અને ઝબકતી, નિઃશ્વાસ નાંખી રહી, જાણે હાય ! થઈ રહી રખડતી, છોડી ગયા છે પતિ; માપી કેણુ થયું અહો ! જગતમાં, પ્રારબ્ધ ગો બધા, રાણી મહાલમાં રડી ઘણું છતાં, સિદ્ધાર્થ ચાલ્યા ગયા.
-
નલિનીકાન્ત. »

Page #13

(સર્વ હક સ્વાધીન.)
સ્ત્રીસુખ દર્પણ. (5)
કે
Upelel
“ હાલા પ્રાણપતિ ! અરે ! ત્યજી મને કયાં દૂર જાઓ તમે !
જાવું યોગ્ય કદી પ્રભુ ! વન વિષે તે સાથે રાખ મને. ”
ચિત્રકાર-રા, ત્રિભુવનદાસ પટેલ.
આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર,
)

Page #14


Page #15

ગિરજ દેવીનું ટુંક વૃત્તાત. ગરજ દેવીનું ટુંક વૃત્તાન્ત.
મારી વગેવાસી હાલી માતા ગિરજા મારા હાનપણમાં માસ બાપ સાથે એક મોટા શહેરમાં રહેતી હતી. મારા બાપુ દલાલીને ધંધો કરતા હતા, અને બહુ સારી સ્થિતિમાં હતા. તેઓને વારંવાર ધંધાથે બહારગામ જવું પડતું. મારા ઘરની પાસે એક ન્હાના બગીચાવાળો બંગલે હતો તેમાં સુરેન્દ્રનાથ બાબુસાહેબ રહેતા હતા. તેઓ સરકારી કેળવણીખાતામાં અમલદાર હતા. તેઓનાં ધર્મ પનિ શારદા બહુ ભલાં, કુશળ, અને વિવેકી હતાં. મારાં માતુશ્રી તદન અભણ હતાં, કારણકે તેઓના વખતમાં અમારી જ્ઞાતિમાં સ્ત્રીઓને ભણાવવી તે માટે દેષ ગણાતા હતા. મારા બાપુની ઘણી વખતની લાંબી ગેરહાજરીમાં મારી બા મને સાથે:લઇને શારદા મારીને ઘેર જતાં હતાં. શારદા માશીનું હૃદય ધાર્મિક વિચારે, પ્રેમ, અને સમાજસેવાના આનંદ અને ઉભરાઓથી રાતદિન છલકાતું અને ઉભરાતું હતું. મારી બા ઉપર તેના ઉમદા હદયે છાપ પાડી હતી. હું આઠ વરસની થઈ ત્યાં સુધી મને નિશાળે મોકલવામાં આવી નહોતી, તેમજ ઘર આગળ પણ એક આંકડા શીખવવામાં આવ્યો નહોતો. મારા દાદા, દાદી, બાપુ વગેરે કહેતા, કે “દીકરીને : ભણાવવી તે તેને વંઠાવવા બરાબર છે. દીકરીઓને કયાં નોકરી કરવા કે કમાવા જવું છે કે તે ભણે. પ્રભુએ આપ્યું છે તે ખાય પીયે ને આનંદ કરે.’ પરંતુ મારી બાના મનમાં તો આ જગતમાં સ્ત્રીના ઉમદા કતવ્યની છાપ નહીં ભુંસાય તેવી રીતે પડી હતી. | 'મારી બાએ પોતાની જવાબદારી ઉપર મને થોડેક દૂર આવેલી એક નિશાળમાં મોકલવા માંડી. આ નિશાળ પારસીઓની દીકરીઓ વાસ્તુ હતી, પણ હિંદુની દીકરીઓ પણ થોડીઘણી ત્યાં આવતી હતી. મારે ઘેર નોકર ચાકર વગેરેની ખેડટ નહોતી, તોપણ મારી બા પોતે મને નિશાળે મૂકી જતી અને પાછી લઈ જતી. હું નિશાળે જાઉં છું, અને તે પણ એક પારસીની નિશાળે, તેથી મારી મા ઉપર વારંવાર ધમાલ ચાલતી. આ નિશાળમાં ત્રણ ચાપડી શીખવવામાં આવતી. મારી બાના અતિશય શ્રમને લીધે મેં તે સર્વ અભ્યાસ થોડા વખતમાં પૂરો કર્યો. શારદા માશીની ભલામણથી વધારે અભ્યાસ વાસ્તે નજદીક આવેલી પાદરીની છોકરીની નિશાળમાં મારી બાએ મને મેકલી. હવે ધમાલની શી વાત! મારાં સગાંવહાલાંઓના કાગળો ગામડાંઓમાંથી મારા બાપુ ઉપર આવવા માંડયા, કે કુટુંબનું હવે નાક કપાય છે, કુટુંબની આબરૂ સવે પાણીમાં ગઈ, આવી વંઠેલને માથે બીજી દશ લાવી ઉભી રાખીએ, એમાં બીજું શું, વગેરે. મારા બાપુ એ સર્વે પત્રે નિરાંતે વાંચતા. શહેરના બીજા પણ મારા બાપુને ઘણું કહેતા. મારા બાપુ મારી બાને કહેતા, કે હવે આપણે દીકરી રમાને કયાંક ઠેકાણે પાડીએ, અને પર આગળ રાખી કાંઈક ઘરનું કામકાજ શીખવીએ, એ વગેરે બહાનાં કાઢી મને નિશાળે જતી અટકાવવા સારૂ મારી બાને ઘણુંએ સમજાવતા, પણ મારી બાના ઉમદા વિચારો અચળ રહેતા. મારા બાપુ તેણીની હાજરીમાં કાંઇ વધારે બોલતા નહીં. ગિરજા એક દેવી છે, તે લક્ષ્મી છે, તે અંબા છે, વગેરે ઉગારે અશ્રુવાળી આંખે બહાર પડતા તે હું સાંભળતી અને જોતી. - હું તે પાદરીની નિશાળે ગયા કરી. એક વખત મારા દાદાના એક જૂના મિત્રને લાગ્યું, કે મારી બાને સમજાવી મને નિશાળે જતાં બંધ કરવી, કારણકે હું પાદરીની નિશાળે જાઉં તેમાં તેઓને બહુ છેટું લાગતું, અને તેમાં તેમને નીચું જોવું પડતું. ભાનુભાઇ, શાસ્ત્રીજી એક દિવસ

Page #16

, ૧૩૨
સ્ત્રીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
મારા બાપુ સાથે આવ્યા, અને ડાહી ડાહી વાત કરવા લાગ્યા, કે પારસીની નિશાળે તે ઠીક, ત્યાં સુધી તે હદ હતી, પણ હવે પાદરીની નિશાળે કુમળા મનના બાલક-આપની બેટીને ભણવા મોકલી તે તો હદની બહાર છે. મેહનલાલને સગાંવહાલાં અને મિત્રોમાં નીચું જવું પડે છે. ગિરજા બહેન, તમે તો સમજી છે. દીકરીની ઉમર હવે બાર વરસની તો થઈ. પાદરીની નિશાળનું શિક્ષણ તે જાણ્યું. માત્ર પારકી કામને વટલાવવાનો પ્રયાસ, નિશાળને બહારથી ડોળ, કેટલાકને વટલાવી દીધા! શું આપણુ જેવો તેઓને ઉત્તમ ધર્મ છે? તેઓને ધર્મ તે કનિષ્ઠ છે. દેવળમાં લઈ જાય, હવારના પહોરમાં પ્રાર્થના કરાવે, સાંઝે છૂટતી વખતે પ્રાર્થના કરાવે, પારકા પ્રભુનું નામ આપણી પવિત્ર જીભે બોલાવીને તે પવિત્ર જીભને પાપી કરાવે, એ વગેરે ભાષણ શાસ્ત્રીજીએ મારી બાની હાજરીમાં દશ પંદરેક મિનિટ ચલાગ્યું. બેલતાં બોલતાં જરા ઉંચા નીચા પણ થતા, અને ઘાંટાઓ પણ પાડતા. મારી બાની આંખમાં આંસુ આવ્યાં. ભાનુ ભટ્ટજી સમજ્યા, કે હવે ખૂબ અસર થઈ છે, માટે ગિરજ બહેન ડાહ્યાં થઈ જશે. આમ વિચારીને અને ફતેહ મેળવી છે એમ ધારીને મારા બાપુ તરફ આથી મચકાં કરવા લાગ્યા, કે હવે ગિરજા ઠેકાણે આવી જશે. મારી બા ભણેલ તો હતી જ નહીં. શારદા બહેન તેની નસે નસે વ્યાપી રહ્યાં હતાં. મારી બાને મને શારદા તે સરસ્વતીજી હતાં, લક્ષ્મીજી હતાં, અને સીતાજી હતાં. તે ત્રીત્વના ઉમદાપણનું બાવલું હતું. શારદાનો ચિતાર મારી બાની અશ્રવાળી આંખે આવીને ખડો થયો, તેનામાં હિંમત આવી, અને હિંમત આવતાં મારી બાએ ધીમે રહીને જવાબ આપ્યોઃ “શાસ્ત્રીજી, આપ તે અમારા સારા વાસ્તે કહે છે. મારા પ્રાણનાથના આપ મુરબી છે એટલે મારા પણ મુરબી છો. આ૫ જે કાંઈ કહો તે અમારા ભલાને માટેજ હોય, અને એટલા માટે હું આપને ઉપકાર માનું છું. હું આપનું બાલક છઉં, અને બાલક તરીકે બે શબ્દ છૂટ લઇ કહેવા માગું છું. જે મનુષ્યજાતિના ઉચ્ચ જીવનને પાયો તેની માતાના ઉચ્ચ વિચાર ઉપર હોય, જે મનુષ્યની ઉન્નતિ–પછી તે ઉન્નતિ નૈતિક હોય કે માનસિક, સામાજીક હોય કે ધાર્મિક–સ્ત્રી દ્વારાએ હોય. તે પછી ભવિષ્યની માતાને ગ્ય કેળવણી અને તાલીમની આવશ્યકતા તો દેખીતી છે. જે માબાપે પોતાની દીકરીને ઉત્તમમાં ઉત્તમ વારસો આપવાનો હોય તો તે મનુષ્ય-સેવા બજાવવાની તક તેને આપવાનું છે, અને તેનાં સાધને તેને પૂરાં પાડવાનાં છે. તેથી તેમને-દીકરીઓને યોગ્ય બનાવવાની છે. હું પોતે અભણ છું તેથી મારાથી મારા ઘરમાં તે સાધનો પૂરાં પડી શકે તેમ નથી, તે પછી જે કાઈ પણ તેણીને તે સાધન પૂરાં પાડી શકે તેમ હોય તે તેની પાસેથી તે સાધન તેને અપાવવામાં શું દેષ છે? જે તમને એમ લાગતું હોય કે પાદરીની નિશાળમાં આપણી દીકરીઓને ન મોકલાય તે ઠીક, તે ભલે, તમે તમારી જ્ઞાતિની દીકરીઓ વાસ્તે એવી સંસ્થાઓ શા માટે સ્થાપતા નથી ? તમે તો માત્ર સ્ત્રીને પશુ સમાન જ રાખવી એ મહાવાકયા અને મંત્ર અમને શીખવે છે. હવે તે બની શકે તેમ નથી. જો અમારા ધર્મગુરૂઓ અમને અમારા સ્ત્રી જાતિના ધર્મના રહસ્યનું ભાન કરાવે, અને સ્ત્રીઓના સાચા ધર્મ અમને ન શીખવે, તો શું અમારે પશુની માફક ખાઈપીને અમારા દિવસ પૂરા કરવા? પરમાત્મા તે તમારામાં " અને અમારામાં એકસરખાજ છે. પાદરીની નિશાળમાં મારી દીકરી રમા પ્રભુનું નામ દેતી હોય તે શું ખોટું છે ? જો તેમ કરવાથી પ્રભુ પ્રેમ તેના હૃદયમાં વાસ કરે તો શું દોષ છે? પ્રભુ સર્વેને એકજ છે. જો તમે અમારી ઉન્નતિ વાસ્તે કાંઈ નહીં કરવા ઈચ્છતા હો તો ભલે, જે મારી દીકરીને તક મળતી હોય તે તેનો સદુપયોગ કરી તેની જીંદગીની સાર્થકતા કરે તે આપને શી અડચણ છે? આપ આપનું સંભાળો તે બસ છે. સ્ત્રીઓને ધર્મ અને તેની જીંદગીના છેડે

Page #17

ગિરજ દેવીનું ટુંક વૃત્તાન્ત.
૧૩૩
બ્રાહ્મણની કથા સાંભળી તેઓને દક્ષિણ આપવાનું છે એમ હું જરા પણ માનતી નથી. તેઓએ પતિ સેવા, જનસેવા, પોતાનાં હાલાં બાલકેની સેવા અને તેઓને ઉત્તમ કેળવણી આપવાની ફરજો શીખવાની છે. મારી દીકરીને તેને યોગ્ય ભૂષણ સિવાય કાંઈ પણ આપવાને હું ઈચ્છતી નથી. મારે લાખો રૂપીઆને શું કરવા છે ? સ્ત્રીને તે સ્ત્રી રહેવા દ્યો. સ્ત્રીને સ્ત્રી થવા દ્યો. હવે વધારે વાર તેને પશુ રાખો માં.'' આવા શબ્દો સાંભળી મારા બાપુએ તો ત્યાંથી ઉભા થઈ ચાલવા માંડયું, કારણકે મારી બાએ આ સવે વિચારે મારા બાપુના મનમાં વારંવાર ઠસાવ્યા હતા. એટલે તે તો સ્ત્રીને ઉત્તમ કેળવણી આપવી એવા વિચારના થયા હતા. ભાનુશંકર ભટ્ટને મારી બાના આવા શબ્દોથી જરા અપમાન તે લાગ્યું, પણ ન્યાતજાતમાં વડીલ અને અનુભવી ગણાતા મહાશયને એક બાઈડીએ બદામની બાઈડી—આ પ્રમાણે કહે છે તો કળિયુગને પ્રભાવ એમ બોલતાં કહ્યું, કે “ભલે, મને તે જે ઠીક લાગ્યું કે મેં કહ્યું છે, પણ ધણીનું નાક કપાય છે, અને ન્યાતમાં એક ફજેતે થયો છે.” મારી બાએ ઘણીજ ધીરજથી કહ્યું, “મારાથી વધારે બેલાયું હોય તો ક્ષમા કરજે, પણ મારી દીકરીને તે માટે શાસ્ત્રના ફરમાન મુજબ સ્ત્રીને યોગ્ય કેળવવી જ જોઈએ; કારણકે અમારા પવિત્ર લગ્નગાંઠની જવાબદારી અમારા અંતર્યામી સાક્ષી ઈશ્વરને એક ઈશ્વરી બાલક આપવાની છે, એમ હું સમજું છું. આ બાલક પ્રભુનું છે, અને તેને કેળવવાને વાસ્તે મને સેંપવામાં આવ્યું છે, માટે મારાથી બનતું કરી પ્રભુ પરત્વેની મારી સેવા હું યથાર્થ બજાવીશ. ભાનુદાદા, મને ક્ષમા કરજે.”
. હું મેટી એટલે ચૌદ પંદર વરસની ઉમરની થઈ એટલે મારા બાપુએ મારાં લગ્ન કરવાને અને મને યોગ્ય સ્થળે વરાવવાને વારંવાર પોતાની ઈચ્છા દેખાડવા માંડી. પરંતુ મારી બાએ સોળ વરસની મારી ઉમર થયા બાદજ મારાં લગ્ન કરવા દીધાં. મારી ઉમર મોટી થઈ ગઈ હતી તો પણ મારાં લગ્નની વાત થતી નહોતી એટલે ન્યાતમાં તે અમારે વિષે બહુ બોલાવા માંડયું. મારા બાપુને આવું સાંભળી બહુ ખોટું લાગતું, પણ મારી બાના દૂઢ વિચાર પાસે તેમના વિચાર ફરી જતા. તે કહેતા, “ગરજાદેવી, તારા સવે વિચારે સાચા છે, ઉત્તમ છે, મારા હૃદયમાં ઉતરે છે, મારું હૃદય તે સર્વ કબુલ કરે છે અને તેનાથી આનંદ પામે છે, પણ તે સમયને અનુસરતા નથી, અને હજારો વિટંબણું ઉભી થાય છે.”
મારાં લગ્ન ઉપર ખૂબ ધામધુમ થવાની તૈયારી ચાલી રહી છે. મારા બાપુ પાસે અઢળક ધન છે, માટે ન્યાતમાં કાંઈ નામ કાઢવું એ બાબતમાં મિત્રો અને સગાવ્હાલાં લાગ્યાં રહેતાં. એક લાખ રૂપીઆ ઉપર પાણી ફેરવવાનું નક્કી થયું. ત્રણ ચાર પાર્ટી આપવી. કલકત્તા, પેશા-' વર, લાહોર, મદ્રાસ અને ત્રાવણકર વગેરેથી નાચનારીઓને બોલાવવી; આતશબાજી વગેરે અડવાડિયા સુધી કરવી; મહોલ્લામાં અને આસપાસ રોશની કરવી; અને દસ બાર દહાડા સુધી ન્યાત જમાડવી. મારા બાપુને પણ સારી રીતે ખરચ કરવાની ઈચ્છા હતી. બધી તૈયારી થવા માંડી એટલામાં શારદા માશી તરફથી એક પત્ર આપો, કે કલત્તા શહેરમાં હાની કન્યાઓને શીખવાને માટે એક બોર્ડિંગ સ્કૂલ સ્થાપવાનો તેનો વિચાર છે; પણ પૈસા વગર-તે પણ બહુ સારી મોટી રકમ સિવાય-થઈ શકે તેમ નથી. તેઓએ થોડેઘણે પૈસો કલકત્તામાં ભેગો કર્યો છે, અને તેઓ પિત્ત પશુ તેઓની જીંદગીના બચતનો લગભગ બધો હિસ્સો આપવાને તૈયાર છે, પણ તમે કાંઇ સારી મદદ આપે. મારી બાએ મારાં લગ્ન કરવાને કેરે કાઢેલી રકમને પણ ભાગ માશી શારદાને મોકલી દેવાને મારા બાપુને સમજાવ્યું. મારા બાપુએ તેમ કરવાને પહેલાં તે આનાકાની કરી, પણ ગિરજાદેવીના ઉત્તમ વિચારે ફાવ્યા વિના રહેતા નહીં. લગ્ન જરા પણ

Page #18

૧૩૪
સ્ત્રીસુખ દર્પણુશ્રાવિકા.
ધામધુમ સિવાય કરવાં. વળતે દિવસે માત્ર સગાંવ્હાલાં અને મિત્રાને ખેલાવવા અને જન્મડવા, અને પેાતાની કામની ત્રણ દીકરીઓને લગ્નને દિવસે લગ્નદાન આપવુ, એવુ પ્રાગ્રામ તૈયાર થયું. એશી હજાર રૂપીઆના ચેક શારદા માશી ઉપર તેજ દિવસે મેાલી આપવામાં આવ્યેા. ન્યાત છેડાણી અને સગાંવ્હાલાં રીસાણાં, પણ ગિરજાદેવી તા હંમેશની માફક દૃઢ રહ્યાં. મારી ખાની દૃઢતા એજ મારા બાપુની દૃઢતા અને દિલાસા હતાં. તે બરોબર સમજતા, કે પોતાની જીંદગીના વાસ્તવિક રસ્તા ગિરજા હતી. મોરી ન્યાતની ત્રણ ચાર અને ખીજી ન્યાતની એ ત્રણ એવી રીતે અમે ૭ સાતનાં લગ્ન એકી સાથે થયાં, મારી બાના એવા ઉદ્દેશ હતા કે ૭ સાતે દીકરીઓને જે કાંઇ વસાવવું તે એકસરખું જ વસાવવું. મારા બાપુના મનમાં રહેતુ કે આમ કરવાથી મને માઠુ લાગશે અને મારૂ મન દુખાશે. પણ મારી બા કહેતી, કે આપણી દીકરીને કાઇ રીતે ખાટું લાગે નહીં, કારણકે તે આપણુ બાલક છે એટલે આપણા વિચાર તેના હૃદયમાં હાયજ.
આ વાતને કેટલાંક વરસ વીતી ગયાં એટલે કેટલાક જા મારા બાપુની પછવાડે લાગ્યા અને એક એ સ્થળે મંદિરા બંધાવીને તથા ત્યાં પૂજારી રાખીને સ્વર્ગને દ્વારે પહોંચાડવાની વાતા ચાલવા લાગી. આ ખખતમાં એક લાખ રૂપીઆ ખરચવાનું નક્કી થયું. મારા બાપુ મારી ખાને પૂછ્યા વગર કાંઇ પણ અગત્યનું કામ કરતા નહેાતા. મદિરાના નકશા તૈયાર થવા માંમાં, અને મીસ્ત્રીએ ધરે આવવા માંથા. આ અરસામાં વનિતાવિશ્રામના સેક્રેટરીને એક પત્ર મારી બા ઉપર આવ્યા. તેમાં લખેલું હતું, કે ‘ વિનતાઓનો સંખ્યા વધી જવાને લીધે મકાનમાં વધારે કરવાની જરૂર છે, અને તેમાં આશરે એક લાખ રૂપીઆની રકમની જરૂર છે.’ મારી ખાએ આ ઉપરથી એક લાખ રૂપીઆ વનિતાવિશ્રામમાં મેકલી દેવાના પોતાના અભિપ્રાય મારા બાપુને જણાવ્યેા. આથી મારા બાપુનું મ્હોં પડી ગયું અને ચહેરા ઉપર કાંઇક દીલગીરી છવાયેલી જણાઇ. ઘેાડી વાર વિચાર કરીને મારા બાપુએ પોતાના હાથ મારીબાના માથા ઉપર મૂકીને કહ્યું, “ ભલે, ગિરજા, જો વનિતાવિશ્રામમાં મદદ આપવાથી પ્રભુની સેવા ઉત્તમ રીતે થતી હાય તા તે પૈસા ત્યાં મેકલાવા.
"
મારાં લગ્ન પછી ત્રણ ચાર વરસે મારા દાદા અને દાદી દેશમાં મરણ પામ્યાં. ન્યાતને લાગ્યું કે લગ્ન વખતે ગિરજાપતિએ તદન નાગાઈ કરી હતી. ગિરજા આપણી આડે આવી હતી. હવે શું કરે છે તે જોઇએ, દેશમાં અને શહેરમાં ન્યાત જમાડવી જોઇએ, બ્રાહ્મણાની ચેારાશી ત્રણચાર દિવસ કરવી જોઇએ, અને સારાં હ્રાણાં કરવાં જોઇએ, કાઇએ જર્મનસિલ્વરના પેચદાર ઢાંકણાવાળા કળશ્યા, તા . કાઇએ જમનસિલ્વરની થાળી, વાટકા અને સાદા કળશ્યા, કાઇએ કાંક તા કોષ્ટએ કાંક એ પ્રમાણે કરેલું છે. હવે લાગમાં આવ્યા છે તે તેને સંભાળશેા. ગિરજાપતિ છે ભાઇ, એમ કહી મારા બાપુની મશ્કરી કરતા, કેટલેક ઠેકાણે તેા ખાડીના ગુલામ,‘ ગિરજા ઉપરથી મારા બાપુનું નામ ગિરજાપતિ દેવાતુ. ન્યાત હવે બરાબર સજ્જ થઇ હતી. મારા બાપુના મનમાં પણ એમ હતું કે હવે ન્યાતને કાંઇક શાંત રાખીએ તા ઠીક. ન્યાતમાં સૌ સાથે કડવાશ કરી છે, માટે હવે મીઠાશ લેવી જોઇએ. ન્યાતના ચારપાંચ પટેલીયાએ વગર ખેલાવ્યે મારા બાપુ પાસે આવવા માંડયુ, અને શુ શુ કરવાનુ છે તેની યાદી કરાવવા માંડી. બહુ સારી રકમના ખરચ કરાવવાના નિશ્ચય કર્યો. ક્રાઇ સ્વર્ગીના દરવાજો . ખેાલાવવા હતા. માબાપના આત્માને સ્વર્ગમાં શાંતિ પમાડવાની યોજનાએ આ પ્રમાણે ચાલી રહી હતી. મારા બાપુ આ વાત મારી ખાતે કરતા

Page #19

ગિરજ દેવીનું ટુંક વૃત્તાન્ત.
૧૭૫
નહોતા. બધી વાતને વિચાર નક્કી થયા પછી મારા બાપુએ આ વાત મારી બા પાસે મૂકી, મારી બાએ માથું નમાવી કહ્યું, “જેવી પ્રાણનાથની ઇચ્છા.” એટલામાં ટપાલવાળા એક કાગળ લાવ્યો તેમાં લખ્યું હતું કે “ક્ષયનાં દરદીને રાખવાની તેમજ તેની માવજત કરવાની એક સંસ્થામાં મેટી રકમની મદદની જરૂર છે, નહીં તે તેમાં તેવાં દરદીઓને મળતા લાભ બંધ થશે; એટલું જ નહીં પણ તે સંસ્થા બંધ થવાના ભયમાં છે. આ પત્ર મારા બાપુએ મારી બાને વાંચી દેખાડો. મારી બા બહુ નરમાશથી બોલ્યાં, “એલે, ભેળા ગિરજાપતિ, શું કરવું છે? પૂજ્ય માબાપને સ્વર્ગમાં કેવી રીતે સુખી કરવાં છે ? નિરાધાર, દુઃખી, ગરીબ અને રાબતાં ભાઈબહનાની સેવા કરીને, કે બીજાંઓનું ખાવાને તલપી રહેલાં સગાંવહાલાં અને નાતીલાનાં ભરેલાં ઉદર ભરીને ?” મારા બાપુ મુંઝાણા. આવી મુંઝવણમાં કઈ પણ દિવસ તેઓ આવ્યા નહોતા. આંખમાં આંસુ આવ્યાં હતાં, ઘણી વાર સુધી સ્થિર બેસી રહ્યા, અને ચહેરો ચિંતાતુર થતો જણાયો. પછી તે ચહેરા ઉપર પ્રકાશ પથરાતે દેખાણો. મારા બાપુનું ભાવિક અને દયાર્દ હદય ક્ષયના દરદીના દરદનું સંપૂર્ણ દર્શન કરી ચૂકયું, અને દુઃખી થયું હતું. વળી ગિરજાદેવીએ સીધાજ સવાલ પૂછ્યો હતો. બીજી બાજુએ ન્યાતીલાઓ મુંઝવતા હતા, હેરાન કરતા હતા, જુલમ કરતા હતા, અને છોક લૂટવાના પ્રયત્ન ચાલી રહ્યા હતા. મારા બાપુની આવી સ્થિતિ જોઈ મારી બાએ કહ્યું, “કાંઇ નહીં, આપ નિરાંત વિચાર કરશે. હાલ તુરત તે તેના સેક્રેટરીને લખે કે પ્રભુ સર્વ સારૂં કરશે, અને તાર કરીને પણ ખબર આપે કે યોગ્ય ચાલુ ખરચ ચાલુ રાખશે.” છેલ્લા શબ્દો બોલતાં મારી બાની આંખમાંથી અશ્રુની ધારા વહેવા લાગી. તેના આત્મા દુભાત હતો, તેનો ચહેરો પીકો પડી ગયો હતો, મન વ્યાકળ થઈ ગયું હતું. તેનું ચિત્ત ક્ષયનાં દરદીની સંસ્થા તરફ ભટકતું હતું, તેના ચહેરા વિચારવંત બની ગયો હતો, અને પાંચ છ મિનિટ સુધી - તે આસપાસની સ્થિતિનું તને કશું પણ ભાન રહ્યું નહોતું. મારા બાપુએ ઉઠીને ગિરજાનું માથું પોતાની છાતીમાં દાખ્યું અને કહ્યું, “ મારા જીવનનાં નેતા ! મારી સવી લક્ષ્મી તારી છે. અને હું માત્ર માન મેળવનાર છું. તેને સદુપયોગ તારા પવિત્ર વિચારોને આધીન છે.” પરિણામે એક મોટી રકમ દવાખાનામાં મોકલવામાં આવી, અને ન્યાત તે હવે ખૂબ છેડાઈ. મારા બાપુને એકાદ મહિના સુધી તો બહાર જવું બહુ ભારે પડયું; અને મારી બા ઉપર તો ગાળાનો વરસાદ ચોમેરથી વરસવા લાગ્યો. ગમે તેવા સંકટ અને દબાણમાં આવેલા મારા બાપુના મનને શાંત કરવાને ગિરજાદેવીને પ્રેમાળ હાથ બસ હતો. ' મારા બાપુને હવે વિશેષ જોર આવ્યું, અને ન્યાત વગેરેના ખરચ નકામા છે એમ સેક બોલવા માંડયું. ગિરજાદેવીના શબ્દ “ઈશ્વરે આપણને લક્ષ્મી આપી છે તે ઈશ્વરની સેવા ' કરવાનેજ, અને નહીં કે આપણા સ્વછંદી વિચારો પ્રમાણે તેને ગેરઉપયોગ કરવાને આપી છે. જો તમે તેને ગેરઉપયોગ કરશો તે તે ભગવાન તે લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરવાને બીજે સેવક નીમશે. લક્ષ્મીના ગેરઉપયોગની સારામાં સારી શિક્ષા તેને ગેરઉપયોગ કરનારને તેના અભાવને પૂરો ખયાલ આપે તેજ છે. પ્રાણનાથ, અને પૈસો તેની પવિત્ર હાજરીમાં, તેની પવિત્ર આજ્ઞાથી વાપરવો એ આપણી પ્રભુના સેવકેનીકરંજ છે.” આ શબ્દો મોહનલાલના હદયમાં કેતરાઈ ગયા હતા. મારા બાપુની ઇચછા કેટલીક વખતે ગિરજાને જરા સમજાવી લઇને ન્યાતને જરા ખુશી કરવાની થતી, પણ ઉપલા શબ્દો તેના કાનમાં વારંવાર સંભળાતા હતા, અને છેવટે ન્યાતના સ્વછંદ વિચારોથી દોરવા અને પ્રભુના સુપ્રત કરેલા પૈસાને ખેાટે ઉપયોગ નહીં કરવાને તેનું હૃદય મજબૂત થયું. પિતાનાં માબાપના પૂણ્યાર્થે પાંચ લાખ રૂપીઆની સ્કમ તે ક્ષયની

Page #20

બીસુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
ઇસ્પિતાલને મોકલવાનું અને તેનું નામ પોતાનાં માબાપના નામ ઉપરથી ઓળખાય એવી રીતે * કરવાનો નિશ્ચય ઉપર વાત આવી. પાંચ લાખ રૂપીઆ જેટલી મોટી રકમ ન્યાત બહાર આપી
દેવાથી ન્યાતને ગિરજા અને ગિરજાપતિ તરફ બહુજ તિરસ્કાર કર્યો, અને ન્યાત બહાર મૂકવાની પણ વાતો ચાલી રહી. તેઓને સોનાપુર ભેગા કોણ કરશે તે જોશું, વગેરે ગોળાઓ આ ભગવતી જેડા તરફ ફેંકવામાં આવતા. ધણધણીઆણી આ સર્વે નિરાતે સાંભળતાં. હવે તે હું મોટી હતી તેથી મને પણ તેમાં આનંદ આવવા લાગ્યો. મારી બાના મનમાં તે એટલી ઉંડી છાપ પડી હતી કે યાત્રા કરવાને જે પ્રોગ્રામ નક્કી કર્યું હતું તે હવે રદ કરીને આવા દરદીની ઇસ્પિતાલમાં દર વરસે એક એક મહિને રહીને દરદીની સેવા કરવી, તેઓને આશ્વાસન આપવું, અને તેઓનાં નિસધાર બાળકોનાં આંસુ લુંછવાં, એમ પ્રોગ્રામ ઘડાયું. મારા બાપુએ બહુ ખુશીથી રજા આપી. મારી બાએ આ તેની દરદી-સેવાની યાત્રા ચાલુ કરી.તેના દુબળા શરીર વાસ્તે આ સેવા બહુ કઠણ હતી. વજી જેવા આત્માના અડગ જુસ્સા સામે તે અબળા શરીર ભાંગુ ભાંગું થઈ રહ્યું હતું. મારી બા ઉપર ધમાલ તો હવે બહુ જોરથી ચાલવા લાગી. જાત જાતમાં તે આડે આવે છે, પણ ધર્મમાં પણ આડે આવે છે. મોહનલાલભાઈ તો બાઈડીને ગુલામ થઈ ગયા લાગે છે. કાંઈ આડુંઅવળું હશે તે વનિતાવિશ્રામના સેક્રેટરીઓ આવીને ઉભા રહેવાના નથી, એ તો ન્યાત જાતના આવીને ઉભા રહેશે, વગેરે વાતો ચાલી. જ્યાં જોઈએ ત્યાં એજ વાત, ગિરજા દેવીના ભગત ચુસ્ત હતા. કેઈનું ત્યાં ચાલતું નહોતું. * અતિશય શ્રમથી મારી બાની તબિયત દિવસે દિવસે બગડવા માંડી, અને તેનું શરીર પડયું. મરતાં પહેલાં ધર્મ-દાન કરવાને મારા બાપુએ તેમની મરજીમાં આવે તે પ્રમાણે ખરચવાને ઇચ્છા દેખાડી. મારી બાએ એક પત્રમાં પોતાની સર્વે ઈચ્છી મારી પાસે લખાવીને પરબીડીયામાં બીડીને રખાવી મૂકી હતી તે મારા બાપુના હાથમાં મૂકી. મારા બાપુએ તે ચીઠ્ઠી કેડીને વાંચવાનું શરૂ કર્યું.
“પ્રિય પ્રાણનાથ, જીવ અમર છે, અને શરીર ક્ષણભંગુર છે, માટે મરણ બાબત ચિંતા કરવી વ્યર્થ છે. આપણી હાલી બેટી રમાને મેં સારી કેળવણી આપી છે એટલે મારે તેને વારસામાં હવે કાંઈ આપવાનું નથી. મારી પછવાડે તમે પ્રેમ-ગાંડા થઈ અથાગ ખર્ચ કરી નાંખશે એમ મને ધાસ્તી રહે છે, તો પ્રાણનાથ, ભલે તેમ કરશે; પણ મારી ખાસ ઈચ્છા મારાં સવે ઘરેણુ અને લુગડાં વેચી નાંખીને તેના જે પૈસા આવે તે પતીઆના આશ્રમમાં મોકલી દેવાની છે તે તેમ કરવા મારી વિનંતિ છે. આપણી કામની દીકરીઓને શીખવાને છેડીઘણી નિશાળ તો હવે થઈ છે પણ મારી મરજી બોર્ડિંગ કરવાની છે, માટે મારી પાછળ મારા પૂણ્યાથે કાંઈ પણ ખરચ ન કરતાં ત્રણ ચાર કે પાંચ લાખ રૂપીઆ બોર્ડિંગ સ્થાપવામાં વાપરવા કૃપા કરશે. મારા દહાડામાં જે રકમ ખરચવા આપે ધારી હોય તે બધી રકમ આંધળાં, લુલાં, લંગડ, અને અશકત માણસને જમાડવામાં વાપરવાની કૃપા કરશે. તમારા દરેક શુભ કામમાં મને યાદ કરી ઉપકૃત કરશે. હથી છઠ્ઠી થયેલી આ આપની દાસી આપના આત્માની વધારે નજદીક રહી આપની સેવા બજાવશે. મારી ખાસ વિનંતિ એ છે, કે આપણી જાતમાં વિધવાની સંખ્યા વધારે છે, અને તેમાં પાંચ છ વરસની ઉમરની વિધવાઓ પણ છે, એમ મેં જાણ્યું છે. અભણ, લેભી, અને વિચાર વગરનાં માબાપનાં દુષ્ટ કૃત્યનું ફળ એજ છે કે તેઓની હાની પાંચ વરસની ઉમરે વિધવા થયેલી કુમારિકાઓને વૈધવ્યપણાનું દુઃખ આખી જીંદગી સુધી ભોગવવાનું છે. આ બાબતમાં મને બહુજ અન્યાય લાગે છે. આવા દુષ્ટ કૃત્ય અને સ્થિતિ કેમ અટકાવવા એ બાબતના

Page #21

ગિરા દેવીનું ટુંક વૃત્તાન્ત.
૧૩૭
વિચારા છેલ્લાં દસ વરસ થયાં મારા હૃદયમાં રમી રહ્યા હતા. મેાત પણ તે વિચારોથી દૂર કરી શકે તેમ નથી. વિધવાઓના આશ્રમ વિશેના મારા વિચાર વારવાર મે તમા પ્રાણનાથને દર્શાવ્યા છે. સમાજ હજી પછત છે, અજ્ઞાન છે, એવમુક્ છે, અને એજ વિચારથી આપણે પ્રભુના કામમાં પાછળ પડીએ છીએ. પ્રભુ-પ્રેમ સાચી સમાજ-સેવા કોઇ પશુ મુશકેલીમાં કરવામાં છે, માટે સ્વગે કે ન જ્યાં જવાનું હશે: ત્યાં હું રીબાઇ રીબાઇને પશુની તુલ્યે મરેલી વિધવાના એક વખતે દુઃખી પણ હવે કદાચ શાંતિ પામેલા આત્માઓને જગાડીશ, અને તેઓની સહકારીતાથી હિંદમાં રીખાતી વિધવાનાં રૂદનના પાકાર પ્રભુના દ્વારમાં પહેાંચાડીશ. મરણ બાદ હવે હું શરીરે મુકત હાઇ મને જ્ઞાતિ કે જાતિનું બંધન રહેશે નહીં. વિધવા આશ્રમ ખાલા, કારણકે એની તરકુના તમારા ધાતકીપણાથી હિંદ ભૂમિ ઉપર શ્રાપ ફેલાયલે છે. પશુઓ વાસ્તે પાંજરાપાળ, પતી વાસ્તે પતીઆ શાળા, અને વિધવાએ જે તદ્દન નિરાધાર છે, અને જેને ઘાતકી સાસુ તથા નણું વગેરેની યાએ જીવવાનુ છે, અને જે એક વખત પેાતાના ઘરમાં રાણી કહેવાતી હતી તેને ઉભા રહેવાને માર્ગ તા નહિં, પશુ ઈશ્વરે આપેલી બહેાળી જગ્યામાંથી એક ગજ ભર જમીનને ટુકડા પણ મળતા નથી, અને જેના શ્રા હિંદમાતા વિધવા બની છે, તે વિધવાઓના આધાર માટે મકાના કરી, કે જ્યાં તે પેાતાની જીંદગી પૂરી કરે, તેઓનું ધ્યાન ધમશાસ્ત્રો અને સેવા વગેરે તરફ દ્વારા, કે જેથી તેઓને તેઓના વૈધવ્યપણાના ભાર લાગે નહીં. તેઓનાં હ્રયના આશિર્વાદ હ્યા, કે જેથી સમાજનાં પાપા ધાવાઇ જશે, અને તેનાં દુઃખી હૃદયેા તેવાં આશ્રમમાં સંતુષ્ટ થઈને દુઃખીની સેવામાં તત્પર રહેશે. ખરા હૃદયથી સેવા કરશે, પ્રભુ ખુશી થશે, અને હિંદમાતા વિધવાના શ્રાપથી મુક્ત ચશે. એજ પુત્ર પુત્રી વગરની માતાએ હિંદનાં માબાપ વગરનાં પુત્ર પુત્રીની ભગિની અને માતા થશે, અને તેઓના હાથથી તેનાં દુઃખ ઓછાં કરશે. માટે હું પ્રાણુનાથ, તમારી ગિરજાની મરતી વખતની માગણી વિધવા બહેનના સાચા ભાઇ થવાની છે. ઈશ્વર તમને સારી મતિ આપે. મારા આત્મા વિધવા આશ્રમમાં જઇને આશ્રય લેવાના છે, માટે જ્યાં સુધી આવું એક પણ આશ્રમ મારા શહેર કે ગામમાં થશે નહીં ત્યાં સુધી તે આત્મા શાંતિ પામશે નહીં. રીખાતી વિધવાના આશ્રમ વાસ્તે આ આત્મા ધરેધર ભટકશે. પ્રાણનાથ, ક્ષમા કરશે. પ્રભુ મને ખેલાવે છે. હું તમારી છું. મારા આત્મા તમારી વધારે ને વધારે નજદીક રહેશે. વિધવા આશ્રમનું યાદ રાખશો.”
આ પત્ર મારા બાપુ વાંચી રહ્યા ત્યાં તા મારી માના પ્રાણુ ચાલ્યા ગયા. આ વખતે હું અને મારા બાપુ એજ હાજર હતાં. અમારી દીલગીરીના છેડા રહ્યો નહીં. મારા બાપુને ગિરજાદેવી જેવા પ્રાણ અને મને ગિરજામાતા જેવુ હૃદય તે કયાં મળશે ? હુ મારા બાપુ સામું અને મારા ખાપુ મારી સામું જોઇ રહ્યાં. ઘેાડી વારે અમે છેક સ્તબ્ધ થઇ રહ્યાં, ગિરજામાતાના ચહેરા તરફ્ થાડી વાર અમેએ ટગર ટગર જોયા કર્યું. તેણીના ચહેરા ગુલાખી બનતા ગયા, અને તે અમારી તરફ હસતા હાય એમ લાગ્યું. અમે બેઉ જણાં દૈવી આત્માના જગતસેવા તરીકે વાપરેલ સ્થૂળ શરીરને પગે પડ્યાં. અમારી ઉપરથી કાં૪ ચમત્કારી અસર પસાર થઇ ગઇ. અમે અમારી દીલગીરી ભૂલી ગયાં અને ગિરજા કર્યાં મરી ગઇ છે એમ હૃદયમાં ભાવ થઇ ગયા, અને આત્મામાં કાંઈ આનંદ વસવા માંડ્યો.
મારી માની ઉત્તરક્રિયા શાસ્ત્ર પ્રમાણે અને યોગ્ય રીતિએ મારા બાપુએ કરી. અમને એમ

Page #22

૧૩૮
સુખ દર્પણ-શ્રાવિક.
લાગતું હતું કે ન્યાત અને સગાંવહાલાંની અમારી ઉપર ધમાલ મચશે, જુલમને પાર રહેશે નહીં, અને મારા બાપને હવે તેના સંકટમાં કાણુ દિલાસે આપશે ? તેની ગિરજદેવી તે ચાલી ગઈ છે. પણ ખ્યાતિલાના વલણમાં કોઈ ફેરફાર થવા લાગ્યો હતો. દહાડાની રાહ જોઈ હતી, પણ કોઈ મોટો ખરથ ન કરવામાં આવ્યો તે વિશે કાંઈ પણ ગંભીર ચર્ચા થઈ નહીં. થોડા દિવસ વિત્યા બાદ કેટલાકે મારા બાપુ પાસે આવી તેની હિંમત અને સાહસ વાસ્તે તેને મુબારકબાદી આપી, અને મારા બાપુનાં વખાણ કરવા માંડ્યા. વખત જતાં ન્યાતિલા વધારે ને વધારે સ્નેહ અને માનથી મારા બાપુ સાથે વર્તવા માંડ્યા. મારી બા અને બાપુનાં સર્વે પાછલાં કૃત્યો હવે તેને સાચા અજવાળામાં અને હેતુપૂર્વક જોવામાં આવતાં લાગ્યાં. મારા બાપુએ હિંમત રાખીને મારી માને છેલ્લે સંદેશ ન્યાતમાં વંચાવવાને તેની હજારો નકલ છપાવીને પ્રસિદ્ધ કર્યો. તે સંદેશાની કઈ વિચિત્ર અસર થઈ. મારા બાપુને બહુજ હિંમત આવવા લાગી. તેના મનમાં ન્યાતિલા વિધવા આશ્રમને ઉપયોગ કરશે કે નહીં એ વિશે જે શંકા રહેતી તે દૂર થઈ. .
- શારદા માશી જ્યારે કલકત્તે ગયાં ત્યારે તેના બંગલાને કેટલેક સામાન મારી બાએ વેચાત લીધો હતો. મારી બા અને શારદા દેવીએ જે ઓરડામાં બેસીને તેઓને ઘણે વખત ગાળેલ તે ઓરડાની સે' ચીજ લઈને અમારા ઘરમાં એક ઓરડામાં તેજ રીતે ગોઠવીને શારદા માશીનું એક મોટું પેઈન્ટીગ મારી બાએ તે ઓરડામાં મૂક્યું હતું. આ ઓરડે મારી બા પૂજાના ઓરડાની માફક પવિત્ર ગણતાં. તે ઓરડામાં મારા બાપુએ ગિરજાદેવીનું એક પેઈન્ટીંગ મૂકાવ્યું. આ એારડો હવે અમને ગરજાદેવીનું મંદિર થયું. મારા બાપુ અને હું હવે તેજ ઓરડામાં પૂજા કરતાં અને ગિરજા અમારી સાથે છે તેવું અમને હમેશ લાગતું.
મારી બાના મરણ પછી છ મહિને મારા બાપુએ દસ લાખ રૂપીઆની રકમ ગિરજા વિધવા આશ્રમ’ વાસ્તે ન્યાતને જાહેર કરી. તેની દેખરેખ વાસ્તે પતે એક કમિટી નીમી અને તેનું બાંધકામ વગેરે શરૂ કરવામાં આવ્યું. મારી બાની વરશીને દિવસે તે ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું. તે ખુલ્લું મૂકવાની ક્રિયા ગવર્નર સાહેબ અથવા તે કોઈ મોટા અમલદારના હાથથી કરાવવી એ બાબતમાં મારા બાપુને ઘણુઓ તરફથી ભલામણ અને દબાણ કરવામાં આવ્યાં હતાં, પણ મારા બાપુએ તેમ કરવાને ચોખી ના પાડી, અને કહ્યું, “જે પવિત્ર મહાઆત્માની પ્રેરણાથી તે હયાતીમાં આવ્યું છે તે જ પવિત્ર, દયાળુ અને શુદ્ધ આત્મા તે સેવા-મંદિર ખોલી તેને આશિર્વાદ
આપશે.”
*.
તે આશ્રમ ખાતે આજે પાંચ છ વરસ થયાં છે. મારા બાપ વરસમાં બે ત્રણ વખત ત્યાં જઈને પંદર વીસ દિવસ રહે છે. હું પણ ત્યાં જાઉં છું. મારા બાપુએ હવે સેવે - કામકાજ છોડી દઈને મારા પ્રાણનાથને સોંપી દીધું છે. મને પણ એક બાલક ઈશ્વરે આપ્યું છે. અમે પ્રેમ’ અને સેવામાં દિવસ ગુજારીએ છીએ. કઈ વખતે મારી બા મને પંપાળતી હોય એવો મને ભાસ થાય છે. અમારા ઘરમાં કોઈ મેટા મહાત્માએ પધારી અમારું ઘર પવિત્ર કર્યું હોય એમ અમને તે આત્માની અસરવાળા વાતાવરણ ઉપરથી લાગે છે. '
રમા.”

Page #23

સ્ના.
'
૧૩૦
# જ્યોા .
જ
(લેખક છે. હીરાલાલ રણછોડદાસ)
(ગતાંક પુટ ૮૭ થી ચાલુ) - સાધારણમાં સાધારણ સ્થિતિના સભ્ય માનવ સમાજને એક એ નિયમ હોય છે કે, લગ્ન સમારંભ, વ્યાખ્યાન સમારંભ, નાચપાટીં, ટીપાટ આદિમાં નિમંત્રણ મળ્યા વિના ન જવું અને જે કાઈ,એ રૂઢિનું ઉલ્લંધન કરીને એવા સમારંભ તથા એવી પાર્ટીઓમાં “માન ય ન માન; મગર મર્યે તે તેરા મહેમાન!” એ બળાત્કારના નિયમથી નિયંત્રણની વાટ ન જોતાં વગર બોલાવે જ હાજર થઈ જાય છે, તે તે મનુષ્યની એ કતિ સત્ય માનવ-સમાજમાં અસભ્યતામય મનાય છે, એટલું જ નહિ પણ સભ્ય સમાજના મેમ્બર તે મનુષ્યને તિરસ્કારની દૃષ્ટિથી જ જુએ છે. પરંતુ નવલકથાકારોને આવા કોઈ સમારંભમાં અથવા આવી કેઇ ખાગથી પણ ખાનગી પાર્ટીઓમાં નિમંત્રણ, આમંત્રણ, નોતરા, તેડા કે ઇન્વિટેશન વિના પિતાની હાજરીન આપવાના નિયમ લાગુ પડતો નથી. તે પછી માથેરાનમાં ભૂલાલ શેઠના બંગલામાં તેમના લગ્ન પ્રસંગ નિમંત્રણ વિનાજ પ્રવેશ કરવો અને ત્યાંની વિવિધ ઘટનાઓનું અવલોકન કરવા પ્રયત્ન કરો એ એક સાધારણ કાર્યના કહી શકાય. શંભુલાલના “વિલા' માં પ્રવેશ કરીને ત્યાંના લગ્નસમારંભજવ્ય આનોત્સવ, નાચપાટ તેમજ અન્ય ઘટનાઓનું અવલોકન કરવા પૂવે માથેરાન નામક પાર્વાત્ય પ્રદેશને કાંઈક સંક્ષિપ્ત વૃત્તાન્ત આપવાની જરૂર છે; કારણ કે, સર્વ સાધારણ પાઠક અને પાકિકાઓ માથેરાન નામના આ રમણીય સ્થાનથી સંપૂર્ણ પરિચિત ન હોય એમ બનવું એ એક સ્વાભાવિક બાબત છે અને તેથી જ અત્રે તેનું કિંચિત વૃત્તાન્ત આપવું યોગ્ય ધાર્યું છે.
ગિરિશિખર પરનું એ માથેરાન નામક હવા ખાવાનું સ્થાન કેકણ પ્રાંતના કુલાબા જીલ્લામાં સમદ્રની સપાટીથી ૨,૬૭૮ ફીટની ઉંચાઈ પર આવેલું છે. જી. આઇ. પી. રેલવેના સંબઈપૂના બ્રાન્ચ પરના નેરળ સ્ટેશનથી માથેરાન સાત માઈલના અંતર પર છે અને અત્યારે હવે - ત્યાં જવા માટે સ્ટીમ દ્રાવે કંપનીએ નેરળથી તેર માઈલ લબાઈને રસ્તા કરેલ છે, અને
એક ગતાંકના પૃષ્ટ ૮૪ થી ૮૭ માં પ્રકટ થયેલાં આ વાર્તાના લખાણમાં કેટલાક અશુદ્ધ શબ્દો છાપાના ભૂતના પ્રતાપે રહી જવાથી અને તે ગેરસમજ થાય તેવા હોવાથી, અમારા લેખકની સુચનાનુસાર નીચેના શુદ્ધિપત્ર પ્રત્યે અમે વાંચનું લક્ષ ખેંચીએ છીએ.
અધિપતિ સ્ત્રી સુ.દ. અશુદ્ધ. As quitte & Lord
Asquith & Lord ountry
country Mr. Sambhulalo
Mr. Sambhulal Chandulal renorned
renowned bateh-party
natch-party ડેકલેરેશન
- કૅરેશન અગન
આળસુ

Page #24

૧૪૦
સુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
તેથી એ ટીમ દ્રામાં માથેરાન જવા માટેની આગળ કરતાં ઘણીજ સારી સગવડ થઈ પડી છે. ચોમાસાના ચાર મહિના એ સ્ટીમ ટ્રાવે બંધ રહે છે અને બાકીના આઠ મહિના સુધી દરરેજ નેરળથી બે દ્રામ માથેરાન જાય છે અને બે ટ્રામ માથેરાનથી નેરળ આવે છે. ટ્રામનો એ રસ્તા પાસેનાં નાનાં મોટા ચઢાણ તથા ટેકરીઓ પર થઈને ગયેલો છે અને માથેરાનના પર્વત પર અનેક સ્થળે વાંક લેતો ઠેઠ શિખરભાગમાં પહોંચે છે. ગ્રામમાં બેસીને જતાં એક બાજુએ પર્વત અને બીજી બાજુએ ઉંડી ખીણ દષ્ટિગોચર થાય છે અને તેથી પ્રવાસી પ્રેક્ષકોને કાંઈક ભય પણુ લાગે છે; પરંતુ અંતે શિખરભાગમાં પહોંચી ગયા પછી ત્યાંના વનરક્ષરાજીવાળા રમણીય ગિરિપ્રદેશને જોઈને હૃદયમાં એક પ્રકારના સ્વાભાવિક આનંદનો ઉદ્દભવ થવાથી તે ભયનું વિસ્મરણ થઈ જાય છે. મહાબળેશ્વરના શિખર વિસ્તાર સાથે સરખાવતાં માથેરાનના શિખરને વિસ્તાર બહ ઓછો છે, છતાં પણ એકંદર રીતે જોતાં મહાબળેશ્વરથી બીજે નંબરે માથેરાન આવે તેમ છે અને શીતલતાના ઉપભોગ માટેનું મુંબઈથી નજદીકમાં આવેલું એ એક અત્યંત ઉત્તમ સ્થાન છે.
જે વેળાયે માથેરાન જવા માટે નેરળ સ્ટેશનથી ટીમ દ્રાવેની વ્યવસ્થા નહોતી, તે વેળાયે નેરળ સ્ટેશનથી , પાલખી, જિનરક્ષા અને માચી ઈત્યાદિ વાહનોની સહાયતાથી લેકે ત્યાં જતા હતા અને અત્યારે પણ ચોમાસામાં સ્ટીમ દ્રામના અભાવના સમયમાં એ સાધનોઠારા જ ત્યાં જઈ શકાય છે. આ કારણથી માંસામાં એ સર્વ સાધન પણ નેરળ સ્ટેશન પર તૈયાર રહે છે. માત્ર એ સાધનોના ઉપગમાં પૈસા વધારે ખર્ચવા પડે છે.
માથેરાન ગામ સ્ટેશનથી વધારે દૂર નથી, તથાપિ સમસ્ત ગિરિશિખર પર મુંબઈના મોટા મોટા ધનાઢય નેટિવોના તથા યુરોપીયન લોકના બંગલા થોડા થોડા અંતર પર વૃક્ષરાજીમાં સર્વત્ર પ્રસરેલા છે. મહાબળેશ્વર પ્રમાણે આ સ્થાનમાં પણ મુંબઈ તથા અન્ય સ્થાનના લેકે આઠ મહિના હવા ખાવા માટે આવે છે અને તેમાં ઉનાળાની સીજનમાં એટલે કે મે અને જૂન માસમાં તો એ સ્થાન દેશી અને પરદેશીઓ વડે ઉભરાઈ જતું દેખાય છે. સ્ટેશનથી અલ્પ અંતર પર બજાર છે અને બજારની પાસે જ એક રામમંદિર છે. એ રામમંદિરમાંની શ્રીરામચંદ્ર, લક્ષ્મણ, તથા સીતા દેવીની મૂર્તિઓ અત્યંત સુંદર તથા પ્રેક્ષણીય છે. બજારથી વાયવ્ય કેણુમાં લગભગ બે કે અઢી માઈલ પર “મેલેસ્ટિંગ” નામક પાણીને પ્રખ્યાત કરે છે અને એ ઝરાનું પાણી ઘણું જ સારું તથા ગુણકારક હોવાથી માથેરાનમાં પીવા માટે બહુધા એ ઝરાના પાણીને જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે; અને બજારથી દક્ષિણે લગભગ સવા માઈલ પર એક મોટું તળાવ બાંધવામાં આવ્યું છે, તે તળાવના પાણીના બીજા કામમાં વપરાશ થાય છે. માથેરાનના શિખરનો ઘેરાવો મોટો ન હોવાથી ત્યાંની સડકે પણ તેટલા પ્રમાણમાં સાંકડી છે અને તેથી ત્યાં ઘોડાગાડી તથા બળદગાડીને ઉપયોગ કરવા દેવામાં આવતું નથી. માત્ર બાઇસિકલ તથા માણૂસવડે ખેંચાતી જનરક્ષા નામની જાપાની પદ્ધતિની હાથગાડીઓનો ઉપયોગ કરવાની છુટ છે. ત્યાંની સર્વ પ્રકારની વ્યવસ્થાને અધિકાર સુપરિન્ટેન્ડેન્ટના હાથમાં રહેલે છે એટલે તેની ઓફીસ ત્યાં કાયમ રહે છે; છતાં સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની ઑફીસ ઉપરાંત ત્યાં પોલીસ સ્ટેશન, હોસ્પિટલ, પી. ડબલ્યુ ખાતાનો સ્ટોર, ઇંગ્લિશ ચચ, અંગ્રેજોનું કબ્રસ્તાન, જિમખાનું, રેસકોર્સ, લાયબ્રેરી ઇત્યાદિ પણ છે અને ઉનાળામાં ગુલાબી જીલ્લાના કલેકટર સાહેબનું મકામ પણ માથેરાનમાં રહેતો હોવાથી તે વેળાયે કલેકટર સાહેબની જૂદી જૂદી ઓફિસે પણ ત્યાં આવે છે અને એથી એક પ્રકારે માથેરાનની સર્વ પ્રકારની વ્યવસ્થા બહુજ સારી રહી શકે છે. ગિરિશિખરના અંતિમ ભાગમાં ભ્રમણ કરીને વાયુસેવન કરવા માટેનાં અને ઉંચી ટેક

Page #25

ત્રના.
૧૪૧
રીઓ પર ઉભા રહીને ત્યાંની સ્વાભાવિક મનોહર શેભાનું અવલોકન કરવા માટેના સ્થળે સ્થાને
સ્થાને કરવામાં આવ્યાં છે અને તે સ્થળને અંગ્રેજી નામ આપવામાં આવ્યાં છે. એ ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે “પિઈટ્સ”(Points) ના નામથી ઓળખાય છે અને તેમનામાંના મુખ્ય
પોઈન્ટ્સ” આ પ્રમાણે છે-એલેજાન્ડ્રા પાઈ, ચેક પોઈન્ટ, ગ્રે ઍ લિલ્લુ પેનેરમા પિઈટ્સ, ગાર્બ પિઈન્ટ, હાર્ટ પિઈ, પકર્યું પાઈન ઑઈ, લુઈસા પેઈન્ટ, ઇકે પિઈન્ટ, લેન્ડસ્કેપ પેઇન્ટ ઇત્યાદિ. એ પિોઈન્ટસપર પ્રભાતમાં અને સાયંકાળે અનેક સ્ત્રીપુરૂષ ભ્રમણ કરવા માટે જાય છે; કારણ કે એ ટેકરીઓ પરથી દૂર પર્યન્ત દૃષ્ટિગોચર થતી કાંકણપટ્ટીની અને ટેકરીઓની શોભા અત્યંત ચિત્તાકર્ષક તથા આહાદક લાગે છે અને તે એટલે સુધી કે ત્યાંથી દષ્ટિ દૂર કરવાની ભાગ્યેજ ઇચ્છા થાય છે. જૂન માસમાં માથેરાનની હવા શુષ્ક તથા શીતલ હોવાથી બહુજ આરોગ્યદાયક હોય છે અને સમસ્ત વાતાવરણ એટલું પ્રિય લાગે છે કે વિશુદ્ધ હૃદય ઘડીભર નિસર્ગની અદ્દભુત શક્તિમાં લિન બની જાય છે. માથેરાનની આસપાસ વિસ્તરેલાં ઘાટાં જંગલે, વૃક્ષો અને વૃક્ષપથી છવાયેલાં પર્વત શિખરો, ત્યાંની શીતલ, શુષ્ક તથા સુગંધમયી પવનલહરી, ત્યાંના લત્તાકુંજ સમાન માર્ગો અને ત્યાંની શાંતિ તેમજ ઐકાંતિકતાના યોગે માથેરાન ભારતવર્ષમાંનું એક અત્યંત મધુર સ્થાન છે, તેના આવા માધુર્યના કારણથી જ માથેરાન નવવિવાહિત પાશ્ચાત્ય દંપતીઓના મધચંદ્ર (Honey moon) માટે એક પરત્તમ સ્થાન મનાય છે અને તેથી જ એની “ મધચંદ્ર ભૂમિ' તરીકેની ખ્યાતિ સર્વથા યોગ્ય છે. આ એક પ્રશ્ન છે કે, આવા રમણીય સ્થાનમાં ગ્રીષ્મકાળમાં સર્વ સાધનસંપન્ન પુરૂષ તથા અમદાઓ માત્ર હવા ખાવાના ઉદ્દેશથીજ આવે છે કે કેમ ?
કેટલાક સાધનસંપન્ન સ્ત્રીપુરૂષો માથેરાનની શુષ્ક, શીતળ તથા આરોગ્યવર્ધિની પવનલહરીઓના સેવન માટે માથેરાનમાં આવે છે, કેટલાંક રૂગજને ડૉકટરના ઉપદેશથી હવાફેર માટે અને ગયેલા આરોગ્યની પુનઃ પ્રાપ્તિ માટે કેટલાક સમય પર્યત માથેરાનમાં આવી વસે છે; કેટલાંક ત્રાપુરૂષો કેવળ ત્યાંની પ્રાકૃતિક શોભાના નિરિક્ષણ માટે અને એક નવીન સ્થાનને જોવાની પિતાની આતુરતાને તૃપ્ત કરવા માટે જ માથેરાનની ભૂમીને પોતાની મુલાકાતને લાભ આપે છે અને કેટલાક લોકો “સિજન” માં ત્યાં હોટેલ, વીશી, ચહા સેડા બરફની દુકાને તથા એવીજ બીજા પ્રકારની દુકાનો ખોલીને પાંચ પૈસા પેદા કરી જવાના લાભથી પણ માથેરાનમાં પોતાની છાવણી નાખીને પડે છે. આ સર્વ ઉદ્દેશે શુભ હોવાથી એ લેકેના શુભ ઉદ્દેશવિષે વિશેષ કાંઈપણ બોલવાનું રહેતું નથી, પરંતુ જેવી રીતે ગુલાબમાં કાંટા હોય છે અને જ્યાં સુગન્ધ હોય છે ત્યાં દુર્ગન્ધ પણ હોય છે, એટલે કે જ્યાં ગામ હોય ત્યાં ઢેડવાડો હોવો જોઈએ. એ નિયમ સર્વમાન્ય હોવાથી માથેરાનમાં સર્વથા અશુભ ઉદેશથી આવનારાં સ્ત્રીપુરૂષોની સંખ્યા પણ ઓછી હોતી નથી. કેટલાક લંપટ ધનાઢય યુવકે કેવળ ત્યાં આવતી અન્ય નવોઢા તથા કુમારિકાઓના સૌન્દયના નિરિક્ષણથી પિતાનાં નેત્રોની સાર્થકતા કસ્વાના ઇરાદાથી આવે છે; તેમજ કેટલીક તરૂણી, ધનાઢય અને રૂપવતી, પરંતુ અનિતીના માર્ગમાં ચઢી ગયેલી વિધવા વનિતાએ માથેરાન જેવાં ઐકાંતિક સ્થાનમાં પિતાના પ્રેમિકાને લઈને કેવળ ભોગવિલાસના યથેચ્છ અને સ્વચ્છેદ સેવન માટેજ આવતી હોય છે. કેટલાંક પારસી, યુરોપીયન, ઐશ્લે ઇન્ડિયન, નેટવક્રિશ્ચિયન તથા સુધરેલાં હિન્દુ કુટુઓનાં યુવક યુવતીઓ પોતાના ભાવિપ્રિયત્તમ તથા ભાવિપ્રિયત્તમાઓ સાથે કેટશિપ' કરવા માટે પધારેલાં હોય છેકેટલાક યુરોપીયન, પારસી કે સુધરેલા હિન્દુ નવવિવાહિત દંપતી પરણ્યા પછી તરત * મધચંદ્ર' ના ઉપગ માટે માથેરાનમાં આવી લાગે છે

Page #26

૧૪૨
ઔસુખ દશુશ્રાવિકા.
અને કવચિત્ ક્રાઇ શંભુલાલ તથા વિમળા જેવાં પ્રેમી (?) પાત્રા લગ્નના વિધિથી એકબીજા સાથે જોડાવા માટે અને ત્યાંજ • હનીમૂન ? રવા માટે આવે છે, અર્થાત્ માથેરાનનાં અનેક ‘વિજિટર્સ' ના ત્યાં આવવાના ઉદ્દેરોો ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના હેાય છે. અસ્તુઃ આપણા સંબંધ માત્ર શબુલાલ અને વિમળા તેમજ તેમના લગ્નસમારંભમાં તેમના નિમ ત્રણથી પધારેલા ક્રેટલાક અન્ય પાત્રા સાથેજ હાવાથી હવે આપણે મિસ્ટર શંભુલાલના બંગલામાં પ્રવેશ કરીને ત્યાંની કેટલીક વિલક્ષણ ધટનાઓનું જ અવલાકન કરીશું.
શભુલાલના બંગલા સ્ટેશનથી દશ મિનિટના રસ્તાપર વૃક્ષોની ઘાટી ઘટાના મધ્યભાગમાં હતા અને આસપાસના ખીજા મંગલા દૂરના અંતરપર આવેલા હાવાથી એકાંતનું. ત્યાં એવુ તા સ્વતંત્ર સામ્રાજ્ય હતુ કે, બહારના ખુલ્લા ચેાગાનમાં બેસીને ગમેતેવી ચેષ્ટાએ કરવામાં આવે તા પણ ત્યાં કાઇ જોઇ શકે તેમ નહતું, બંગલાના મધ્યભાગમાં એક મોટા હાલ હતા અને તેમાં જમીનપર કૉન્સટેન્ટીનેાપ્લની બનાવટના મે મોટા ગાલીચા પાથરીને ચારે તરફ્ ભીંતની અડે।અડ ઉત્તમ કારીગરીની ખુરસી તથા કાચ ઇત્યાદિ હારબંધ ગોઠવી દેવામાં આવ્યાં હતાં; કારણકે કલકત્તાવાળી મિસ ગાહેરજાનના તથા મુંબઈની મિસ સરસ્વતીના સંગીતનેા જલ્સા એ હાલમાંજ થવાના હતા. દીવાલાપર રાજા રવિવર્માંનાં તેમજ કેટલાક પાશ્ચાત્ય કુશળ ચિત્રકારાનાં શ્રગારિક ચિત્રા થાડા થાડા અંતરે ટાંગેલાં હતાં અને તે ચિત્રા અત્યંત સુંદર કેમમાં મઢેલાં હાવાથી આકર્ષક લાગતાં હતાં. છતમાં હિન્કસના ચાર મેટા લેમ્પો લટકાવેલા હતા અને વચ્ચે ‘ અલાદીન ’ નામક કિટસન લેમ્પ પણ રાખવામાં આવ્યા હતા.
એ હાલની બન્ને બાજૂએ બબ્બે વિશાળ ઓરડા હતા, એટલે એક બાજૂના બે વિશાળ ઓરડામાં શંભુલાલ, નટવરલાલ અને મિસ વિમળાના નિવાસ હતા અને બીજી બાજૂના એ એરડામાં મિસ ગૌહર અને સરસ્વતીને ઉતારા આપવાની વ્યવસ્થા-કરવામાં આવી હતી. કમ્પાઉ ન્ડમાં એ બંગલાથી ઘેાડા તરપર એક ખીજો નાના બગલા હતા, તેમાં સર દ્વારકાદાસ, લેડી દ્વારકાદાસ, મેસસ જ્યંતિકાન્ત અને મેાદી આદિ નિમંત્રિત અતિથિઓને ઉતરવાની ગાઠવણુ કરાયેલી હતી. મિસ્ટર જોન જોન્સને · જિમખાના હોટેલ ' નામક એક પારસી ગ્રહસ્થની માલિકીના અંગ્રેજી ફેશનના હૉટેલમાં રહેવા તથા ખાવાપીવાની વ્યવસ્થા કરી આપવામાં આવી હતી; કારણું કે તે યૂરપીયન હોવાથી આ સધળા નેટવેના મધ્યમાં એને રહી શકાય તેમ નહેતું, છતાં પણુ આશ્રય તે એ હતું કે મિસ્ટર જોન્સ, નામ માત્રને માટેજ હોટેલમાં રહેતા હતા, બાકી ઘણા ખરા વખત તે તે સર દ્વારકાદાસ અને લેડી દ્વારકાદાસના સહવાસમાંજ વીતાડતા હતા. આ પ્રમાણે શ્રી પાંચ શ‘ભુલાલભાઇના લગ્નસમારંભની સર્વ કાંઇ વ્યવસ્થા થઇ ગઇ હતી અને લગ્નકા તે માત્ર ૨૪ કલાકનેાજ વિલંબ હતા. આ પ્રસંગપર નાતરેલા સર્વે ગ્રહુંસ્થા પણ એક પછી એક આવી ગયા હતા, તેમજ શ્રી પાંચની ઓફિસમાંના ઘણા ખરા કલાકોઁ પણ કામકાજતે માટે આવી પહેાંચ્યા હતા પણ શાન્તિપ્રસાદનું નામ તે નિશાન જાતું નહતું, તે પરથી સહુ અનુમાન કરી શકાતુ હતું કે તે ઇચ્છાપૂર્વકજ નહિ આવ્યેા હાય. ઓફ્સિના સધળા કલાર્કાને લગ્નના આગલા દિવસે આવવાની સૂચના કરી દેવામાં આવી હતી. અતિથીમડળમાંની એક વ્યક્તિ આપણું ખાસ લક્ષ ખેંચતી હતી. કારણ કે તે વ્યક્તિને પણ જો કે ઉતારા તા મિસ્ટર જોન્સની સાથેજ ‘ જિમખાના હોટેલ ' માંજ આપવામાં આવ્યેા હતેા છતાં તે ણુ ખરૂં મિસ વિમળાના સહવાસમાંજ દૃષ્ટિગાચર થતા થતા. મિસ્ટર જે. ફ્રેન્કલિન શ્રી પાંચ શ ંભુલાલની એક્સિમાં વડા અધિકારીનું સ્થાન ભેગવે છે, અને લગભગ એફ્રિસના તેમજ અન્ય ખાતા

Page #27

સંસાર દર્પણ અને સુશીલાની કર્મકથા.
૧૪૩
એના સર્વે પરના ખાનગી કાર્યો તેમને હસ્તક છંતા હોવાથી શ્રી પાંચ તેને લગભગ પિતાના વડીલ બધુ સમાન માનતા હતા; કારણ કે મિસ્ટર ફ્રેન્કલિન પણ તેમના કહેવા પ્રમાણે ઇગલાન્ડમાં એક ઉંચ્ચ અને ખાનદાન કુટુંબના વારસ હતા એટલે એવા એક ખાનદાને પુરૂષ સાથે માનબુદ્ધિપૂર્વક વર્તવું જરૂરી છે એમ શંભુલાલનું નિશ્ચિત માનવું હતું. મિસ્ટર જે. ફ્રેન્કલિન એજ આપણી આ વાર્તામાંની નવીન વ્યક્તિ છે; તે એક કદાવર બાંધાનો અને સામાન્ય પુરૂષ કરતાં ઉંચ્ચાઈમાં કાંઈક વધારે પણ સુંદર આકૃતિવાળા લગભગ ૨૫-૨૬ વર્ષની ઉમરનો યુવક હતો. સંધ્યાકાળનો સમય થવા આવ્યો હોવાથી અને હિનસ્ટાઈમને કાંઈક વિલંબ હોવાથીમિસ્ટર - કેન્કલિન “ઇકે પેઈન્ટ ” પર આમ તેમ ચક્કર લગાવતા દષ્ટિગોચર થતા હતા. (અપૂર્ણ)
સંસાર દર્પણ અને સુરીલાની કર્મસ્થા.
(લેખક–મંગળાબાઇ મેતીલાલ ફકીરચંદ પ્રેમચંદ ).
ચેતન રહીત થઈ હું પડી ના કંઈ સમજ મુજને પડે, જાગ્રત થઈ શું થઈ દશા ? મારૂ હદયતો બહુ રડે; નિદેય કસાઈ ને કસાથીમાં નહિ અંતર દીસે, જયાં ના હૃદય ત્યાં દેવ પુજા વ્યર્થ છે મંદિર વિષે. તે ભ્રષ્ટ ગોરે સાથ આવી હણવા કરી માગણી, તને એકલી કંગાળ મુકીને ગયા હારે ધણી; હું રેષથી સામી થઈ બસ તું હરામી ચુપ થા, ઇશ્વર તણું આ સ્થાનમાં બદદાનતી તે દૂર જા. યમ દમ અને સમને નિધિ બ્રાહ્મણ ખરો તે જાણો, જે હૃદય પ્રભુને પુજતો તે દેવ પૂજક માન; તું શું બને નિર્લજ ઘાતી અધમ માનવ રાક્ષસી, તુજ અંતરે કયાંથી કુડી પણું વાસના આવી વસી. મારા જીવનમાં એક પણ દુષ્કૃત થયું નથી તે છતાં, શાને પ્રભુ ? આ આફતો પડતી હશે સહસા વૃથા; આવી ચડયો ત્યાં દેવનો દુત મુકિત બંધનથી થઈ, આ ગોર નાઠો તે સમે આવી–બલા-ચાલી ગઈ. તે ભાઈ ધર્મિ અતી હતેા મુખથી દિલાસો દઈ કરી, મુજે બહેન છે. તું- હૈયે ધરની ના હવે બન ગાભરી; થઇ શાંત વાત કહે મને પ્રારંભથી તુંજ આદરી, શું કહું પતીને પત્ર વાંચો કથની છે મુજ દુખભરી. તે બંધુ સમજી સૌ ગયે છે ધન્ય તેની સન્મતી, પતી હેમની થઈ ભેગ હું ના અન્ય મારી ગતી હતી; ”
પર

Page #28

સુખ દર્પણ-શ્રાવિકા.
૫૬
ઝિટ ઘેર તેને લઈ ગયો મુજને દિલાસો દઈ અતી, મમ ભાગ્યમાં સુખ ના લખ્યું ભાભી અદેખી ત્યાં હતી. એ ભ્રાત ભગિની સમ ગણે પણ ના ગમે તેને અરે, સહુ લોકમાં તે બોલતી આડે સંબંધ બેઉ ધરે; એ વાત આખા ગામમાં પ્રસરી ગઈ ધીરે ધીરે, થતી લોક નિન્દા ભાતનાં ને માહરાં અંતર ચીરે. . પર માતને પીતા તણું પુત્રી ગણે નીજ બહેન છે, પણ રૂઢી બળે ના એકઠાં તે બહેન ભાઈ રહી શકે; આ પણ સમાજ વિચીત્ર છે વિચારવાનું છે. ઘણું, પછી ભ્રાતની સંમતિ લઈ શરણું ગ્રહ્યુ આશ્રમતણું. આશ્રમ મહિ વિશ્રામ નીરાધારને નિત્યે મળે, ઉપકારવશ તેનાં હૃદય સ્થાપક પ્રતિ નીચા વળે; પણ મારા મનથી નહિ ઉગ લવલેશે ટળે, પતિ વિરહની પીડા થકી મુજ રાંક હાડ બહુ બળે. હું વખત વિચારતી આ જીન્દગી શા કામની, મુજ કાન્તના શુદ્ધ પ્રેમ વિણ આ જીન્દગી છે નામની ! એકી સે જોઈ કહુ તસવીર લઈ મુજ શ્યામની, ઠીક થાત જે હું તજાઈ હોતે જેવી સીતા રામની.
ચાલુ .
વ્યવહારમાં જીઓનો હિસ્સો.
(વા સે. શારદા હેન.) વ્યવહારમાં સ્ત્રીઓનો હિસ્સો શું છે? તે વાત ભૂલી જવાય છે. અને સ્ત્રીઓ તો માત્ર પ્રજા ઉત્પન્ન કરવાનું સાધન, લાગણીવાળી નોકર અથવા નવરાશનું રમકડું ગgવામાં આવે છે, તેથીજ પુરૂષનું કાર્ય સફળ થતું નથી. તમે શું કરો છો, સભામાં જઇને શેનાં ભાષણ કરે છે, કયાં ગહન વિષયોમાં તમારા મન રોકાયેલાં છે એ સંબંધી તમારી પત્ની કે બહેન કે માતાઓ કેવળ અજ્ઞાત હોય છે. સ્ત્રીઓ કઈક જાણવા માગે કે માથું ઉંચું કરે તે તેને તમે દાબી દ્યો છે. સ્ત્રીઓ પણ મનુષ્ય છે એ વાત તમને યાદ રહેતી નથી એટલે તેને તો રેહસી નાંખવામાં કચરી નાંખવામાંજ તમે હાટાઈ માને છે. સત્તાને મદ એ તો વસમો છે, કે એકવાર હાથમાં આવી તે કાને છોડવી ગમે? પુરૂષ અને સંસ્કારી સ્ત્રી સાથે મળીને કઈ પણ બાબતને વિચાર કરશે તો નિઃસંશય તે વધારે સારી રીતે કરી શકશે. જુદાં રહીને તેમ નહિ થાય. એક આંખવાળા મનુષ્ય કરતાં બે આંખવાળા મનુષ્ય વધારે સારી રીતે જોઈ શકશે. સ્ત્રી તરીકેનાં, તમારી સહચરી તરીકેનાં અને તમારા સંતાનોની માતા તરીકેનાં જે અમારા પિતાનાં હક છે તેજ અમે માગીએ છીએ. અને તે હકના બદલામાં જે ફરજો અમારે અદા કરવાની છે, તેમાં પાછી પાની

Page #29

શ્રી જગત..
૧૪૫
કરીશું નહિ. કારણકે ચારિત્ર્યનું ખરું લક્ષણજ લેવડ–દેવડમાં છે અને તેની ખીલવણું એજ કેળવણુનું લક્ષ્યબિન્દુ છે. ભારતવર્ષનું પ્રાચિન ગૌરવ, પ્રાચિન વિભૂતિ, સ્વતંત્રતા, સામાજીક બંધનના ત્રાસમાંથી છુટકારો એ સર્વને ઉપાય કેળવણજ છે. રાષ્ટ્રીય પુનરૂદ્ધારનું સાધન એજ છે કે સ્ત્રી અને પુરૂષ સાથે રહીને સંપથી કાર્ય કરવું,
હૃદયના ઉંડા ખુણમાં જોતાં સ્ત્રીઓને કેળવણી આપવાની પુરૂષોની ઈચ્છા છેજ નહિ. તેઓ બીએ છે, ગભરાય છે... જ્યાં હજુ કેળવણીની શરૂઆત થઈ નથી તે પહેલાં તો તેમને બીક લાગે છે કે રખેને પોતાની સ્થિતિ ઉતરતી થઈ જાય. રખેને તેઓ પ્રભુ મટી સેવક થઈ જાય. ખરૂં જોઈએ એમ છે કે તેમનામાં અદેખાઈજ છે. બાકી જે માગે પુરૂષોની બુદ્ધિને-આત્માને વિકાસ થતો હોય તે માગ અબળા માટે શું કરવા બંધ રાખ ? આત્માને વિકાસ કરવાની જરૂર તો રુમી-પુરૂષ બન્નેને સરખી છે. જે કાલિદાસ, ભવભૂતિ, શેકપીઅર, બાઈરન, બેકન વિગેરે મહાન સાહિત્યકારેના લખાણેથી તેમને લાભ થતો હોય તે તેનાથી સ્ત્રીએને હાનિ થશે એમ શા માટે ધારવું ? દુનિયાના વ્યવહારમાં, નોકરી ને ધંધામાં, વેપારમાં, રોજગાર કરવામાં અને કુટુંબની જવાબદારી ઉઠાવવામાં આ શિક્ષણને લીધે પુરૂષો અયોગ્ય નથી થતા તો સ્ત્રીઓને ઘરધંધો કરવામાં, બાલક ઉછેરવામાં, પુરૂષોને ઉની ઉની તાજી રસોઈ જમાડવામાં તેવું શિક્ષણ શા માટે આડે આવે. કદાપિ કઈ દાખલા અપવાદ રૂપ બનશે કે જેમાં કેળવણીને દુરૂપયોગ થતો જણશે, પણ તેના મૂળ કારણે બીગ્ન ઘણાં હશે. -- સ્ત્રીઓને સુશિક્ષિત કરવા માટે સરલ માર્ગ એ છે કે, પ્રાથમિક શાળાઓની સંખ્યામાં ધારે કર, માધ્યમિક શાળાઓ નવી કાઢવી અને તેને અંગે સ્ત્રીઓને માટે ટ્રેનિંગના વર્ગ ઉઘાડવા તે સાથે પરગામની છોકરીઓને અગવડ ન પડે તે માટે જરૂરીઆત પ્રમાણે બોડગે કાઢવી એ સૌ જરૂરનું છે. સારાં પ્રતિષ્ઠિત કંબોમાં પૈસા લઈને બોર્ડસ રાખવાની પદ્ધતિ આપણું દેશમાં કાઢવાની ઘણી જરૂર છે. સ્ત્રી કેળવણીનો પ્રચાર કરવાના આ માર્ગ વ્યવહારે જણાય છે.” - હવે આ કામ ઉપાડી લેનાર સ્ત્રીઓ મળવી જોઈએ. પ્રતિષ્ઠિત કુટુંબની સ્ત્રીઓ જે પહેલ કરશે તોજ બીજા બહાર પડી શકશે. જે બાળલગ્ન રહેશે તો બાળવિધવાઓ પણ રહે વાની. જે તેમને ફરી ગૃહસ્થાશ્રમ માંડવાની ઈચ્છા ન હોય તે, તેમની શક્તિનો-બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરવાનો તેમના માબાપાએ માર્ગ કરી આપવો જોઈએ. એટલે પ્રસંગ આવે જનસમાજની સેવા કરી તેઓ ઉપયોગી જીવન ગાળી શકે. વિધવાનું જીવન એક મોટી મિલકત છે. તે વ્યર્થ ફેંકી દેવા માટે નથી. ઉલટું તેમનું જીવન દેશને વધારે ઉપયોગી, કિમતી અને પૂજનીય છે. ભારતમાતાનું તે પણ સંતાન છે અને તે માતાની સેવા તેમણે કરવાની છે. આ ભાવના જાગ્રત કરીને વિધવાઓ માટે અને અનાથ સ્ત્રીઓ માટે આશ્રમ કાઢવાની જરૂર છે.
alી–જરાત.
એક વીરમાતા–દીલી ખાતે જાણીતા બેરીસ્ટર મી. અસફઅલીને ઈન્ડીયન ડીફેન્સ એકટની રૂપે હાલ પકડવામાં આવ્યા ત્યારે તેમનાં માતાએ જણાવ્યું હતું કે “ હું ૨૦ * વરસની વયે વિધવા બની છું તે પછી ૩૦ વરસ દરમીયાન મેં આજે પહેલું જ સુખ જોયું છે.

Page #30

૧૪૬
શ્રીસુખ દર્પણન્માવિકા.
માત્રીથી કહું છું
અને તેની દેશસેવા મથવાને
મારી દીલગીરી એટલીજ છે કે મારા બેટાને દેશ સેવાનું જે કામ થોડો વખત છોડવાની ફરજ પડી છે ને કામ, ઉચકી લેવાને હું અઢી અને કમજોર હોવાથી અશકત છું અને મારો બીજો કઈ બેટ નથી તેના પગલે ચાલે. હું ખાત્રીથી કહું છું કે મારો છોકરો રાજ્યબંધારણના નિયમાનુસાર હિંદના છુટકારા માટે પિતાથી બનતું કરતો હતો અને તેની દેશસેવા માટે કોઈપણ ભાગ મેટ ગણાશે નહિ. મારા બુઢાપાની એક પુરી આશાને પ્રજાસેવા દેશને માટે સોંપી દેવાને મારી જીંદગીમાં આ પહેલો કીતવંત દિવસ છે.”_ _—
અખીલ ભારત શ્રી મહામંડળ–અખીલ ભારત સ્ત્રી મહામંડળની શાખા મુંબઈમાં ખોલવામાં આવી છે, આવી શાખા ઉતર અને પુર્વ હીંદના મુખ્ય શહેરોમાં પણ ખોલવામાં આવી છે. આ મંડળ તરફથી સ્ત્રીશિક્ષકે તૈયાર કરવાનું મુખ્ય કાર્ય થાય છે. ' | સ્ત્રીઓના હક્ક માટે હીંદી સ્ત્રીઓની માગણું–હેમરૂલ લીગની બાનુઓની શાખા તરફથી અમદાવાદ ખાતે ગયા ગુરૂવારે એક સભા મળી હતી. જે વખતે, સુધારાની યોજનાની રૂએ જે જે હકે પુરૂષોને મળે તે બાનુઓને પણ મળવા જોઈએ, એવો ઠરાવ સર્વાનુમતે પસાર થયો હતો. આ બાબત બની શકે તે માટેના પ્રયાસો કરવાની વિનંતીઓ હીંદી પ્રજાકીય કસેસના પ્રમુખ અને “ઓલ ઈડીઆ કેસ કમીટીના સભાસદોને કરવામાં આવી હતી.
સ્વીકાર
શ્રીમણિભદ્ર–આ વાત પ્રભુશ્રી મહાવીરના સમયની ઘટના છે. જેમાં રત્નમાળા નામનું સ્ત્રી પાત્ર જે નેક ટેક અને સ્ત્રી ધર્મને વળગી રહેલ છે તે ખાસ દરેક સ્ત્રી વર્ગને મનનનિય છે. વાર્તા ઘણી રસમય અને બોધક હોવા સાથે ભાષા છટાદાર છે, અને વચ્ચે વાર્તાને અનુકુળ ચિત્રો મુકીને તેને આકર્ષક કરેલ છે, જે શ્રમ પ્રસંશા પાત્ર તેમ આવકારદાયક છે. કિંમત રૂા. ૧-૮-૦ છે. આ ગ્રંથ મેસર્સ મેઘજી હીરજીએ નવયુગ જેન સાહિત્ય પ્રગટ કરવાનું શરૂ કરેલ છે તેને બીજા કિરણ તરીકે બહાર મુકેલ છે અને તે પ્રકાશક પાસેથી ઠે. નં, પ૬૬ પાયધુતી મુંબઈ એ સિરનામે લખવાથી મળી શકશે. . કવિતાલાપ–રા. ચાંપશી વીઠલદાસ ઉદ્દેશીના ભિન્ન ભિન્ન વિષય ઉપર આંતરભાવે લખાએલાં ૬૭ કાવ્યને આ ગ્રંથમાં સંગ્રહ છે. મી. ઉદેશીના કાવ્યો આ માસિકમાં પ્રકટ થયેલાં છે. ને તેમનો સાહિત્યપ્રેમ પ્રસિદ્ધ છે એટલે તે માટે વિશેષ લખવું નિરર્થક છે. કેમકે તેમનાજ કહેવા પ્રમાણે કાવ્ય એ બુદ્ધિને વિષય નથી પણ હૃદયનો વિષય છે, એટલું જ નહિ પણ કાવ્ય એ છે કે જે જીવનને ઉન્નત, પવિત્ર અને જાગૃત બનાવી, જીવનમાં રસ રેડી કઠણું હૃદયને કામ બનાવે, પ્રપંચી આત્માને નિર્દોષ અને હસતા બનાવે, અને દુઃખીને દીલાસો તેમ સુખીને ચેતવણી આપી શકે. આ શકિત કોઈ પણ કાવ્યમાં કેટલા અંશે છે તે વાચકના હૃદય ઉપર આધાર રાખે છે. કેમકે અત્યારે મોટા ભાગ સરલ રચના અને રૂઢ શબ્દોના અલંકાર તરફ વધારે આકર્ષાય'
છે. કિંમત ૦–૧૪૦૦ પાકું પુ. મળવાનું ઠેકાણું–કર્તા ચાંપશી વીઠલદાસ ઉદ્દેશી નંબર ૧૦૨/૦૪ અરસીતપુર રોડ-કલતા.

Page #31

અનારસી માલ વેચનાર પાસેથી એકવાર મંગાવી જુઓ.
- બનારસી કાપ. પસંદ ન પડવાથી બદલી 7
આપવામાં આવશે. સાડીઓ દર રૂા. ૧૫) થી ૪૦૦) સુધી ૫ વાર લાંબી ને વર ને ૪૮ ઈંચ પનાની દરેક રંગની સાડી ને બુટ્ટીદાર
પીતાંબર સ જાતના દરેક રંગના ને દરેક કીંમતના વાર ૫, પને ૪૮ ઇચથી પર સુધી. કીંમત રૂ. ૧૦) થી ૨૫) સુધી.
ચેલી ખંડ બુટ્ટાદાર ને સાદા દર રૂ. ૧૫ થી ૨૫) સુધી. કાટના ખેલમણુ છોકરા-છોકરીને માટે ર૬ ના એક સટને રૂા. ૧) પીતળને સટ ૧ નંગ ૩૨ ના રૂા. ૩
જાનવર ૧૨ કાટના પચરંગી ૧ સટને રૂ. ૧) પોસ્ટેજ તથા પેકીંગને ખર્ચ - જુદા લેવામાં આવશે. મકંદદાસ નત્તમદાસ-ચેખંબા-બનારસ સીટી.
છે.
આર્યપ્રજામાં
ધર્મરૂપ
મનાતા
દિવસો.
તોસવ. છે - જુદા જુદા પુરાણોમાં જુદા જુદા ઐતિહાસિક ગ્રંથોમાં અને જુદા જુદા છે સ તંત્ર ગ્રંથોમાં જે જે વ્ર તથા ઉત્સવ બતાવેલા છે તેઓના ધાર્મિક સંસ્કાર એ સર્વલોકના અંત:કરણમાં અવિચ્છિન્ન રહે એવા હેતુથી આ વ્રતસવ પુસ્તક છે ગુજરાતી ભાષામાં રચવામાં આવેલું છે.
- આ પુસ્તકમાં આખા વરસમાં આવતા ૩૬૦ દિવસમાં આવતા કુલ ૨૨૦ આ વ્રત તથા ઉત્સવનું સાધારણ સ્ત્રી-પુરૂષે પણ સમજે એવી સરલ ભાષામાં વિવે- એ છે ચન કરવામાં આવ્યું છે.
સનાતન ધર્માવલંબી સ્ત્રી-પુરૂષમાં પળાતાં તમામ વ્રત તથા ઉત્સવ માટે ફિ આ પુસ્તક એક માર્ગદર્શક છે.
_ કિંમત રૂપિયે ૧ એક
આ વૈધશાસ્ત્રી મણિશંકર ગાવિંદજી, - આતંકનિગ્રહ ઔષધાલય-જામનગર-(કાઠિયાવાડ).
માથામાં નાંખવાનું સુવાસિક તેલ] ધી હેર ટેનીક ઑઇલ [બાટલીની કીં. રૂા. ૧).
એલ્લાખ રોકડા રૂપૈયાનાં ઇનામો ! ! ! ૧લું ઈનામ ૨૪ બાટલી લેનારા માટે રૂ. ૩૨,૦૦૦ | ૪ થું ઈનામ ૩ બાટલી લેનારા માટે રૂ.૧૪,૦૦૦૨ ઇનામ ૧૨ બાટલી લેનારા માટે રૂ-૨૪,૦૦૦ | ૫ મું ઇનામ ૨ બાટલી લેનારા માટે રૂ. ૬,૦૦૦ ૩ જું ઇનામ ૬ બાટલી લેનારા માટે રૂ. ૨૦,૦૦૦] ઠું ઈનામ ૧ બાટલી લેનારા માટે રૂ. ૪,૦૦૦
(૫૦ ગ્રાહક કરી આપનારા એજંટને રૂ. ૫૦૦૦ ના ખાસ ઈનામની ૧ ટીકીટ આપવામાં આવે છે.) બાટલીઓ વી. પી.થી ઈનામી ટીકીટ, સૂચીપત્ર સાથે મોકલવા કે માં આવે છે. જવાબ માટે ટીકીટ બીડવી. (બેન્કર્સ: બોએ બેન્ક લીમીટેડ).
ધી હેર ટોનીક એઈલ મેન્યુફેકચરીંગ કંપની–ફેટ–મુંબઈ.

Page #32

કેવળ જીવદયાનો સંદેશે? મિત્રો, હસ્ટિયાનું દર્દ જોયું જાય તેવું નથી. તેવા જીવોને છોડાવવા, એ પુણ્યનું કામ છે. એમ ધારી તેમને ખબર આપ કે
૨૪ કલાકમાં દર્દીને શમાવનાર
( ૨ નં. ૧૬૬ હીસ્ટિરિયા–વાયુમુક્તા
કી. ર૪–૧૦–૦ પી. જી. દવા દેશી, સ્વધર્મ રક્ષક, પચ્ચ નહિ, ગર્ભવતી અને સુવાવડીથી લેવાય. આંકડી, ચકરી, તણાવું, ગભરામણ, શીત, ફાટ, તોડ, કળતર, જડતા, બેશુદ્ધિ, ગેળા, પ્રદર, લાળ, ગર્ભાશયનાં દર્દો, પક્ષઘાત, લકવા, અને ચિત્તભ્રમ યાને ઘેલછા ઉપર રામબાણ, જાતે અનુભવ અને સટીફીકેટ દે. ' છગનલાલ લલુભાઈ શાહ દેશીનામાવાળા.
- વિજાપુર–ગુજરાત.
ખાસ સ્વી સગવડ. કેસર, કસ્તુરી, અમર, બરાસકપુર, ઉંચી અગરબતી, અગર, દશાંગધુપ, સેનાચાંદીના પાના, સુખડ, અતર, હીંગ, હરડે, ખાપરીયુ, મોમાઈ, સીલાજીત, મેતીને સુરમે વીગેરે ખાત્રીદાર માલ કીકાયતથી વેચનાર ખાસ એકજ દુકાન.. ભાવને માટે પ્રાઈસલીસ્ટ જુઓ. ડી. શાન્તીલાલ કાતીલાલની કું,
જુમામસીદ, ન. ૧૨૭ મુંબઈ. તૈયાર છે. તાકીદે મંગાવો
તૈયાર છે. ટુંક સમયમાં બહેળે ફેલા પામેલી, આ કુંદન અને કુસુમ.
ભાગ ૭-૮ દરેક ભાગની કિંમત રૂા. ૧-૦ -૦
સેલ એજન્ટ, હરગોવનદાસ હરજીવનદાસ બુકસેલર,
ઠે. પાનકોર નાકા–અમદાવાદ,

Page #33

શુદ્ધ શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિથી લખાએલ સુંદર સસ્તા મનમોહક ફેન્સી કાર્ડ કંકોત્રીઓને માટે સંગ્રહ.
- સુંદર એક યા બે રંગમાં છાપેલા હીંદી-ગુજરાતી કાર્ડ કઢેત્રીઓ ,
નકલ ૧૦૦ ના રૂ. ૨૦-૦ . બેટ વગર છુટક નકલ ૧૦૦ ના રૂ.૧–-૦ નવી ડીઝાઈન ઉંચા સારા કાગળ અને કાર્ડ પર બે રંગમાં છાપેલા કાર્ડ
કાત્રી નકલ ૧૦૦ ના રૂ. ૩-૦-૦
લેટ વગર છુટક નકલ ૧૦૦ ના રૂ. ૧૮-૦ કરાર ત્રિવેર પીશુધના હાથે ખાસ પર્યુષણ માટે નવી કરાવેલ ડીઝાઈનમાં સુંદર બે રંગમાં છાપેલા કાર્ડ કંકોત્રીઓ નકલ ૧૦૦ ના રૂ. ૪-૦-૦
ભેટ વગર છુટક નકલ ૧૦૦ ના રૂ. ૨-૮-૦ ઉપર લખેલા કાર્ડ કંકોત્રીમાંથી કેઈપણ જાતના ૧૦૦ કે તેથી વધારે કાર્ડ કે કેત્રીઓ લેનારને નીચેના ગ્રંથ ભેટ મળશે. તેવા ગ્રંથ એક રત્ન સમાન छे, जुज कीमतमा १००० थी वधारे उत्तमोत्तम पानानुं वांचन मळशे तेनी साथे तमोने कार्ड कंकोत्रीओ मफत मळशे आवा लाभो वारंवार मळता नथी माटे अवश्य लाभ लई लेवो.. બાર માસમાં એક વખત આવતાં આપણા મહાન પર્વાધિરાજ પર્યુષણ વખતે જુજ કીંમતમાં શુદ્ધ સુંદર અને ફેન્સી કાર્ડ કંકેત્રી સાથે પૂર્વે થઈ
ગયેલા મહાન આચાર્યોના રચેલાં અપૂર્વ અમૃતામય. एक एक रत्न समान पुस्तको भेट आपवानी योजना
સંપૂર્ણ વાંચો. લોટ નંબર ૧ લે. એકંદર પાના ( ૧ શુકરાજ ચરિત્ર,
૧૨૨૪ એકંદર કી, ૨-૮-૦ ૧ નવાણું જાત્રાની વિધિ ૧૦૦ કાર્ડ કે કંકેત્રી લેનારને. . ! ૧ સ્નાત્રાદિ પૂજા સંગ્રહ " ૧ શત્રુંજય મહાત્યમ્ય, ગુજરાતી | ૧ આત્મનિંદાણકમ, .
. ૧ સુરસુંદરીને રાસ. - ૧ સ્તવન સંગ્રહ.
૧ સમ્યકત્વ પ્રભાવ નેવેલ. ૧ જૈન કથામાળા, 1 .
૧ જૈન કથામાળા. લોટ નંબર ૨ જે. એકંદર પાના | લેટ નંબર ૩ જે. એકંદર પાના ૧૧ર એકલર ઝી, ૨«
૧૮૩૬ એકંદર ક. ૪-૮-૦ ૧૦૦ કાર્ડ કાત્રી લેનારને.
૨૦૦ કાર્ડ કે કેત્રી લેનારને. " ૧ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ.
૧ શ્રાધવિધિ ભાષાંતર ૧ જૈન કાવ્ય પ્રકાશ ભાગ ૧-૨ જે. | ૧ કાવ્ય કોલ, નવીન પુસ્તક
-
.
N
o
*
----
-

Page #34

૨
.
સાવજ છે ..
! !
-
તા
૧ કકા અવીશ.' '
૧ અધ્યાત્મ વ્યાખ્યાન માળા. !, ૧ વૈરાગ્ય વિચિત્ર ભાગ ૧-૨ જે. ૧ જૈન સ્તોત્ર સ્તવન સંગ્રહ
૧ પુષ્પવતી વિચાર ૧ જેને કથાસાદ. * લોટ નંબર ૪ થે. એકંદર પાના | ૧ એલાયચી કુમારના ખટાલીઆ.
૧૮૦૬ એકર કી. ૧૦. ' ' . ૧. સ્યુલીભદ્ર શીયળવેલ. ૨૦૦.કાર્ડ કે કેત્રી લેનારને.
૧ શ્રીપાલ નાટક, ૧ પ્રોત૨ રત્ન ચિંતામણી . . - ૧ કાવ્ય કલોલ, નવીન પુસ્તક.. ૧ કાકલેલ, નવીન પુસ્તક. . . .. ૧ આરામ શાભા, નોવેલ, ૧ વિધીયુક્ત પંચપ્રતિક્રમણ સત્ર,
૧ જૈન કાવ્ય પ્રકાશ ભાગ ૧-૨ જે. ૧. સતપદી:ભાષાંતર. . . . . . . . . . . લાટ નંબર ૭ મા એકંદર પાના ૧ સમકિત કૌમુદી ભાષાંતર.| ૩પ૦૦ એકંદર કી. ૧૦-૧૨-૦ ૧ જૈન કથામાળા.
૪૦૦ કાર્ડ કે કનેત્રી લેનારને. લેટ નંબર ૫ , એકંદર પાના .
૧ જેન કાવ્ય સાર સંગ્રહ ૨૧૪૨ એકંદર કી. ૧૩-૦ )
૧ શ્રાધવિધિ ભાષાંતર. ૩૦૦ કાર્ડ કે કંકોત્રી લેનારને.
૧ પ્રકરર રત્નચીંતામણી, ૧ શ્રાધવિધિ ભાષાંતર.
૧ શતપદી ભાષાંતર. ૧ સેમ સૈભાગ્ય કાવ્ય,
, ૧ કાવ્ય કર્લોલ. ૧ રામાયણ અને આપણા આદશે | ૧ જૈન કથામાલા. ૧ જૈન સ્તંત્ર સંગ્રહ. ૧ સ્તવનાવલી ભાગ ૩ જે.
શીલકમાં પુસ્તકે ચેડાં છે તેથી જ્યાં ૧ સમકિત કૌમુદિ ભાષાંતર.
સુધી હશે ત્યાં સુધી મળશે. જે પુસ્તક ૧ આરામ શોભા, નેવેલ.
ખલાસ થશે તે તેને બદલે બીજું એકલ૧ જૈન કથામાળા.
વામાં આવશે. લોટને બરદકે. એકદર પાના ૨૫૦૦. છુટક પુસ્તક લેનારને પુરેપુરી કીંમતે ૩૦૦ કાર્ડ કે કંકેત્રી લેનારને.
પડશે. કાર્ડ કંકોત્રીની કીંમત કાપી આ૧ સ્તવન સંગ્રહ.
પવામાં આવશે નહીં. ૧ સમકિત કૌમુદિ ભાષાંતર. _' બહાર ગામથી મંગાવનારે સાફ ચા૧ જૈન કથામાળા.
ખા અક્ષરે લખવું તેમજ કીંમત ઉપરાંત ૧ સ્નાત્રાદિ પૂજા સંગ્રહ' ' ' . પેસ્ટેજ વી. પી. ખર્ચ વધારે પડશે. 2. ૧ રત્નસેન રત્નમંજરીને રાસ. , કાર્ડ કંકોત્રીના નમુના મંગાવનારે ૧ નવાણું જાત્રાની વિધિ,
ચાર આનાની ટીકીટ મેકલવી. જવાબ ૧ સ્તવનાવલી ભાગ ૨ જે.
મંગાવનારે રીપ્લાઈ કાર્ડ લખવો તે ( ૧ સૂરસુંદરીને રાસ.
સિવાય ધ્યાન આપવામાં આવશે નહીં. '
लंखोः-श्नावक भीमसिंह माणेक.. जैन पुस्तको प्रसिद्ध करनार तथा वेचनार. मांडवी, शाक गल्ली-मुंबइ.
4 - - -
- -

Page #35

છે જીઓનો સાથ, . (ધાત્રીશિક્ષા અથવા સુયાણી અને સૂતિકા.) અનેક સ્ત્રીએ સુવાવડ પછી જીંદગી સુધી છુપા દદથી પીડાય છે, ફરી બાળક ધારણ કરી શકતી નથી, યુવાનીને સદંતર નાશ થાય છે, બાળકો ઉછરતા નથી. આ સર્વેનું કારણે ગર્ભ ધારણ કર્યા પછી સુવાવડ સુધી કેવી રીતે રહી વત્તવું જોઈએ, સુવાવડ સમયે અજ્ઞાન સુયાણીઓના હાથે કેવી દુર્દશા થાય છે, વિગેરે ખ્યાલ હોતો નથી. ઉપરના દરેક ખ્યાલને આપતું “ સ્ત્રીઓને સાથી” સ્ત્રીઓને નવું જીવન બક્ષનાર પુસ્તક છે. જે દરેક હેનાએ પિતાની પાસે રાખી તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. કે જેથી પ્રસવની પીડાથી પ્રસૂતિઓના દયાજનક બૂમ-બરાડા અને પ્રસવ કાર્યથી થતા હૃદયવિદારક અનિષ્ટ બનાવે થવા પામશે નહિ. કીંમત રૂા. ૧-૦-૦, (પાસ્ટ ખર્ચ જુદો).
લખા–જૈન જનરલ બુક ડે છે.
| ભાવનગર,
૫દર નિક.
સ્ત્રી વર્ગ માટે ખાસ દવા, દરેક જાતના પ્રદર અને ગર્ભાશયના કેઈબી દરદથી પીડાતી અને શરમને લીધે અસહ્ય સંકટ ભગવતી અબળાઓ માટે આ દવા એક આશિર્વાદ છે. * સ્ત્રી ઉપગી” પુસ્તક મફત મંગાવો.
પ્રદર વિનાશક ઑફિસ,
ખંભાત-(૬)
અત્ત ! ! ! હેરત પમાડનારી વીજળીની આશ્ચર્ય જનક વસ્તુઓના ૪૪ સુંદર ચીત્રાવાળું પ્રાઇસ લીસ્ટ મફત મોકલવામાં આવે છે.
એક નાનકડા ગજવામાં રાખી શકાય તેવા -
જ થી લગ્ન.
ત્ર..
તેલ કે દીવાસળીની જરૂર વગર ફકત એક ચાંપ ખસેડતાંની સાથેજ ઘણીજ ભભકાદાર રોશની થાય છે.
| કીંમત રૂ. ૨, રા, ૩, ૩, ૪, ૫, અને ૬. પિસ્ટેજ ૬ આના. ટી. જી. શાહ-ઇલેકટીક સ્ટોર્સ, અમદાવાદ,

Page #36
કામિનિયા, હેરઓઇલ. (સંખ્યાબંધ ચાંદ, સર્ટિફીકેટ અને અભીપ્રાયો મળ્યા છે.) માલને મગજને સુંદર શાંત સુવાળા આનંદી તેજસ્વી અને તથા ચાલાક કાળી કરી બનાવે છે. દીલને અને રાહત જલદી આપે છે, વધારે છે: બાટલીની કિ.રૂ. 1-0-0 વી.પી. 0-4-0 ત્રણ બાટલીના રૂ.૨–૧૦–૦ પાસ્ટ 0-7- 2 ' લખાએશ્લે ઈન્ડીયન ગ કેમીકલ ફેં૦ જુમામસજીદ-મુંબઈ. એજટ રસીદ ડાયાભાઈ અને કુ. મેડીકલાલ-ભાવનગર આ માસિક તંત્રી શેડ દેવચંદ દામજીએ પોતાના આનંદ પ્રીન્ટિંગ પ્રેસમાં છાપી પોતાની સ્ત્રીસુખ-દર્પણ " શ્રાવિકા " માસિકની ઓફીસમાંથી પ્રગટ કર્યું .