Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemazabdAnuzAsana ane malayagirizabdAnuzAsana jayadevabhAI zukala bhAratIya zAstrIya vAlmayanAM uddagama ane vikAsamAM vyAkaraNazAstranuM asAdhAraNa mahatva che. chanda zAstra, jyotiSa, arthazAstra ane bIja zAstrono vikAsa te te samayanI sAmAjika sthitinA saMdarbhamAM thayelo che; paraMtu vyAkaraNazAstrane vikAsa prAcIna bhAratIya vAlmayanA pravAhane anusare che. vyAkaraNazAstrano uddabhava vaidika vAyanI paraMparAmAM brAhmaNagraMthanA yugamAM I. pU. 800 nI AsapAsathI zarU thaze ane I. sa. pUrve 1pa0 sudhI tene satata vikAsa thato rahyo. tyAra pachInAM lagabhaga sattara varSo sudhI A zAstrane vividha rUpe abhyAsa thato rahyo. dhvani, vyAkaraNa ane arthavicAranI zAkhAonA asaMkhya granthamAM te navapallavita thayo. A granthamAM prApta thatAM sUkSma anveSaNa, vistAra ane vaijJAnika anveSaNapaddhati jagatanA zAstrIya nAmayamAM anyatra jevA maLatAM nathI. yAska pUrvenA ane pANinipUrvenA lagabhaga trIsa jeTalA vayAkaraNanA ane temanA matAnA ulalekha nirUktamAM, RvedaprAtizAkhyomAM ane aSTAdhyAyImAM prApta thAya che. A badhA AcAryonA svataMtra ane saMpUrNa vyAkaraNagraMtha arthAt sUtra, dhAtu, gaNa, uNadi ane liMgAnuzAsana evAM pAMca aMgone samAvatA graMtha haze ke kema te spaSTa thatuM nathI. paraMtu A AcAryoe davani, vyAkaraNa, arthavicAra, vyutpatti ane paribhASA viSe je mahattvanAM vidhAne karyA hatAM te adyApi sacavAI rahyAM che. AvA AcAryomAM zaunaka, zAkaTAyana, audumbarAyaNa, gAgya ane ApizAlinA saMpUrNa graMthe hatA te nirvivAda che. brAhmaNagraMthenA yugamAM vyAkaraNacarcAnuM svarUpa vistRta hatuM. te carcAmAM vedonI judI judI zAkhAonA vanio, matronAM uccAraNe ane temanI viziSTatAo, vaidika prayoganI bhASA prayogonA saMdarbhamAM vilakSaNatAo tema ja bhASAprayogonI sUkSmatAo aMgenAM cintanene samAveza thato hato. kALakrame vaidika prayogo ane bhASA prayogonI carcAo be vibhAgamAM vibhakta banI. eka vibhAga zikSA ane prAtizAkhya rUpe avatAra pAmya ane bIje vibhAga zabdapArAyaNa arthAt zabdAnuzAsana rUpe jANItA banyo. IsupUrvenI TrI ane pAMcamI sadImAM vyAkaraNacarcAnuM je vizALa rUpa prakaTa thayuM temAM be mahAvaiyAkarane phALe mahattvano che. eka hatA. Apizali ane bIjA hatApANini, vyAkaraNanA prAcIna ulekhomAM ApizalinA vidhAno je saMdarbho maLe che temanA uparathI spaSTa thAya che ke ApizAlinI vyAkaraNa paraMparA satra, dhAtu, gaNa, uNudi, liMgAnuzAsana ane paribhASArUpe pUrNa hevI joIe. chUTAchavAyA ullekha sivAya A paraMparA viSe kazI vizeSa mAhitI prApta thatI nathI.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadevabhAI zukala 33 IsupUrvenI chaThThI ane pAMcamI sadImAM vyAkaraNacarcAnuM je vizALa rUpa pragaTa thayuM temAM be mahAvaiyAkaraNano phALe mahattvanuM che. eka hatA Apizali ane bIjA hatA pANini. vyAkaraNanA prAcIna ulekhomAM ApizaninA vidhAnonA je saMdarbho maLe che temanA uparathI spaSTa thAya che ke ApizAlinI vyAkaraNaparaMparA sUtra, dhAtu, gaNa, uNAdi, liMgAnuzAsana ane paribhASArUpe pUrNa hevI joIe. chuTAchavAyA ulekha sivAya A paraMparA viSe kazI vizeSa mAhitI prApta thatI nathI. IsunI pUrve 500nI AsapAsa thayelA AcArya pANininI vyAkaraNa paraMparAmAM sUtrasamUharUpe aSTAdhyAyI nAmano graMtha prApta thAya che. dhAtu pATha ane gaNapATha tenAM sahAyaka aMgo che. temanI vyavasthAne upayogI keTalIka paribhASAo pANinie sUtrarUpe rajU karI che. keIka uNAdisUtrasamUha temanA dayAnamAM haze tema kahI zakAya. aSTAdhyAyImAM prApta thatA liMganA niyamomAM liMgAnuzAsana samAI jAya che. 3983 sUtrone A graMtha batrIsa pAda ane ATha adhyAyamAM vibhakta che. A sUtromAMthI 1245 sUtra upara kAtyAyane vArtike rahyAM che ane 1228 sutro upara pataMjalie bhASya racyuM che. pANinie prabodhelI vyavasthA, vizALa pradeza upara bolAtI saMskRta bhASAnAM zabdarUponI siddhi mATe racelA niyamo, e niyamone paraspara anvaya ane e niyamo uparathI kALakrame sadhAyelA keTalAka prasiddha bhASAvaijJAnika siddhAMtoe pANininI kIrtine jagatamAM prasarAvI che. jIvana, jagata ane vADmayamAM sarvatra tarkayukta ane niyamabaddha vyavasthA nihALanArI pAzcAtya vivecanapaddhatine anusaranArA keTalAka arvAcIna pANinIyo pANininI vyavasthAmAM kSatio nihALe che ane pANinIya graMthamAM aneka sudhArA vadhArA thayA hovAnI mAnyatAmAM rAce che. brAhmaNa paraMparAnuM samagra saMskRta vADmaya pANininA niyamonuM daDhapaNe anusaraNa kare che. IsunI pahelI sadI pachI jaina paraMparAne potAnA AgavA vyAkaraNa vADmayanI khoTa sAlavA lAgI. bauddha paraMparAne AvI khoTa sAlatI na hatI. buddhagheSa ane bIjA bauddha lekhake pANinIya sUtrone chUTathI upayoga karatA hatA. tema chatAM IsunI cothI sadImAM thayelA AcArya candrane laghu, vispaSTa ane saMpUrNa vyAkaraNanI AvazyakatA lAgatAM temaNe vyAkaraNane cAndrasUtra nAme sUtragrantha ra. aSTAdhyAyI uparathI ja taiyAra thayelo A vyAkaraNagraMtha spaSTatA, lAdhava ane saraLatA sivAya bIjA kazAM viziSTa lakSaNe dharAvatuM nathI. IsunI AThamI sadImAM thayelA dharmadAse 2celI cAndravRttimAM kAzikAne sAvaMta upayoga thayo che. bauddha ane jaina paraMparAo aSTAdhyAyamAM maLatA vaidika prayogo aMgenA ane svaraprakriyA aMgenA sUtraniyamono tyAga kare che, paraMtu pANinie ApelAM ane prakRti pratyaya kAryamAM upayogI vedika udAharaNe ane yajJasaMdarbhavALAM udAharaNone te sAcavI rAkhe che. brAhmaNa paraMparAnI jema jaina vyAkaraNa paraMparAe potAnA prAcIna AcAryonA ulalekho karyA che. jainendra vyAkaraNa, zrIdatta (1-4-34), yazobhadra (2-1-99), bhUtabali (3-4-83), prabhAcandra (4-3-180), siddhasena (5-1-7) ane samantabhadra (5-4-140) jevA AcAryono ullekha kare che. AvI rIte zAkaTAyana vyAkaraNa paNa Aryavaja (1-2-13), Indra (1-2-37) ane siddhanandI (2-1-229) jevA prAcIna vaiyAkaraNene ulekha kare che. jainendra ane zAkaTAyanamAM ne dhelA pUrvA, cAryo pANinimAM nathI ane pANinie nAMdhelA pUrvAcAryo jainendra ane zAkaTAyanamAM nathI. jaina vyAkaraNa paraMparAmAM sauthI prAcIna graMtha IsunI chaThThI sadImAM thayelA AcArya devanandI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 siddhahemazabdAnuzAsana ane malayagirizabdAnuzAsana kRta jainendra zabdAnuzAsana che. pAMca adhyAya, vIsa pAda ane traNa hajAra aDasaTha sUtrovALA A graMthamAM sUtra, dhAtu, uNadi ane gaNapATha prApta thAya che. A vyAkaraNamAM pratyAhArone svIkAra thayo che tethI temAM pratyAhAra sUtro hevAM joIe paraMtu abhayanandInI mahAvRttimAM paNa te maLatAM nathI. jainendra vyAkaraNamAM pANini, kAtyAyana, pataMjali ane candrane yatheccha upayoga thayo che. tevI ja rIte IsunI AThamI sadImAM thayelA AcArya abhayanandInI jainendra sUtro uparanI mahAvRttimAM kAzikA, nyAsa ane cAndravRttino manabhara upayoga thayo che. bauddha ane jaina vyAkaraNa paraMparAo uparanuM pANininuM RNa keTaluM sAdyanta che tene mATe eka udAharaNa basa thaze. pANininA sUtraniyama anavarane strI (3. 2. 21) pramANe gaIkAlanA prasaMgane jaNAvavA mATe hyastana bhUtakALa vaparAya che. A sUtra uparanuM vArtika parokSe 2 vijJAne junaviSA jaNAve che ke A prasaMga lokaprasiddha heya ane prayakatAe pote je na hoya paraMtu tenuM darzana tene mATe saMbhavita heAya tyAre paNa A ja kALa vaparAya che. A niyamanAM be udAharaNa pataMjalie ApyAM che; jAthAnaH sAtamA ane athavA mAdhyamiwIFA A udAharaNomAM adhyAnI pAsenA prAcIna nagara sAketa uparanA ane citoDa pAsenI mAdhyamikA nagarI uparanA mInDaranA vijayane ulekha che. AnAM anukaraNe cAndravRttimAM banAsakaLa dUiAnA (1. 2. 81), jainendra-mahAvRttimAM jaLagherA mathAm (2. 2. 92), zAkaTAyana amoghavRttimAM va dhAre apAtInI (4. 3. 208), siddhahemacandramAM - siddhAne avantInA (5. 2. 28) ane malayagirimAM jAtIna kumArapAtra . (kRdanta 3. 23) evAM maLe che. jene zabdAnuzAsana pachInI bIjI jaina vyAkaraNa paraMparA zAkaTAyana vyAkaraNa paraMparA che. rASTrakUTa amoghavarSa pahelAnA arthAta IsavIsananA navamA saikAnA uttarArdhamAM thayelA ane pAlyakIrti evuM nAmAMtara pAmelA zAkaTAyane satrapATha ro ane sUtrapATha upara amodhavRttinI paNa temaNe racanA karI. temaNe gaNapATha, dhAtupATha, uNadipATha, paribhASApATha ane liMgAnuzAsana paNa racyAM. - dakSiNanA kadaMba rAjAonI amIdaSTi pAmelI ane pAchaLathI dakSiNanI digaMbara jaina paraM. parAe apanAvelI yApanIya paraMparAmAM A zAkaTAyana AcAryanI prasiddhi che. zAkaTAyanasUtramAM ane amAdhavRttimAM kAzikA, cAndravRtti ane nyAsanuM pUrepUruM anusaraNa jovA maLe che. vyAkhyAnane vistAra ane vipula udAharaNe ameghavRttinI viziSTatA che. pANinIca vyAkaraNaparaMparA pachInI A badhI vyAkaraNaparaMparAo munitraye pravartAvelA siddhAntamAM kazuM umero karatI nathI. temanAmAM prAcIna ke navIna bhASAprayogonA viziSTa ullekha maLatA nathI. samakAlIna sAhitya sAthe temane jhAjhe saMbaMdha nathI ane AvA sAhityanA anulakyamAM temanAM vidhAnamAM paNa kazA pheraphAra jovA maLatA nathI. hemacaMdrAcAryanuM siddhahema zabdAnuzAsana AmAM apavAda che. sUtraniyamane navesarathI rajU karAte krama, saMjJAomAM managamatA pheraphAro ane vidhAnalAdhavamAM emane moliktAnAM darzana thAya che. AvI spaSTa maryAdAo hovA chatAM pANinIya paraMparAnA munitrayanAM vacanane temaNe barAbara sAcavI rAkhyAM che. aSTAdhyAyInI svaradikI prakriyAnA tyAga sivAya temaNe bIju kazuM gumAvavAnuM iSTa mAnyuM nathI. pariNAme pANinIya paraMparAnAM sUtravArtikabhASyakathanonA pAThazodhana mATe A vyAkaraNagraMthe upayogI che.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadevabhAI zukala 35 jaina para parAnA vyAkaraNagraMthenI AvI upacAgitAnA saMdarbha mAM siddhahema vyAkaraNanuM ghaNuM mahattva che. aSTAdhyAyInAM sUtreAnA, kAtyAyananAM vArtti kAne ane pataMjalinAM bhASyavayAnA sauthI vadhAre upayAga hemacandrAcArye karyA che. A uparAMta IsunI dusamI sadI sudhImAM thayelA lagabhaga badhA mahattvanA vaiyAkaraNeA, candra, bhartRhari, nyAsakAra, maitreyarakSita ane kaiyaTanAM vidhAAne paNa temaNe peAtAnA vyAkaraNutra thAmAM samAvyAM che. sAlakI rAjavI siddharAja jayasiMhanI icchAthI hemacandrAcAye siddhahemacandrazabdAnuzAsananI racanA karI. A kArya temaNe I. sa. 1143mAM pUruM karyuM. triSaSTizalAkApuruSacaritanI prazastimAM AnA nirdeza maLe che. pUrva pUrvaja siddharAjanRpaterbhaktispRzo yAcayA / sAGga vyAkaraNaM suvRttisugamaM cakrurbhavantaH purA // siddhahemane a Mte paNa AvA ja nirdeza che, tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNazabdAnuzAsanasamUha kadarzitena / abhyarthitA nizvamaM vidhivad vyadhatta zabdAnuzAsanamida munihemacandraH // ATha adhyAya ane 4685 sUtrAvALA A sUtragraMthamAM pahelA sAta adhyAyeAnAM 3566 sUtrAmAM saMskRta bhASAnA vyAkaraNanI carcA che, pahelA adhyAyamAM saMjJA, sadhi ane nAma, khIA adhyAyamAM nAma, kAraka, tvaSNutva ane strIpratyaya, trIjA adhyAyamAM samAsa ane AkhyAta, cAthA adhyAyamAM AkhyAta, pAMcamA adhyAyamAM kRdanta ane chaThThA ane sAtamA adhyAyamAM tadditanI carcA karavAmAM AvI che. dareka adhyAyane aMte ekeka cAlukaca ra!jAnI prazasti che. siddhahemazabdAnuzAsanamAM vyAkaraNanAM badhAM aMgo, sUtra, gaNu, dhAtu, uNAdi ane liMgAnuzAsana prApta thAya che. gaNapAThane bRhadvruttimAM samAvavAmAM AvyA che. sUtrapATha upara hemacandrAcAyaeN` laghu, madhyama ane bRhad ema traNa vRttio racI che. bRtti arthAt tattvaprakAzikA upara zabdamahA vanyAsa arthAt bRhanyAsa nAmanI atyaMta vistRta TIkA prApta thAya che. nyAsanI racanA upara pataMjalinA mahAbhASyanI ane jitendraSuddhinA nyAsanI gADha asara che. ApaNane prApta thatA nyAsamAM pahelA adhyAyanA pahelA pAda apUNaeN ane trIjo tathA cethA pAda, khIjA adhyAyanA cAra pAda, trIjA adhyAyanA ceAthe pAda ane sAtamA adhyAyane trIjo pAda eTalA maLe che. nyAsamAM hemacandrAcAryanI pahelAMnA aneka vyAkaraNagraMthAnAM avataraNA maLe che, spaSTatA, vistAra ane sUkSmatAnI dRSTie brAhmavRMtara vyAkaraNa-paraMparAmAM A prathAnuM sauthI vadhAre mahattva che. siddhahemazabdAnuzAsananI khyAti hemacandrAcAryanA samayamAM ja ghaNI vistarI hatI. pachInA samayamAM badhA jaina graMthakArA A vyAkaraNanA upayAga karatA hatA. tema chatAM keTalAka svataMtra vyAkaraNagraMthA racavAnuM kAma yaMtrataMtra cAlu hatu.. jaina vyAkaraNagraMthAmAM vi. sa'. 1080mAM racAyelA buddhisAgara vyAkaraNatA ullekha karavA joIe. te hemacandranI pUrve racAyuM hatuM. malayagirinA vyAkaraNanA hastapratAmAM muSTivyAkaraNanA nAmathI ullekha karavAmAM Ave che. I. sa. 1177nI arthAt seAlaMkI rAjavI kumArapAlanA samayanI A racanA che. navAgama vRttikAra tarIke malagiri jANItA che. AgamavRttionI racanA pahelAM temaNe A zabdAnuzAsananI racanA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemazabdAnuzAsana ane malayagirizabdAnuzAsana karI hatI. malayagiri cAndra ane zAkaTAyanane ulekha kare che. haimavyAkaraNanI temAM ghaNI asara hevA chatAM hemacandrane temAM ullekha nathI. katatranI yojanA pramANe teNe saMdhi, nAma, AkhyAta, kRdanta ane taddhita evA vibhAgo pADayA che. pitAnI graMtharacanAmAM potAnA vyAkaraNane ja upayoga karo evI mahecchA pUrNa karavA malayagirinuM vyAkaraNa racAyuM che. jaina vyAkaraNamAM malayagirinA zabdAnuzAsananuM mahatve pramANamAM ochuM che. upara jaNAvyuM tema jaina graMthakAromAM potAnI paraMparAnAM vyAkaraNanA abhyAsa ane temano ja upayoga karavAnuM spaSTa valaNa najare caDhe che. jaina sAdhuo ane vidvAne A aMge hamezAM utsAhI rahyA che. divaMgata paMDita becaradAsajI AnuM uttama udAharaNa che. paMDitajIe nAnI vayathI ja siddhahemazabdAnuzAsanane abhyAsa zarU karyo hato ane AjIvana cAlu rAkhyo hato. siddhahemaparaMparAnA lagabhaga badhA graMthane tamane abhyAsa saMkrama hato. samagra haimasUtrapATha temanA jihavAge hatA ane haimavyAkaraNusUtrone teo vAraMvAra ulalekha karatA hatA. gujarAtanuM pradhAna vyAkaraNa nAmanA temanA lekhamAM temaNe siddhahemazabdAnuzAsanane vistRta paricaya karAvyuM che. gujarAtI bhASAnI utkrAMti aMgenA, muMbaI yunivarsiTInA Azraye temaNe ApelAM vyAkhyAnomAM siddhahemanA prAkRta vyAkaraNanA temanA abhyAsanI spaSTa chApa dekhAI Ave che. paMDitajInA vyAkaraNaviSayaka pAMDityano paricaya temanA malayagirikRta zabdAnuzAsananA zAstrIya saMpAdana (amadAvAda, 1967) uparathI maLe che. teramA saikAnI tADapatrIya hastaprata ane pUnAnI hastapatra uparathI temaNe A saMpAdanakArya karyuM che. hastaprato uparathI graMtha saMpAdana karanArA saMzodhakone hastapratonI keTalIka viziSTatAo-saLaMga lakhANa, lekhananI vyaktinika paddhati ane virAmacihnonA lagabhaga abhAvane kAraNe sUtra, vRtti, udAharaNe ane pratyudAharaNane judAM tAravIne vyavasthitarUpe mUkavAnuM muzkela bane che. vyAkaraNazAstramAM sUtronAM ekasarakhAM vRtti, vyAkhyAna, udAharaNa ane pratyudAharaNanI paraMparA pataMjalinA samayathI pracalita che ane IsavI sananA aDhAramAM saikA sudhInA badhA vRttigraMthamAM te prApta thAya che. AvI sthiti jaina vyAkaraNaparaMparAmAM paNa hoya te svAbhAvika che. kAzikA, cAndravRtti ane nyAsamAMnI paraMparA jainendra, zAkaTAyana ane hemacandramAM daDha banIne malayagiri sudhI pahoMcI che. tethI malayagirinA pAThane vyavasthita karavAmAM A paraMparA madadarUpa bane che. tenI sAthe sAthe saMpAdaka pAsethI A paraMparAnA pUrepUrI jJAnanI apekSA paNa rahe che. paMDitajIe AvI apekSA pUrI karI che. kAzikAkAra, jainendra, zAkaTAyana ane hemacandranA graMthe tapAsIne temAMnA vidhAnonI malayagirinAM vidhAne sAthe tulanA karIne sUtrA, vRtti ane udAharaNane vyavasthita rIte raju karavAnuM muzkela kArya paMDitajIe saphaLatAthI pAra pADayuM che. hastapratomAM vAraMvAra prApta thatA nAnA ke meTA graMthapAtAnuM punaHsaMdhAna ane punanirmANa karavuM paDe che. paMDitajIe nAnA graMthapAtonuM punanirmANa ane punaHsaMdhAna karyuM che, ane temane yogya saMdarbhomAM goThavIne graMthanI saLaMgasUtratA jALavI che. malayagirinA temanA saMpAdananI pAdaTIpa uparathI paMDitajInA saMpAdanakAryanI barAbara spaSTatA thAya che. keTalAMka udAharaNa joIzuM. (1) mULa pAThamAM Avazyaka spaSTatA thAya te mATe temaNe vyAkhyAna ane vRtti raju karyA cheH (24) vRttau "sthAnaguNapramANAdInAM AsattyA" ityatra 'Adi' zabdanidezena 'arthena' rUlyA saMgrAhya tasya 2 3M pR. 4 pAdaTIpa 4
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadevabhAI zukala 37 (A) atra 'citranu' kRti teH 'vodhane duvidhAyasUtra vaLena goSa nirjana pratijJati sArthakpR. 15 pATIpa 1 (2) hastapratanA doSa darzAvI zuddha pAThanI carcA temaNe karI che. (a) sandhipAdamAM sutra 7 ce | L | nA udAharaNa mA a Mge carcA karatAM temaNe jaNAvyuM che ke atre jovi pAThaH titaH vite vA jividhvamArAtaH | pR. 7 pATIpa 5 A) AkhyAnapAdamAM sUtra 31 meH phH / nA udAharaNa catturatra' sattvamIthaH / te badale ametti ane zAkaTAyanacintAmaNinA pATha caHstrane zuddha pATha samajavA ema temaNe darzAvyuM che. atra mAtravRtticintAmaLye pATe 'yaH svaM' tipAThaH Sita. zuzra mavet / pR. 179 pATIpa 1 * (3) malayagirinu` kAzikA, zAkaTAyana ane siddhahemanu' anusaraNa ANItuM che. tarata ja yAnamAM Ave evAM aneka udAharaNA temaNe rajU karyA che. kAzikAnAM badhAM udAharaNA tarapha temaNe ApaNuM dhyAna doryu che. namUnA rUpe pR. 7, pA. TI. ra; pR. 10, pA. TI. 1; pR. 16, pAdaTIpa 1; pR. 20, pATI5 1; pR. 84, pAdaTIpa 1; pR. 92, pAdaTIpa 3 ne rajU karI zakAya. (4) sUtra ane vRttinI sarakhAmaNI karatAM keTaleka ThekANe malayagirinI kSati tarapha paDitajI ApaNuM dhyAna dore che. (a) saMdhi prakaraNanA pAMcamA pAdanA 26mA sUtranI vRttimAM sUkArane Adeza thAya che ema malayagirie jaNAvyuM che. ahI' Adeza nahi paraMtu Agama zabda hevA joIe evA paDitajIneA mata che (A) nAma prakaraNanA AThamAM pAdanA 28mA sUtra uparanI vRttimAM bALamanA badale gamanAt ( arthAt jJAnasyAt ) hovuM joIe. ( 4 ) AkhyAta prakaraNanA navamAM pAdanA 37mA sUtra uparanI vRttimAM kuSi asamAnasyane badale batti samAnasya evA pATha heAvA joIe. (I) AkhyAta prakaraNanA dasamAM pAdanA 40mA sUtra uparanI vRttimAM taH| RtantrAn evAM e udAharaNAne badale azruta ane annathA: evu vaikalpika rUpa hevuM joIe. (5) malagirinA sUtrapAThamAM prApta na thatAM paraMtu vRttimAM nirdiSTa evAM sUtro tarapha paMDitajIe ApaNuM dhyAna doryuM che. (a) nAma prakaraNanA bIjA pAdanA pAMcamA sUtra brU-yajJanaranoH / viSe paDitajI jaNAve che ke A sUtra hastapratAmAM nathI paraMtu vRttimAMnI carcA uparathI tenuM astitva siddha thAya che. (A) nAma prakaraNanA trIjA pAkanuM paMdaramuM sUtra ni Irgha: / hastapratAmAM maLatuM nathI paraMtu A sUtra pachInA sattaramA ane egaNIsamA sUtra uparanI vRttimAM tenA nirde za maLe che tethI te Avazyaka che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemazabdAnuzAsana ane malayagizibdAnuzAsana paMDitajInI AvI sUmekSikAnAM aneka udAharaNA ApI zakAya vyAkaraNanA prAcIna ane aprasiddha graMthAnAM zAstrIya sa`pAdatemAM malagirinA zabdAnuzAsananuM A sa`pAdana mahattvanuM sthAna dharAve che. A saMpAdananI khIjI traNa viziSTatAe tarapha ApaNuM dhyAna jAya che--eka che A pustakanI vistRta prastAvanA; bIjI viziSTatA che tene te paDitajIe ApelAM tulanAtmaka pariziSTA ane trIjI viziSTatA che vyAkaraNusUtrasUci. 3. prastAvanAmAM pa`Dita e aneka upayAgI bAmatAnI carcA karI che. hastapratAnA pAThanI zuddhi, graMthapAtanuM punanirmANu, prAcIna vaiyAkaraNAnA kArya sAthe tulanA karIne zuddha pAne nizcaya, AvI badhI prAthamika AvazyakatAe paDitajIe pUrI karI che. jaina vaiyAkaraNAnA sakSepamAM ullekha karIne malayagirinAM jIvana, samaya ane kRtionI caryAM temaNe karI che. prabadhAmAM malayagirinA nAma mAtranA ullekha hAvAthI zabdAnuza!sanamAM prApta thatA ane ApaNe jeneA agAu nirdeza karyo che te udAharaNa bat chAtInuM gumAvAja: / uparathI malayagirine kumArapAlanA samakAlika TharAvIne tathA kumArapAlanA vijayA aMge z2arNa lekhAnA AdhAra laIne bAramA saikAnA uttarArdhamAM kumArapAla ane malagirinA samayanA nizcaya temaNe karyAM che. 5DitajIe malayagirinA saMnyAsa, jainadhama dIkSA ane tenA gaccha viSe paNa carcA karI che. malayagirie temanI AgamavRttiomAM vAparelA ane sauMskRta rUpAntara karIne rajU karelA keTalAka sthAnika zabdo viSe paDitajIe carcA karI che ane A zAnAM pracArasthAna saurASTramAM hAIne malagirinA saurASTranivAsanI paNu temaNe kalpanA karI che. prastAvanAmAM malayagirinI, nava AgameA uparanI vRttionI vyAkhyAnapaddhatinI paNa vistRta carcA paDitajIe karI che. vRttiomAM vyAkaraNukA mATe malagirie peAtAnA zabdAnuzAsananA ja upayAga karyAM che te paMDitajIe vigatA ApIne darzAvyuM che. cAndra ane zAkaTAyana para parAone samakSa rAkhIne racAyelA malagirinA zabdAnuzAsananI yeAjanA, viSayanirdeza ane nirupaNapaddhatine paMDitajIe samajAvyAM che. A be paraMparAthI judA paDIne maulikatA darzAvavAnA malayagirinA prayatnane paNa paMDitajIe samajAvyA che. eka tarapha zAkadrAyana sAthe ane khIjI tarapha siddhahema sAthe malayagirinA zabdanuzAsananI tulanA karIne tenA uparanA A prAcIna jaina vyAkaraNa para parAnA RNune temaNe vistArathI darzAvyuM che. a`te paMDitajIe kalpanA karI che ke malayagirie kAIka prAkRta vyAkaraNa paNa racyuM. hAvAtA saMbhava che. patijInI vyAkaraNa viSayaka vidvattA ane parizramane nirdeza granthAte maLatAM dasa pariziSTomAMthI maLe che. prathama ane ativistRta pariziSTamAM temaNe malayagiri, zAkaTAyata, hemacandra, jaitendra, kAtantra, cAndra ane pANininAM sUtrAnI sUci, dhaNA parizrama laIne rajU karI che. paMDitajIe sUtrAkSarIne badale sUtrAMkA ApyA che. ela. DI. insTiTyUTa A pariziSTane sUtrAkSarA ane aTThA sAthe svataMtra pustaka tarIke chapAvaze teA vyAkaraNanA abhyAsIete eka mahattvanu` sAdhana sahajaprApta banaze, khIjA pariziSTamAM malayagirinAM sUtronI akArAdi anukramathI sUci ApavAmAM AvI che, trIju` pariziSTa pa`DitajInA athAka parizramanA uttama namUno che. malayagirie potAnA zabdAnu zAsananAM sUtrone temanI peAtAnI navAgama vRttiomAM kAM kAM upayAga karyAM che tenI sUci A
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadevabhAI zukala 39 pariziSTamAM ApavAmAM AvI che. vRttimAM vyAkaraNaniSTha carcAnA saMdarbhamAM malayagirie karelA niyamavidhAnane temaNe sUtra tarIke zodhavAnA prayAsa karyAM che. A prayAsa mATe temaNe pANini, candra, zAkaDhAyana ane hemacandranA kAryanI paNa madada lIdhI che. Ane pariNAme keTalIkavAra zabdAnu zAsanamAM na maLatA paNu vRttinI vyAkaraNucarcAmAM sUcavAyelA kAIka sUtraniyamana temaNe samuddAra karyA che. pariziSTA 4, 5, 6 ane 7mAM uNuAdisUtranAM vRttisthalA, prAkRtavyAkaraNa satrAnAM vruttisthalA, vAti ke ane paribhASa sUtronI sUci ApavAmAM AvI che. malayagirinA zabdAnuzAsanamAM uNuAdisUtro prApta thatAM na heAvAthI vRttisthaLA uparathI temanA astitvanI kalpanA pa`DitajIe karI che. evI ja rIte prAkRtavyAkaraNanAM sUtro aMgenI kalpanA karavAmAM AvI che. AThamA pariziSTamAM zabdanuzAsanamAM prApta thatAM padyonI akArAdi kramathI sUci ApavAmAM AvI che. A badhAM padmonAM saMdarbha sthaLA agAu sUtra ane vRttinA pAThamAM darzAvavAmAM AvyAM che. navamA pariziSTamAM sUtravRttimAM prApta thatAM paraMtu sUtro tarIke prApta na thatAM sUtronI sUci ApavAmAM AvI che ane dazamA pariziSTamAM vizeSanAmeAnI sUci prApta thAya che. malayagirizabdAnuzAsananuM paMDitajInuM zAstrIya sa MpAdana temanA sUkSma vyAkaraNaabhyAsa ane saMzAdhananuM dyotaka che. siddhahemazabdAnuzAsananeA paMDitajInA abhyAsa AjIvana ane ananya hatA. zabdAnuzAsananAM badhAM ja sUtro ane aneka sUtro uparanI vRtti temane jivAtre hatAM eTaluM ja nahi paraMtu haima dhAtupAThanA 2200 dhAtu temane temanA kAzInA yazA vijaya pAThazALAmAMnA abhyAsakALathI jiAgre hatAM. A dhAtupAThanI te rAja AvRtti karI jatA. temanA A zabdAnuzAsananA sUkSma abhyAsanu suphaLa, graMthanirmANa eDe I. sa. 1978 ane 1981mAM prasiddha karela siddhahemacandrazabdAnuzAsananeA laghuvRtti-sasUtra gujarAtI anuvAda che. A graMthanA saMskRta vyAkaraNanA vibhAgane adhyAya 1 thI 4nA eka khaMDamAM ane adhyAya 5 thI 7nA khIjA khaMDamAM ema be khaMDamAM prakAzita karavAmAM AvyA che. paDitajInA jaNAvyA pramANe A me khaMDe| zabdAnuzAsananAM mULa sUtro ane laghuvRttinA anuvAda rUpe che. khIjA khaMDane a Mte haimadhAtupArTane dhAtva sAthe ApavAmAM AvyA che. temaNe jaNAvyu` che ke A pustakamAM vivecananu vizeSa sthAna nathI ane samagra pustaka vivecana rUpe nathI. anuvAdanI yAjanA pa`DitajIe laghuttinA pATha pramANe karI che, tethI dabAvyaH / (5. 2. 93) sUtrathI sUcavAtA ane gRhavRttimAM sthAna pAmelA 1006 sUtrovALA uNAdi prakaraNanA vibhAgane, te laghuvRttimAM na heAvAthI A pustAmAM sAmela karyAM nathI. prathama khaMDanA pahelA cAra adhyAyeAnI viSayayAjanA emanA prathama khaDanA prAstAvika vaktavyamAM temaNe ApI che. pahelAM traNa sUtromAM hemacandrAcAya nA zAstrIya abhigama dhArmika para parAthI kevA mukta hatA te paDitajIe darzAvyuM che. am / sUtra bhAratIya detrimUrti ane nirvANunuM vAcaka che; te rIte A zabdAnuzAsana ekadezIya nahi paNa sAva dezIya gaNAya, khIja sUtra siddhi: cArvAhAt / mAM ullekhAyelA syAdvAda siddhAntanA vicAra pramANe temaNe zabdane tenI lokaprasid
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemazabdAnuzAsana ane malayagirzidAnuzAsana sthitimAM nitya ane vyAkaraNakArya vakhate anitya mAnya che. vAkyapadIyanA kathana rAju comeoipavarga . (ra. 233 a) mAM A vicAra prApta thAya che. pahelAM traNa sUtro aMge spaSTatA karyA pachI paMDitajIe pahelA cAra adhyAyone viSayavibhAga vigata darzAvyA che. viSayavibhAga darzAvatI vakhate paMDitajIe keTalIka sAdI paraMtu vyAkaraNanA abhyAsIne anyatra durlabha bAbato aMge spaSTatA karI che, jema ke vyaMjana saMdhi, nAmanA prakAra, vibhaktionA artho ane temanA upayoga, samAsamAM ane taddhitAnta prayogomAM thatA arthanA pheraphAro paMDitajInA svabhAvanI saraLatA ane spaSTa kathana temanA A graMthamAMnA vyAkhyAnamAM UtarI AvyAM che. saMjJAprakaraNanAM sUtromAM prApta thatI saMjJAo - sthAna, Astha prayatna, vagerene temaNe saraLatAthI samajAvyA che. tamAma saMskRta pAribhASika zabdo ane udAharaNonA artho ane vyAkhyAna temaNe ApyAM che. pariNAme hemazabdAnuzAsanamAM prApta thatAM saMsakRta udAharaNone AtmasAta karavAthI abhyAsIne zabdabhaMDoLarUpI khAne khUba vadhI jAya che. gaNune bodha karAvanArAM sUtra svaraDacayam (1.1.30) ane rADasA (1.1.31)ne samajAvatI vakhate svarAdigaNanA temaja cAdigaNanA badhA zabdone temanA artho sAthe temaNe rajU karyA che. brahavRtti ke nyAsamAM prApta thatI vizeSa carcA temaNe graMthavistAramayathI rajU karI nathI. prathama adhyAyanA prathama pATanAM sUtronA hemacanTe ApelA kramamAM temaNe pheraphAra sUcavyo che, kAraNa ke saMjJAonA upayoga pahelAM te te saMjJAonuM vidhAna karavuM joIe evuM temanuM mAnavuM che. zabdAnuzAsananA bIja khaMDane aMte haimadhAtupAThanA badhA dhAtuone temanA artho sAthe darzAvyA che. A atyaMta AvakArya che. bIjI vyAkaraNa paraMparAonA dhAtupAThone paNa AvI rIte athavA laghu pustikAo rUpe prakAzita karavA joIe. vyAkaraNazAstra jevA kaThina viSayane, gurunI madada vinA abhyAsa, A be graMthethI thaI zake che. paMDitajInA A be graMthe uparathI hemazabdAnuzAsananA vizeSa abhyAsa aMge utsAha prApta thAya che. A aMge eka-be bAbato sUcavavAnI IcchA thAya che. (1) bahavRtti ane nyAsamAM evA asaMkhya zabdo maLe che je praziSTa saMskRta sAhityamAM prApta thatA nathI. IsunI dasamI sadI pachInA jaina saMskRta sAhityamAM maLatA AvA zabdane gujarAtI athavA aMgrejI anuvAda sAthe keSa prasiddha tha joIe. (2) bahavRttio ane nyAse prAcIna vaiyAkaraNanA je ullekho sAcavI rAkhyA che temanI vyavasthita sUci thavI joIe. (3) hemacandrAcAryanI bahavRttine gujarAtI anuvAda tha joIe ane emAM nyAsane Avazyaka upayoga thavo joIe. hemazabdAnuzAsanamAM prApta thatA vispaSTa ane saMpUrNa vyAkaraNane Adarza paMDitajInA anuvAda graMthamAMthI barAbara spaSTa thAya che e AnaMdanI bAbata che,