Book Title: Shadashitika
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229068/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'SaDazItika' nAma prastuta prakaraNa kA 'cauthA karmagrantha' yaha nAma prasiddha hai, kintu isakA asalI nAma SaDazItika hai / yaha 'cauthA karmagrantha' isalie kahA gayA hai ki chaha karmagranthoM meM isakA nambara cauthA hai; aura 'ghaDazItika' nAma isalie niyata hai ki isameM mUla gAthAe~ chiyAsI haiM / isake sivAya isa prakaraNa ko 'sUkSmArtha vicAra bhI kahate haiM, so isalie ki graMthakAra ne graMtha ke aMta meM 'muhumatthaviyAro' zabda kA ullekha kiyA hai| isa prakAra dekhane se yaha spaSTa hI mAlUma hotA hai' ki prastuta prakaraNa ke ukta tInoM nAma anvartha--sArthaka haiN| yadyapi TabAvAlI prati jo zrIyut bhImasI mANika dvArA nirNayasAgara presa, bambaI se prakAzita 'prakaraNa ratnAkara caturtha bhAga' meM chapI hai, usameM mUla gAthAoM kI saMkhyA navAsI hai, kintu vaha prakAzaka ko bhala hai| kyoMki usameM jo tIna gAthAe~ dUsare, tIsare aura cauthe nambara para mUla rUpa meM chapI haiM, ve vastutaH mUla rUpa nahIM haiM, kiMtu prastuta prakaraNa kI viSaya-saMgraha gAthAe~ haiN| arthAt isa prakaraNa meM mukhya kyA-kyA viSaya haiM aura pratyeka mukhya viSaya se saMbaMdha rakhanevAle anya kitane viSaya haiM, isakA pradarzana karanevAlI ve gAthAe~ haiM / ataeva graMthakAra ne ukta tIna gAthAe~ svapojJa TokA meM uddhRta kI haiM, mUla rUpa se nahIM lI hai aura na una para TIkA kI hai| saMgati pahale tIna karmagraMthoM ke viSayoM kI saMgati spaSTa hai / arthAt pahale karmagraMtha meM mUla tathA uttara karma prakRtiyoM kI saMkhyA aura unakA vipAka varNana kiyA gayA hai / dUsare karmagrantha meM pratyeka guNasthAna ko lekara usameM yathAsaMbhava baMdha, udaya, udIraNA aura sattAgata uttara prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI gaI hai aura tIsare karmagraMtha meM pratyeka mArgaNAsthAna ko lekara usameM yathAsaMbhava guNasthAnoM ke viSaya meM uttara karmaprakRtiyoM kA baMdhasvAmitva varNana kiyA hai| tIsare karmagraMtha meM mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM ko lekara baMdhasvAmisva varNana kiyA hai sahI, kiMtu mUla meM kahIM bhI yaha viSaya svataMtra rUpa se nahIM kahA gayA hai ki kisa kisa mArgaNAsthAna meM kitane-kitane aura kina-kina gaNAsthAnoM kA sambhava hai / ataeva caturtha karmagrantha meM isa viSaya kA pratipAdana kiyA hai aura ukta Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jaina dharma aura darzana jijJAsA kI pUrti kI gaI hai / jaise mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM kI jijJAsA hotI hai, vaise hI jIvasthAnoM meM guNasthAnoM kI aura guNasthAnoM meM jIvasthAnoM kI bhI jijJAsA hotI hai| itanA hI nahIM, balki jIvasthAnoM meM yoga, upayoga Adi anyAnya viSayoM kI aura mArgaNAsthAnoM meM jIvasthAna, yoga, upayoga Adi anyAnya viSayoM kI tathA guNasthAnoM meM yoga, upayoga Adi anyAnya viSayoM kI bhI jijJAsA hotI hai| ina saba jijJAsAoM kI pUrti ke lie caturtha karmagrantha kI racanA huI hai / isase isameM mukhyatayA jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna, ye tIna adhikAra rakhe gaye haiM / aura pratyeka adhikAra meM kramazaH aATa, chaha tathA dasa viSaya varNita haiM, jinakA nirdeza pahalI gAthA ke bhAvArtha meM pRSTha para tathA sphuTa noTa meM saMgraha gAthAoM ke dvArA kiyA gayA hai / isake sivAya prasaMga vaza isa grantha meM granthakAra ne bhAvoM kA aura saMkhyA kA bhI vicAra kiyA hai| ___yaha prabha ho hI nahIM sakatA ki tIsare karmagrantha kI saMgati ke anusAra mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM mAtra kA pratipAdana karanA Avazyaka hone para bhI, jaise anya-anya viSayoM kA isa graMtha meM adhika varNana kiyA hai, vaise aura bhI nae-nae kaI viSayoM kA varNana isI graMtha meM kyoM nahIM kiyA gayA ? kyoMki kisI bhI eka graMtha meM saba viSayoM kA varNana asaMbhava hai| ataeva kitane aura kina viSayoM kA kisa krama se varNana karanA, yaha graMthakAra kI icchA para nirbhara hai; arthAt isa bAta meM graMthakAra svataMtra hai| isa viSaya meM niyoga-paryanuyoga karane kA kisI ko adhikAra nahIM hai| prAcIna aura navIna caturtha karmagrantha ___SaDazItika' yaha mukhya nAma donoM kA samAna hai, kyoMki gAthAoM kI saMkhyA donoM meM barAbara chiyAsI hI hai| paraMtu navIna graMthakAra ne 'sUkSmArtha vicAra' aisA nAma diyA hai aura prAcIna kI TIkA ke aMta meM TIkAkAra ne usakA nAma 'pAgamika vastu vicArasAra' diyA hai| navIna kI taraha prAcIna meM bhI mukhya adhikAra jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ye tIna hI haiN| gauNa adhikAra bhI jaise navIna meM kramazaH pATha, chaha tathA dasa haiM, vaise hI prAcIna meM bhI haiM / gAthAoM kI saMkhyA samAna hote hue bhI navIna meM yaha vizeSatA hai ki usameM varNanazailI saMkSipta karake graMthakAra ne do aura viSaya vistArapUrvaka varNana kiye haiN| pahalA viSaya 'bhAva' aura dUsarA 'saMkhyA' hai / ina donoM kA svarUpa navIna meM savistara hai aura prAcIna meM bilakula nahIM hai / isake sivAya prAcIna aura navIna kA viSaya-sAmya tathA krama-sAmya barAbara hai| prAcIna para TIkA, TippaNI, vivaraNa, uddhAra, bhASya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'SaDazItika ' 256 yadi vyAkhyAe~ navIna kI apekSA adhika haiN| hA~, navIna para, jaise gujarAtI Tabe haiM, vaise prAcIna para nahIM haiM / isa saMbaMdha kI vizeSa jAnakArI ke lie arthAt prAcIna aura navIna para kauna-kauna sI vyAkhyA kisa-kisa bhASA meM aura kisa kisakI banAI huI hai, ityAdi jAnane ke lie pahale karmagraMtha ke Arambha meM jo karmaviSayaka sAhitya kI tAlikA dI hai, use dekha lenA cAhie / cauthA karmamanya aura Agama, paMcasaMgraha tathA gommaTasAra yadyapi cauthe karmagraMtha kA koI-koI ( jaise guNasthAna yAdi ) viSaya vaidika tathA bauddha sAhitya meM nAmAMtara tathA prakArAMtara se varNana kiyA huA milatA hai, tathApi usakI samAna koTi kA koI khAsa graMtha ukta donoM sampradAyoM ke sAhitya meM dRSTigocara nahIM huA / jaina- sAhitya zvetAmbara aura digambara, do sampradAyoM meM vibhakta hai / zvetAmbarasampradAya ke sAhitya meM viziSTa vidvAnoM kI kRti svarUpa 'Agama' aura 'paJcasaMgraha ' ye prAcIna graMtha aise haiM, jinameM ki cauthe karmagraMtha kA sampUrNa viSaya pAyA jAtA hai, yA yoM kahie ki jinake AdhAra para cauthe karmagraMtha kI racanA hI kI gaI hai| yadyapi cauthe karmagraMtha meM aura jitane viSaya jisa krama se varNita haiM, ve saba usI krama se kisI eka zrAgama tathA paJcasaMgraha ke kisI eka bhAga meM varNita nahIM haiM, tathApi bhinna-bhinna zrAgama aura paJcasaMgraha ke bhinna-bhinna bhAga meM usake sabhI viSaya lagabhaga mila jAte haiN| cauthe karmagraMtha kA kauna sA viSaya kisa zrAgama meM aura paJcasaMgraha ke kisa bhAga meM AtA hai, isakI sUcanA prastuta anuvAda meM usausa viSaya ke prasaMga meM TippaNI ke taura para yathAsaMbhava kara dI gaI hai, jisase ki prastuta graMtha ke abhyAsiyoM ko Agama aura paJcasaMgraha ke kucha upayukta sthala mAlUma hoM tathA matabheda aura vizeSatAe~ jJAta ho / prastuta graMtha ke abhyAsiyoM ke lie grAgama aura paJcasaMgraha kA paricaya karanA lAbhadAyaka hai; kyoMki una graMthoM ke gaurava kA kAraNa sirpha unakI prAcInatA hI nahIM hai, balki unakI viSaya- gambhIratA tathA viSayasphuTatA bhI unake gaurava kA kAraNa hai| 'gommaTasAra' yaha digambara sampradAya kA karma-viSayaka eka pratiSThita graMtha hai, jo ki isa samaya upalabdha hai / yadyapi vaha zvetAmbarIya zrAgama tathA paJcasaMgraha kI apekSA bahuta arvAcIna hai, phira bhI usameM viSaya-varNana, viSaya-vibhAga aura pratyeka viSaya ke lakSaNa bahuta sphuTa haiM / gommaTasAra ke 'karmakANDa'- ye mukhya do vibhAga haiN| cauthe karmagraMtha kA viSaya 'jIvakA eDa' aura jIvakANDa meM hI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina dharma aura darzana hai aura vaha isase bahuta bar3A hai| yadyapi cauthe karmagraMtha ke saba viSaya prAyaH jIvakANDa meM varNita haiM, tathApi donoM kI varNanazailI bahuta aMzoM meM bhinna hai| jIvakANDa meM mukhya bIsa prarUpaNAe~ haiM-1 guNasthAna, 1 jIvasthAna, 1 paryApti, 1 prANa, 1 saMjJA, 14 mArgaNAe~ aura 1 upayoga, kula bIsa / pratyeka prarUpaNA kA usameM bahuta vistRta aura vizada varNana hai| aneka sthaloM meM cauthe graMtha ke sAtha usakA matabheda bhI hai| ___ isameM saMdeha nahIM ki cauthe karmagraMtha ke pAThiyoM ke lie jIvakANDa eka khAsa dekhane kI vastu hai; kyoMki isase aneka vizeSa bAteM mAlUma ho sakatI haiM / karmaviSayaka aneka vizeSa bAteM jaise zvetAmbarIya graMthoM meM labhya haiM, vaise hI aneka vizeSa bAteM, digaMbarIya graMthoM meM bhI labhya haiM / isa kAraNa donoM saMpradAya ke vizeSajijJAsutroM ko eka dUsare ke samAna viSayaka graMtha avazya dekhane caahie| isI abhiprAya se anuvAda meM usa-usa viSaya kA sAmya aura vaiSamya dikhAne ke lie jagaha-jagaha gommaTasAra ke aneka upayukta sthala uddhata tathA nirdiSTa kiye haiN| viSaya-praveza jijJAsu loga jaba taka kisI bhI graMtha ke pratipAdya viSaya kA paricaya nahIM kara lete taba taka usa graMtha ke lie pravRtti nahIM krte| isa niyama ke anusAra prastuta graMtha ke adhyayana ke nimitta yogya adhikAriyoM kI pravRtti karAne ke lie yaha Avazyaka hai ki zurU meM prastuta graMtha ke viSaya kA paricaya karAyA jaae| isI ko 'viSaya-praveza' kahate hai| ' viSaya kA paricaya sAmAnya aura vizeSa do prakAra se karAyA jA sakatA hai / (ka) graMtha kisa tAtparya se banAyA gayA hai, usakA mukhya viSaya kyA hai aura vaha kitane vibhAgoM meM vibhAjita hai; pratyeka vibhAga se saMbandha rakhanevAle anya kitane-kitane aura kauna-kauna viSaya haiM; ityAdi varNana karake graMtha ke zabdAtmaka kalevara ke sAtha viSaya-rUpa AtmA ke saMbandha kA spaSTIkaraNa kara denA arthAt graMtha kA pradhAna aura gauNa viSaya kyA-kyA hai tathA vaha kisa-kisa krama se varNita hai, isakA nirdeza kara denA, yaha viSaya kA sAmAnya paricaya hai / (kha) lakSaNa dvArA pratyeka viSaya kA svarUpa batalAnA yaha usakA vizeSa paricaya hai| prastuta graMtha ke viSaya kA vizeSa paricaya to usa-usa viSaya ke varNana-sthAna meM yathAsaMbhava mUla meM kiMvA vivecana meM karA diyA gayA hai / ataeva isa jagaha viSaya phA sAmAnya paricaya karAnA hI Avazyaka evaM upayukta hai| . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'SaDazItika' 261 prastuta graMtha banAne kA tAtparya yaha hai ki sAMsArika jIvoM kI bhinna-bhinna avasthAoM kA varNana karake yaha batalAyA jAe ki amuka-amuka avasthAe~ aupAdhika, vaibhAvika kiMvA karma-kRta hone se asthAyI tathA heya haiM; aura amukamuvasthA svAbhAvika hone ke kAraNa sthAyI tathA upAdeya hai / isake sivA yaha bhI batalAnA hai ki, jIva kA svabhAva prAyaH vikAsa karane kA hai / zrataeva vaha apane svabhAva ke anusAra kisa prakAra vikAsa karatA hai aura taddvArA zrapAfue vasthAoM ko tyAga kara kisa prakAra svAbhAvika zaktiyoM kA AvirbhAva karatA hai / isa uddezya kI siddhi ke lie prastuta graMtha meM mukhyatayA pA~ca viSaya varNana kiye haiM (1) jIvasthAna, (2) mArgaNAsthAna, (3) guNasthAna, (4) bhAva aura(5) saMkhyA / -- inameM se prathama mukhya tIna viSayoM ke sAtha anya viSaya bhI varNita haiMsthAna meM (1) guNasthAna, (2) yoga, (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandha, (6) udaya, (7) udIraNA aura (8) sattA ye ATha viSaya varNita haiM / mArgaNA sthAna meM (1) jIvasthAna, (2) guNasthAna, (3) yoga, (4) upayoga, (5) lezyA aura (6) alpabahutva, ye chaH viSaya varNita haiM tathA guNasthAna meM ( 1 ) jIvasthAna. (2) yoga, (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandha-hetu, (6) bandha, (7) udaya (8) udIraNA, (6) sattA aura (10) alpa- bahutva, ye dasa viSaya varNita haiM / pichale do viSayoM kA arthAt bhAva aura saMkhyA kA varNana anya anya viSaya ke varNana se mizrita nahIM hai, arthAt unheM lekara anya koI viSaya varNana nahIM kiyA hai / isa taraha dekhA jAe to prastuta graMtha ke zabdAtmaka kalevara ke mukhya pA~ca hisse ho jAte haiM / pahilA hissA dUsarI gAthA se AThavIM gAthA taka kA hai, jisameM jIvasthAna kA mukhya varNana kara ke usake saMbandhI ukta ATha viSayoM kA varNana kiyA gayA hai / dUsarA hissA navIM gAthA se lekara cauvAlisavIM gAthA taka kA hai, jisameM mukhyatayA mArgaNAsthAna ko lekara usake saMbaMdha se chaH viSayoM kA varNana kiyA: gayA hai / tIsarA hissA paiMtAlIsavIM gAthA se lekara tresaThavIM gAthA taka kA hai, jisameM mukhyatayA guNasthAna ko lekara usake Azraya se ukta dasa viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| cauthA hissA cauMsaThavIM gAthA se lekara santaravIM gAthA taka: kA hai, jisameM kevala bhAvoM kA varNana hai / pA~cavA~ hissA ikahattaravI gAthA se Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jaina dharma aura darzana chiyAsIvIM gAthA taka kA hai, jisameM sirpha saMkhyA kA varNana hai / saMkhyA ke varNana ke sAtha hI graMtha kI samApti hotI hai / jIvasthAna Adi ukta mukhya tathA gauNa viSayoM kA svarUpa pahalI gAthA ke bhAvArtha meM likha diyA gayA hai; isalie phira se yahA~ likhane kI jarUrata nahIM hai / tathApi yaha likha denA Avazyaka hai ki prastuta graMtha banAne kA uddezya jo Upara likhA gayA hai, usakI siddhi jIvasthAna Adi ukta viSayoM ke varNana se kisa prakAra ho sakatI hai / 1 jIvasthAna, mArgaNAsthAna, guNasthAna aura bhAva ye sAMsArika jIvoM kI vividha avasthAe~ haiM / jIvasthAna ke varNana se yaha mAlUma kiyA jA sakatA hai ki jIvasthAna rUpa caudaha avasthAe~ jAti sApekSa haiM kiMvA zArIrika racanA ke vikAsa yA iMdriyoM kI nyUnAdhika saMkhyA para nirbhara haiN| isI se saba karma-kRta yA vaibhAvika hone ke kAraNa aMta meM heya haiM / mArgaNAsthAna ke bodha se yaha vidita ho jAtA hai ki sabhI mArgaNAe~ jIva kI svAbhAvika avasthA rUpa nahIM haiM / kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikasamyaktva, kSAyika cAritra aura anAhArakatva ke sivAya anya satra mArgaNAe~ nyUnAdhika rUpa meM asvAbhAvika haiM / ataeva svarUpa kI pUrNatA ke icchuka jIvoM ke lie anta meM ve heya hI haiN| guNasthAna ke parijJAna se yaha jJAta ho jAtA hai ki guNasthAna yaha zrAdhyAtmika utkrAMti karanevAle zrAtmA kI uttarottara vikAsa sUcaka bhUmikAe~ haiM / pUrva-pUrva bhUmikA ke samaya uttara- uttara bhUmikA upAdeya hone para bhI paripUrNa vikAsa ho jAne se ve sabhI bhUmikAe~ Apa hI Apa chuTa jAtI haiN| bhAvoM kI jAnakArI se yaha nizcaya ho jAtA hai ki kSAyika bhAvoM ko chor3akara anya saba bhAva cAhe ve utkrAMti kAla meM upAdeya kyoM na hoM, para anta meM heya hI haiN| isa prakAra jIva kA svAbhAvika svarUpa kyA hai aura asvAbhAvika kyA hai, isakA viveka karane ke lie jIvasthAna Adi ukta vicAra jo prastuta graMtha meM kiyA gayA hai, vaha zrAdhyAtmika vidyA ke abhyAsiyoM ke lie atIva upayogI hai / AdhyAtmika graMtha do prakAra ke haiM / eka to aise haiM jo sirpha AtmA ke zuddha svarUpa kA aura dUsare, azuddha, tathA mizrita svarUpa kA varNana karate haiM / prastuta graMtha dUsarI koTi kA hai / adhyAtmavidyA ke prAthamika aura mAdhyamika abhyAsiyoM ke lie aise graMtha vizeSa upayogI haiM; kyoMki una abhyAsiyoM kI dRSTi vyavahAra-parAyaNa hone ke kAraNa aise graMthoM ke dvArA hI kramazaH kevala pAramArthika svarUpa grAhiNI banAI jA sakatI hai / zradhyAtmika-vidyA ke pratyeka abhyAsI kI yaha svAbhAvika jijJAsA hotI hai Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 263 ki AtmA kisa prakAra aura kima krama se AdhyAtmika vikAsa karatA hai, tathA use vikAsa ke samaya kaisI-kaisI avasthA kA anubhava hotA hai| isa jijJAsA kI pUrti kI dRSTi se dekhA jAe to anya viSayoM kI apekSA guNasthAna kA mahattva adhika hai| isa khayAla se isa jagaha guNasthAna kA svarUpa kucha vistAra ke sAtha likhA jAtA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA jAegA ki jainazAstra kI taraha vaidika tathA bauddha-zAstra meM bhI AdhyAtmika vikAsa kA kaisA varNana hai| yadyapi aisA karane meM kucha vistAra avazya ho jAegA tathApi nIce likhe jAnevAle vicAra se jijJAsuoM kI yadi kucha bhI jJAna-vRddhi tathA ruci-zuddhi huI to yaha vicAra anupayogI na samajhA jaaegaa| guNasthAna kA vizeSa svarUpa guNoM ( AtmazaktiyoM) ke sthAnoM ko arthAt vikAsa kI Rmika avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| jainazAstra meM guNasthAna isa pAribhASika zabda kA matalaba pAtmika zaktiyoM ke AvibhAva kI-unake zuddha kAryarUpa meM pariNata hote rahane kI tara-tama-bhAvApanna avasthAoM se hai| AtmA kA vAstavika svarUpa zuddha-cetanA aura pUrNAnandamaya hai| para usake Upara jaba taka tIvra zrAvaraNoM ke ghane bAdaloM kI ghaTA chAI ho, taba taka usakA asalI svarUpa dikhAI nahIM detaa| kiMtu AvaraNoM ke kramazaH zithila yA naSTa hote hI usakA asalI svarUpa prakaTa hotA hai| jaba AvaraNoM kI tIvratA AkhirI hadda kI ho, taba zrAtmA prAthamika avasthA meM-avikasita avasthA meM par3A rahatA hai / aura jaba AvaraNa bilakula hI naSTa ho jAte haiM, taba AtmA carama avasthA-zuddha svarUpa kI pUrNatA meM vartamAna ho jAtA hai| jaise-jaise AvaraNoM kI tIvratA kama hotI jAtI hai, vaise-vaise AtmA bhI prAthamika avasthA ko chor3akara dhIre-dhIre zuddha svarUpa kA lAbha karatA huaA carama avasthA kI ora prasthAna karatA hai| prasthAna ke samaya ina do avasthAoM ke bIca use aneka nIcI U~cI avasthAoM kA anubhava karanA par3atA hai / prathama avasthA ko avikAsa kI athavA adhaHpatana kI parAkASThA aura carama avasthA ko vikAsa kI athavA utkrAnti kI parAkASThA samajhanA cAhie / isa vikAsakrama kI madhyavartinI saba avasthAoM ko apekSA se ucca bhI kaha sakate haiM aura nIca bhii| arthAt madhyavartinI koI bhI avasthA apane se UparavAlI avasthA kI apekSA nIca aura nIcevAlI avasthA kI apekSA ucca kahI jA sakatI hai| vikAsa kI ora agrasara aAtmA vastutaH ukta prakAra kI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoM kA anubhava karatA hai| para jainazAstra meM saMkSepa meM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma aura darzana . 264 vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga kiye haiM, jo 'caudaha guNasthAna' kahalAte haiN| ___saba AvaraNoM meM moha kA AvaraNa pradhAna hai| arthAt jaba taka moha balavAn aura tIna ho, taba taka anya sabhI prAvaraNa balavAn aura tIvra bane rahate hai| isake viparIta moha ke nirbala hote hI anya AvaraNoM kI vaisI hI dazA ho jAtI hai / isalie zrAtmA ke vikAsa karane meM mukhya bAdhaka moha kI prabalatA aura mukhya sahAyaka moha kI nirbalatA samajhanI cAhie / isI kAraNa guNasthAnoM kI-vikAsa-krama-gata avasthAoM kI kalpanA moha-zakti kI utkaTatA, mandatA tathA abhAva para avalambita hai| moha kI pradhAna zaktiyA~ do haiN| inameM se pahalI zakti, AtmA ko darzana arthAt svarUpa-pararUpa kA nirNaya kiMvA jar3a-cetana kA vibhAga yA viveka karane nahIM detI; aura dUsarI zakti prAtmA ko viveka prApta kara lene para bhI tadanusAra pravRtti arthAt athyAsa -- parapariNati se chuTakara svarUpa-lAbha nahIM karane detI / vyavahAra meM paira-paira para yaha dekhA jAtA hai ki kisI vastu kA yathArtha darzana-bodha kara lene para hI usa vastu ko pAne yA tyAgane kI ceSTA kI jAtI hai aura vaha saphala bhI hotI hai / zrAdhyAtmika-vikAsa-gAmI AtmA ke lie bhI mukhya do hI kArya hai| pahalA svarUpa tathA pararUpa kA yathArtha darzana kiMvA bhedajJAna karanA aura dUsarA svarUpa meM sthita honaa| inameM se pahale kArya ko rokanevAlI moha kI zakti jainazAstra meM 'darzana-moha' aura dUsare kArya ko rokanevAlI moha kI zakti 'cAritramoha' kahalAtI hai| dUsarI zakti pahalI zakti kI anugAminI hai| arthAt pahalI zakti prabala ho, taba taka dUsarI zakti kabhI nirbala nahIM hotI; aura pahalI zakti ke manda, mandatara aura mandatama hote hI dUsarI zakti bhI kramazaH vaisI hI hone lagatI hai / zrathavA yoM kahiye ki eka bAra aAtmA svarUpa-darzana kara pAve to phira use svarUpa-lAbha karane kA mArga prApta ho hI jAtA hai| avikasita kiMvA sarvathA adha:patita AtmA kI avasthA prathama guNasthAna hai| isame moha kI ukta donoM zaktiyoM ke prabala hone ke kAraNa AtmA kI prAdhyAtmika-sthiti bilakula girI huI hotI hai| isa bhamikA ke samaya AtmA cAhe nAdhibhautika utkarSa kitanA hI kyoM na kara le, para usakI pravRtti tAttvika lakSya se sarvathA zUnya hotI hai| jaise digbhrama vAlA manuSya pUrva ko pazcima mAnakara gati karatA hai aura apane iSTa sthAna ko nahIM pAtA; usakA zrama eka taraha se vRthA hI jAtA hai, vaise prathama bhUmikAvAlA zrAtmA para-rUpa ko svarUpa samajha kara usI ko pAne ke lie pratikSaNa lAlAyita rahatA hai aura viparIta darzana yA mithyAdRSTi ke kAraNa rAga-dveSa kI prabala coToM kA zikAra banakara tAttvika sukha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 265 se vaJcita rahatA hai| isI bhUmikA ko nainazAstra meM 'bahirAtmabhAva' kiMvA 'mithyAdarzana' kahA hai| isa bhUmikA meM jitane AtmA vartamAna hote haiM, una sabhI kI AdhyAtmika sthiti eka sI nahIM hotii| arthAt saba ke Upara moha kI sAmAnyataH donoM zaktiyoM kA Adhipatya hone para bhI usameM thor3A-bahuta taratama bhAva avazya hotA hai| kisI para moha kA prabhAva gADhatama, kisI para gAr3hatara aura kisI para usase bhI kama hotA hai| vikAsa karanA yaha prAyaH AtmA kA svabhAva hai| isalie jAnate yA anajAnate, jaba usa para moha kA prabhAva kama hone lagatA hai, taba vaha kucha vikAsa kI ora agrasara ho jAtA hai aura tIvratama rAgadveSa ko kucha manda karatA huA moha kI prathama zakti ko chinna-bhinna karane yogya zrAtmabala prakaTa kara letA hai / isI sthiti ko jainazAstra meM 'granthibheda 1 kahA hai / graMthibheda kA kArya bar3A hI viSama hai| rAga-dveSa kA tIvratama viSa-graMthi eka bAra zithila va chinna-bhinna ho jAe to phira ber3A pAra hI samajhie kyoMki isake bAda moha kI pradhAna zakti darzana moha ko zithila hone meM derI nahIM lagatI aura darzanamoha zithila huA ki cAritramoha kI zithilatA kA mArga zrApa hI Apa khula jAtA hai| eka tarapha rAga-dveSa apane pUrNa bala kA prayoga karate haiM aura dUsarI tarapha vikAsonmukha zrAtmA bhI unake prabhAva ko kama karane ke lie apane vIrya bala kA prayoga karatA hai| isa AdhyAtmika yuddha me yAnI mAnasika vikAra aura AtmA kI pratidvandvitA meM kabhI eka to kabhI dUsarA jayalAbha karatA hai / aneka AtmA aise bhI hote haiM jo karIba-karIba graMthibheda karane lAyaka bala prakaTa karake bhI anta meM rAga-dveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara va unase hAra khAkara apanI mUla sthiti meM A jAte haiM aura aneka bAra prayatna karane para bhI rAga-dveSa para jayalAbha nahIM krte| aneka prAtmA aise bhI hote haiM, jo na to hAra khAkara pIche girate hai aura na jayalAbha kara pAte haiM, kintu ve cirakAla taka usa AdhyAtmika yuddha ke maidAna meM hI par3e rahate haiN| koI-koI zrAtmA aisA bhI hotA 1 gaMThitti sudubbhezro kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaMThi vva / jIvassa kammajaNizro ghaNarAgadosapariNAmo // 1165 // bhinnammi tammi lAbho sammattAINa mokkhaheUNaM / so ya dullabho parissamacittavighAyAivigdhehiM // 1166 // so tattha parissammaI ghoramahAsamaraniggayAha vva / vijjA ya siddhikAle jaha bahuvigghA tathA sovi // 1167 // . ... -vizeSAvazyaka. bhaassy.| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jaina dharma aura darzana hai jo apanI zakti kA yathocita prayoga kara ke usa AdhyAtmika yuddha meM rAga-dveSa para jayalAbha kara hI letA hai / kisI bhI mAnasika vikAra kI pratidvandvitA meM ina tInoM avasthAoM kA arthAt kabhI hAra khAkara pIche girane kA, kabhI pratispardhA meM DaTe rahane kA aura jayalAbha karane kA anubhava hameM aksara nitya prati huA karatA hai / yahI saMgharSa kahalAtA hai / saMgharSa vikAsa kA kAraNa hai| cAhe vidyA, cAhe dhana, cAhe kIrti, koI bhI laukika vastu iSTa ho, usako prApta karate samaya bhI acAnaka aneka vighna upasthita hote haiM aura unakI pratidvandvitA meM ukta prakAra kI tInoM avasthAoM kA anubhava prAyaH sabako hotA rahatA hai / koI vidyArthI, koI dhanArthI yA koI kIrtikAGkSI jaba apane iSTa ke lie prayatna karatA hai taba yA to vaha bIca meM aneka kaThinAiyoM ko dekhakara prayatna ko chor3a hI detA hai yA kaThinAiyoM ko pArakara iSTa-prApti ke mArga kI ora a sara hotA hai / jo agrasara hotA hai, vaha bar3A vidvAn, bar3A dhanavAn yA bar3A kIrtizAlI bana jAtA hai / jo kaThinAiyoM se Darakara pIche bhAgatA hai, vaha pAmara, ajJAna, nirdhana yA kIrtihIna banA rahatA hai / aura jo na kaThinAiyoM ko jIta sakatA hai aura na unase hAra mAnakara pIche bhAgatA hai, vaha sAdhAraNa sthiti meM hI par3A rahakara koI dhyAna khIMcane yogya utkarSa-lAbha nahIM karatA / isa bhAva ko samajhAne ke lie zAstra' meM eka yaha dRSTAnta diyA gayA hai ki 1 jaha vA tini magussA, jaMtaDavipahaM sahAvagamaNeM / missmabhIyA, turaMta pattA ya do corA / / 1211 / / dahUM maggataDatthe te ego maggazro paDiniyatto / biti gahio to, samaikkaMtuM puraM patto // 1212 // DavI bhavo maNUsA jIvA kammaTTiI paho dIho / gaThI ya bhayadvANaM, rAgaddosA ya do corA / 1213 // bhaggo ThiiparivuDDhI, gahiyo purA gaThiyo go taiyo / sammattapuraM evaM joejjA tiriNa karaNANi / / 1214 // - vizeSAvazyaka bhASya / yathA janAstrayaH ke'pi, mahApuraM yiyAsavaH / prAptAH kvacana kAntAre, sthAnaM cauraiH bhayaMkaram / / 616 / / tatra drutaM drutaM yAnto, dadRzustakaradvayam / : tadddRSTvA tvaritaM pazcAdeko bhItaH palAyitaH || 620 // gRhItazcAparastAbhyAmanyastvavagaNayya tau / bhayasthAnamatikramya, puraM prApa parAkramI || 621 | Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 267 tIna pravAsI kahIM jA rahe the| bIca meM bhayAnaka coroM ko dekhate hI tIma meM se eka to pIche bhAga gyaa| dUsarA una coroM se Dara kara nahIM bhAgA, kintu unake dvArA pakar3A gyaa| tIsarA to asAdhAraNa bala tathA kauzala se una coroM ko irAkara Age bar3ha hI gyaa| mAnasika vikAroM ke sAtha zrAdhyAtmika yuddha karane meM jo jaya-parAjaya hotA hai, usakA thor3A bahuta khayAla ukta dRSTAnta se zra sakatA hai| prathama guNasthAna meM rahane vAle vikAsagAmI aise aneka AtmA hote haiM, jo rAga-dveSa ke tIvratama vega ko thor3A sA dabAye hue hote haiM, para moha kI pradhAna zakti ko arthAt darzanamoha ko zithila kiye hue nahIM hote| isalie ve yadyapi zradhyAtmika lakSya ke sarvathA anukUlagAmI nahIM hote, to bhI unakA bodha va caritra anya vikasita zrAtmAnoM kI apekSA acchA hI hotA hai / yadyapi aise AtmAoM kI AdhyAtmika dRSTi sarvathA zrAtmonmukha na hone ke kAraNa vastutaH mithyA dRSTi, viparIta dRSTi yA asat dRSTi hI kahalAtI hai tathApi vaha sadUdRSTi ke samIpa le jAnevAlI hone ke kAraNa upAdeya mAnI gaI hai " / 1 bodha, vIrya va cAritra ke tara-tama bhAva kI apekSA se usa sat dRSTi ke cAra bheda karake mithyA dRSTi guNasthAna ko antima avasthA kA zAstra meM acchA citra khIMcA gayA hai| ina cAra dRSTiyoM meM jo vartamAna hote haiM, unako sadddaSTi lAbha karane meM phira derI nahIM lagatI / dRSTAntopanayazcAtra, janA jIvA bhavo'TavI / panthAH karmasthitirgranthi dezastitvaha bhayAspadam / 622 / / rAgadveSau taskarau dvau tadbhIto valitastu saH / graMthi prApyApi durbhAvAdyo jyeSThasthitibandhakaH || 623 // cauraruddhastu sa jJa eyastAdRg rAgAdibAdhitaH / graMthi bhinanti yo naiva na cApi valate tataH // 624 // satvabhISTapuraM prApto yospUrvakaraNAd drutam / rAgadveSAvapAkRtya samyagdarzanamAtavAn / / 625 // - lokaprakAza sarga 3 | 1 'mithyAtve mandatAM prApte, mitrAdyA zrapi dRSTayaH / mArgAbhimukhabhAvena, kurvate mokSayojanam // 31 // - zrI yazovijayajI - kRta yogAvatAradvAtriMzikA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 : jaina dharma aura darzana - sadbodha, savIrya va saccaritra ke tara-tama-bhAva kI apekSA se sadRSTi ke ' bho, zAstra meM cAra vibhAga kiye haiM, jinameM mithyAdRSTi tyAgakara athavA moha kI eka yA donoM zaktiyoM ko jItakara Age bar3he hue sabhI vikasita AtmAoM kA samAveza hojAtA hai / athavA dUsare prakAra se yoM samajhAyA jA sakatA hai ki jisameM AtmA kA svarUpa bhAsita ho aura usakI prApti ke lie mukhya pravRtti ho, vaha sadRSTi / isake viparIta jisameM AtmA kA svarUpa na to yathAvat bhAsita ho aura na usakI prApti ke lie hI pravRtti ho, vaha asaddRSTi / bodha, vIrya va caritra ke tara-tamamAva ko lakSya meM rakhakara zAstra meM donoM dRSTi ke cAra-cAra vibhAga kiye gaeM hai, jinameM saba vikAsagAmI AtmAoM kA samAveza ho jAtA hai aura jinakA varNana par3hane se AdhyAtmika vikAsa kA citra A~khoM ke sAmane nAcane lagatA hai| zArIrika aura mAnasika duHkhoM kI saMvedanA ke kAraNa ajJAtarUpa meM hI girInado-pASaNa 3 nyAya se jaba AtmA kA AvaraNa kucha zithila hotA hai aura isake kAraNa usake anubhava tathA vIryollAsa kI mAtrA kucha bar3hatI hai, taba usa vikAsagAmI AtmA ke pariNAmoM kI zuddhi va komalatA kucha bar3hatI hai| jisakI badaulata 1-sacchraddhAsaMgato bodho dRSTiH sA cASTadhoditA / mitrA, tArA, balA, dIpA, sthirA, kAntA, prabhA, parA // 25 // tRNagomayakASThAgnikaraNadIpaprabhopamA / ratnatArAcaMdrAbhA krameNekSvAdisannibhA // 26 // zrAdyAzcatasraH sApAyapAtA mithyAdRzAmiha / tattvato nirapAyAzca bhinnagraMthestathottarAH // 28 // -yogAvatAradvAtriMzikA | 2 isake lie dekhie, zrIharibhadrAsUri-kRta yogadRSTisamuccaya tathA upAdhyAya yazovijayajI-kRta 21 se 24 taka kI cAra dvAtriMzikAe~ / 3 yathApravRttakaraNaM nanvanAbhogarUpakam / bhavatyanAbhogatazca kathaM / karmakSayo'GginAm // 67 // yathA mitho gharSaNena grAvANo'drinadIgatAH / tyuzcitrAkRtayo jJAnazUnyA api svabhAvataH // 608 / / tathA yathApravRttAtsyurapyanAmogalakSaNAt / laghusthitikakarmANo . jantavo'trAntare'tha ca 606 / / -lokaprakAza, sarga 3 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 261 vaha rAgadveSa kI tIvratama -- durbheda graMthi ko tor3ane kI yogyatA bahuta aMzoM meM prApta kara letA hai / isa ajJAnapUrvaka duHkhasaMvedanA-janita ati alpa Atma-zuddhi ko jainazAstra meM 'yathApravRttikaraNa, " kahA hai| isake bAda jaba kucha aura bhI adhika zrAtma-zuddhi tathA vIryollAsa kI mAtrA bar3hatI hai taba rAgadveSa kI usa durbheda graMthi kA bhedana kiyA jAtA hai / isa graMthibhedakAraka Atma zuddhi ko 'apUrvakaraNa kahate haiN| kyoMki aisA karaNa - pariNAma 3 vikAsagAmI AtmA ke lie apUrvaprathama hI prApta hai / isake bAda zrAtma zuddhi va vIryollAsa kI mAtrA kucha adhika bar3hatI hai, taba AtmA moha kI pradhAnabhUta zakti --darzana moha para avazya vijayalAbha karatA hai / isa vijayakAraka zrAtma zuddhi ko jainazAstra meM 'anivRttikaraNa' 4 kahA hai, kyoMki usa zrAtma-zuddhi ke ho jAne para zrAtmA darzanamoha para jayalAbha binA kiye nahIM rahatA, arthAt vaha pIche nahIM haTatA / ukta tIna prakAra kI Atma 1 isako digambarasampradAya meM 'athApravRttakaraNa kahate haiN| isake lie dekhie, tavArtha rAjavArtika 6.1.13. 2 tIvradhArapazukalpApUrvI khyakaraNena hi / AviSkRtya paraM vIryaM granthiM bhindanti kecana // 618 || 3 pariNAmavizeSo'tra karaNaM prANinAM matam // 566 // - lokaprakAza, sarga 3 | --lokaprakAza, sarga 3 | 4 "thAnivRttikaraNenAtisvacchAzayAtmanA / karotyantarakaraNamantarmuhUrttasaMmitam ||627 // kRte ca tasminmithyAtvamoha sthitirdvidhA bhavet / tatrAdyAntarakaraNAdadhastanyaparordhvamA ||628|| tatrAdyAyAM sthitau mithyAdRk sa tadda lavedanAt / zratItAyAmathaitasyAM sthitAvantarmuhUrttataH // 626 // prApnotyantarakaraNaM tasyAgrakSaNa eva saH / samyaktvamaupazamikamapaudgalika mAnnuyAt // 630 // yathA vadavo dagdhendhanaH prApyAtRNaM sthalam | svayaM vidhyAyati tathA, mithyAtvogradavAnalaH ||631|| avApyAntarakaraNaM kSipraM vidhyAyati svayam / tadaupazamikaM nAma samyaktvaM labhate'sumAn // 632|| ---- lokaprakAza, sarga 3 | Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma aura darzana zuddhiyoM meM dUsarI arthAt apUrvakaraNa-nAmaka zuddhi hI atyanya durlabha hai / kyoMki rAga-dveSa ke tIvratama vega ko rokane kA atyaMta kaThina kArya isI ke dvArA kiyA jAtA hai, jo sahaja nahIM hai / eka bAra isa kArya meM saphalatA prApta ho jAne para phira cAhe vikAsagAmI zrAtmA Upara kI kisI bhamikA se gira bhI par3e tathApi vaha punaH kabhI-na-kabhI apane lakSyako-AdhyAtmika pUrNa svarUpa ko prApta kara letA hai / isa AdhyAtmika paristhiti kA kucha spaSTIkaraNa anubhavagata vyAvahArika dRSTAMta ke dvArA kiyA jA sakatA hai| jaise; eka aisA vastra ho, jisameM mala ke atirikta cikanAhaTa bhI lagI ho / usakA mala Upara-Upara se dUra karanA utanA kaThina aura zrama-sAdhya nahIM, jitanA ki cikanAhaTa kA dUra krnaa| yadi cikanAhaTa eka bAra dUra ho jAe to phira bAkI kA mala nikAlane meM kiMvA kisI kAraNavaza phira se lage hue garda ko dUra karane meM vizeSa zrama nahIM par3atA aura vastrako usake asalI svarUpa meM sahaja hI lAyA jA sakatA hai| Upara-Upara kA mala dUra karane meM jo bala darakAra hai, usake sadRza 'yathApravRttikaraNa' hai| cikanAhaTa dUra karanevAle vizeSa bala va zrama-ke samAna 'apUrvakaraNa' hai, jo cikanAhaTa ke samAna rAga-dveSa kI tIvratama graMthi ko zithila karatA hai| bAkI bace hue mala ko kiMvA cikanAhaTa dUra hone ke bAda phira se lage hue mala ko kama karanevAle bala-prayoga ke samAna 'anivRttikaraNa' hai| ukta tInoM prakAra ke bala prayogoM meM cikanAhaTa dUra karanevAlA bala prayoga hI viziSTa hai| athavA jaise; kisI rAjA ne AtmarakSA ke lie apane aGgarakSakoM ko tIna vibhAgoM meM vibhAjita kara rakhA ho, jinameM dUsarA vibhAga zeSa do vibhAgoM se adhika balavAn ho, taba usI ko jItane meM vizeSa bala lagAnA par3atA hai| vaise ho darzanamoha ko jItane ke pahale usake rakSaka rAga-dveSa ke tIvra saMskAroMko zithila karane ke lie vikAsagAmI AtmA ko tIna bAra bala-prayoga karanA par3atA hai| jinameM dUsarI bAra kiyA jAnevAlA bala-prayoga hI, jisake dvArA rAga-dveSa kI atyaMta tIvratArUpa graMthi bhedI jAtI hai, pradhAna hotA hai| jisa prakAra ukta tInoM daloM meM se balavAn dUsare aGgarakSaka dala ke jIta lie jAne para phira usa rAjA kA parAjaya sahaja hotA hai, isI prakAra rAga-dveSa kI atitIvratA ko miTA dene para darzana-moha para jayalAbha karanA sahaja hai| darzanamoha ko jItA aura pahale guNasthAna kI samApti huii| aisA hote hI vikAsagAmI aAtmA svarUpa kA darzana kara letA hai arthAt usakI aba taka jo pararUpa meM svarUpa kI bhrAnti thI, vaha dUra ho jAtI hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 271 ataeva usake prayatna kI gati ulaTI na hokara sIdhI ho jAtI hai| arthAt vaha vivekI banakara kartavya-akartavya kA vAstavika vibhAga kara letA hai / isa dazA ko jaina-zAstra meM 'antarAtma bhAva' kahate haiM, kyoMki isa sthiti ko prApta karake vikAsagAmI AtmA apane andara vartamAna sUkSma aura sahaja zuddha paramAtma-bhAva ko dekhane lagatA hai, arthAt antarAtmabhAva, yaha Atma-mandira kA garbhadvAra hai, jisameM praviSTa hokara usa mandira meM vartamAna paramAtmA-bhAvarUpa nizcaya deva kA darzana kiyA jAtA hai / yaha dazA vikAsakrama kI caturthI bhUmikA kiMvA caturtha guNasthAna hai, jise pAkara aAtmA pahale pahala AdhyAtmika zAnti kA anubhava karatA hai / isa bhUmikA meM AdhyAtmika dRSTi yathArtha ( AtmasvarUponmukha , hone ke kAraNa vipasi-rahita hotI hai / jisako jainazAstra meM samyaktva kahA hai / caturthI se Age kI arthAt paJcamI Adi saba bhUmikAe~ samyagdRSTivAlI hI samajhanI cAhie, kyoMki unameM uttarottara vikAsa tathA dRSTi kI zuddhi adhikAdhika hotI jAtI hai / vaturtha guNasthAna meM svarUpa-darzana karane se AtmA ko apUrva zAnti milatI hai aura usako vizvAsa hotA hai ki aba merA sAdhya-viSayaka bhrama dUra huzrA, arthAt aba taka jisa paudgalika va bAhya sukha ko maiM tarasa rahA thA, vaha pariNAma-virasa, asthira evaM parimita hai; pariNAma-sundara, sthira va aparimita sukha svarUpa-prApti meM hI hai ! taba vaha vikAsagAmI aAtmA svarUpa-sthiti ke lie prayatna karane lagatA hai| ____ moha kI pradhAna zakti-darzana moha ko zithila karake svarUpa-darzana kara lene ke bAda bhI, jaba taka usakI dUsarI zakti-cAritra moha ko zithila na kiyA jAe, taba taka svarUpa-lAbha kiMvA svarUpa sthiti nahIM ho sakatI / isalie vaha moha kI dUsarI zakti ko manda karane ke lie prayAsa karatA hai / jaba vaha usa zakti ko aMzataH zithila kara pAtA hai; taba usakI aura bhI utkrAnti ho jAtI hai / jisameM aMzataH svarUpa-sthiratA yA parapariNati-tyAga hone se caturtha bhUmikA kI apekSA adhika zAnti-lAbha hotA hai / yaha dezavirati-nAmaka pA~cavA~ guNasthAna hai| ____ isa guNasthAna meM vikAsagAmI AtmA ko yaha vicAra hone lagatA hai ki yadi alpa-virati se hI itanA adhika zAnti-lAbha huA to phira sarva-virati* 1 'jinoktAdaviparyastA samyagdRSTiniMgadyate / samyaktvazAlinAM sA syAttaccaivaM jAyate'GginAm // 566 // ' -lokaprakAza, sarga 3 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina dharma aura darzana jar3a bhAvoM ke sarvathA parihAra se kitanA zAnti-lAbha hogA ? isa vicAra se prerita hokara va prApta zrAdhyAtmika zAnti ke anubhava se balavAn hokara vaha . vikAsagAmI AtmA cAritramoha ko adhikAMza meM zithila karake pahale kI apekSA bhI adhika svarUpa - sthiratA va svarUpa- lAbha prApta karane kI ceSTA karatA hai / isa ceSTA meM kRtakRtya hote hI use sarva virati saMyama prApta hotA hai / jisameM paudgalika bhAvoM para mUrcchA bilakula nahIM rahatI, aura usakA sArA samaya svarUpa kI abhivyakti karane ke kAma meM hI kharca hotA hai / yaha 'sarvavirati' nAmaka SaSTha guNasthAna hai / isameM zrAtma-kalyANa ke atirikta loka kalyANa kI bhAvanA aura tadanukUla pravRtti bhI hotI hai / jisase kabhI-kabhI thor3I bahuta mAtrA meM pramAda jAtA hai / 1 pA~ca guNasthAna kI apekSA, isa chaThe guNasthAna meM svarUpa abhivyakti . adhika hone ke kAraNa yadyapi vikAsagAmI AtmA ko AdhyAtmika zAnti pahale se adhika hI milatI hai tathApi bIca-bIca meM aneka pramAda use zAnti ke anubhava meM jo bAdhA pahu~cAte haiM, usako vaha sahana nahIM kara sakatA / ataeva sarva-virati - janita zAnti ke sAtha zrapramAda-janita viziSTa zAnti kA anubhava karane kI prabala lAlasA se prerita hokara vaha vikAsagAmI AtmA pramAda kA tyAga karatA hai aura svarUpa kI abhivyakti ke anukUla manana-cintana ke sivAya anya saba vyApAroM kA tyAga kara detA hai / yahI 'apramatta saMyata' nAmaka sAtavA~ guNasthAna hai / isameM eka ora apramAda-janya utkaTa sukha kA anubhava zrAtmA ko usa sthiti meM bane rahane ke lie uttejita karatA hai aura dUsarI ora pramAda janya pUrva vAsanAe~ use apanI ora khIMcatI haiN| isa khIMcAtAnI meM vikAsagAmI zrAtmA kamI pramAda kI tandrA aura kabhI apramAda kI jAgRti arthAt chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM aneka bAra jAtA zrAtA rahatA hai / bha~vara yA vAtabhramI meM par3A huA tinakA idhara se udhara aura udhara se idhara jisa prakAra calAyamAna hotA rahatA hai, usI prakAra chaTheM aura sAtaveM guNasthAna ke samaya vikAsagAmI AtmA anavasthita bana jAtA hai / I pramAda ke sAtha hone vAle isa zrAntarikta yuddha ke samaya vikAsagAmI AtmA yadi panA cAritra bala vizeSa prakAzita karatA hai to phira vaha pramAda - pralobhanoM ko pAra kara vizeSa pramanta avasthA prApta kara letA hai / isa avasthA ko pAkara vaha aisI zakti vRddhi kI taiyArI karatA hai ki jisase zeSa rahe-sahe moha-bala ko naSTa kiyA jA sake | moha ke sAtha hone vAle bhAvI yuddha ke lie kI jAne vAlI taiyArI kI isa bhUmikA ko AThavA~ guNasthAna kahate haiM / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 guNasthAna kA vizeSa svarUpa 273 pahale kabhI na huI aisI zrAtma zuddhi isa guNasthAna meM ho jAtI hai / jisa se koI vikAsagAmI zrAtmA to moha ke saMskAroM ke prabhAva ko kramaza: dabAtA huA Age bar3hatA hai tathA anta meM use bilakula hI upazAnta kara detA hai / aura viziSTa Atma-zuddhi vAlA koI dUsarA vyakti aisA bhI hotA hai, jo moha ke saMskAroM ko kramazaH jar3a mUla se ukhAr3atA huA Age bar3hatA hai tathA anta meM una saba saMskAroM ko sarvathA nirmUla hI kara DAlatA hai / isa prakAra AThaveM guNasthAna se Age bar3hane vAle arthAt antarAtma-bhAva ke vikAsa dvArA paramAtmabhAva rUpa sarvopari bhUmikA ke nikaTa pahu~cane vAle zrAtmA do zreNiyoM meM vibhakta ho jAte haiM / eka zreNivAle to aise hote haiM, jo moha ko eka bAra sarvathA dabA to lete haiM, use nirmUla nahIM kara pAte / ataeva jisa prakAra kisI bartana meM bharI huI bhApa kabhI-kabhI apane vega se usa bartana ko ur3A le bhAgatI hai yA nIce girA detI hai athavA jisa prakAra rAkha ke nIce dabI huI agni havA kA jhakorA lagate hI apanA kArya karane lagatI hai, kiMvA jisa prakAra jala ke tala meM baiThA huA mala thor3A sA kSobha pAte hI Upara uThakara jala ko geMdalA kara detA hai, usI prakAra pahale dabAyA huA bhI moha zrAntarika yuddha meM thake hue una prathama zreNI vAle AtmAoM ko apane vega ke dvArA nIce paTaka detA hai / eka bAra sarvathA dabAye jAne para bhI moha, jisa bhUmikA se zrAtmA ko hAra dilAkara nIce kI ora paTaka detA hai, vahI gyArahavA~ guNasthAna hai / moha ko kramazaH dabAte-dabAte sarvathA dabAne taka meM uttarottara adhika adhika vizuddhivAlI do bhUmikAe~ zravazya prApta karanI par3atI haiN| jo nauvA~ tathA dasavA~ guNasthAna kahalAtA hai / gyArahavA~ guNasthAna adhaHpatana kA sthAna hai; kyoMki use pAnevAlA AtmA Age na bar3hakara eka bAra to avazya nIce giratA hai / dUsarI zreNavAle zrAtmA moha ko kramazaH nirmUla karate-karate anta meM use sarvathA nirmUla kara hI DAlate haiM / sarvathA nirmUla karane kI jo ucca bhUmikA hai, vahIM bArahavA~ guNasthAna hai / isa guNasthAna ko pAne taka meM arthAt moha ko sarvathA nirmUla karane se pahale bIca meM nauvA~ aura davasa guNasthAna prApta karanA par3atA hai| isI prakAra dekhA jAe to cAhe pahalI zreNivAle hoM, cAhe dUsarI zreNivAle, para ve saba nauvA~ dasavA~ guNasthAna prApta karate ho haiM / donoM zreNi kuloM meM antara itanA hI hotA hai ki prathama zreNivAloM kI apekSA dUsarI zraNivAloM meM Atma-zuddhi va zrAtma bala viziSTa prakAra kA jaise - kisI eka darje ke vidyArthI bhI do prakAra ke hote haiM / pAyA jAtA hai / eka prakAra ke so Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina dharma aura darzana aise hote haiM, jo sau koziza karane para bhI eka bAragI apanI parIkSA meM pAsa hokara Age nahIM bar3ha skte| para dUsare prakAra ke vidyArthI apanI yogyatA ke bala se saba kaThinAIyoM ko pArakara usa kaThinatama parIkSA ko bedhar3aka pAsa kara hI lete haiN| una donoM dala ke isa antara kA kAraNa unakI Antarika yogyatA kI nyUnAdhikatA hai| vaise hI nauveM tathA dasaveM guNasthAna ko prApta karanevAle ukta donoM zreNigAmI zrAtmAoM kI AdhyAtmika vizuddhi nyUnAdhika hotI hai | jisake kAraNa eka zreNivAle to dasaveM guNasthAna ko pAkara aMta meM gyArahave guNasthAna meM moha se hAra khAkara nIce girate haiM aura anya zreNivAle dasaveM guNasthAna ko pAkara itanA adhika Atmabala prakaTa karate hai ki anta meM ve moha ko sarvathA kSINa kara bArahaveM guNasthAna ko prApta kara hI lete haiN| jaise gyArahavA~ guNasthAna avazya punarAvRttikA hai, vaise hI bArahavA~ guNasthAna apunarAvRtti kA hai| arthAt gyArahaveM guNasthAna ko pAnevAlA aAtmA eka bAra usase avazya giratA hai aura bArahaveM guNasthAna ko pAnevAlA usase kadApi nahIM giratA; balki Upara ko hI car3hatA hai| kisI eka parIkSA meM nahIM pAsa honevAle vidyArthI jisa prakAra parizrama va ekAgratA se yogyatA bar3hAkara phira usa parIkSAko pAsa kara lete haiM; usI prakAra eka bAra moha se hAra khAnevAle AtmA bhI apramatta-bhAva va Atma-bala kI adhikatA se phira moha ko avazya kSINa kara dete haiM / ukta donoM zreNivAle AtmAoM kI tara-tamabhAvApanna AdhyAtmika vizuddhi mAnoM paramAtma-bhAva-rUpa sarvocca bhUmikApara car3hane kI do sIDhiyA~ haiN| jinameM se eka ko jainazAstra meM 'upazamazreNi' aura dUsarI ko 'kSapakazreNi' kahA hai / pahalI kucha dUra car3hAkara girAnevAlI aura dUsarI car3hAnevAlI hI hai| pahalI zreNi se giranevAlA AdhyAtmika adhaHpatana ke dvArA cAhe prathama guNasthAna taka kyoM na calA jAe, para usakI vaha adhaHpatita sthiti kAyama nahIM rhtii| kabhI-na-kabhI phira vaha dUne bala se aura dUnI sAvadhAnI se taiyAra hokara moha-zatru kA sAmanA karatA hai aura anta meM dUsarI zreNi kI yogyatA prApta kara moha kA sarvathA kSaya kara DAlatA hai ! vyavahAra meM arthAt Adhibhautika kSetra meM bhI yaha dekhA jAtA hai ki jo eka bAra hAra khAtA hai, vaha pUrI taiyArI karake harAnevAle zatru ko phira se harA sakatA hai| __paramAtma-bhAva kA svarAjya prAsa karane meM mukhya bAdhaka moha hI hai| jisako naSTa karanA antarAtma-bhAva ke viziSTa vikAsa para nirbhara hai| moha kA sarvathA nAza huA ki anya AvaraNa jo jainazAstra meM 'ghAtikarma' kahalAte haiM, ve pradhAna senApati ke mAre jAne ke bAda anugAmI sainikoM kI taraha eka sAtha titara-bitara Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 275 I ho jAte haiM / phira kyA derI, vikAsagAmI AtmA turanta hI paramAtma bhAva kA pUrNa zrAdhyAtmika svarAjya pAkara arthAt saccidAnanda svarUpa ko pUrNatayA vyakta karake niratizaya jJAna, cAritra Adi kA lAbha karatA hai tathA anirvacanIya svAbhAvika sukha kA anubhava karatA hai jaise, pUrNimA kI rAta meM nirabhra candra kI sampUrNa kalA prakAzamAna hotI haiM, vaise hI usa samaya AtmA kI cetanA zrAdisa bhI mukhya zaktiyA~ pUrNa vikasita ho jAtI haiN| isa bhUmikA ko jainazAstra meM terahavA~ guNasthAna kahate haiM / / isa guNasthAna meM cirakAla taka rahane ke bAda AtmA dagdha rajju ke samAna zeSa AvaraNoM ko arthAt apradhAnabhUta zraghAtikarmoM ko ur3Akara pheMka dene ke lie sUkSmakriyApratipAti zukladhyAnarUpa pavana kA Azraya lekara mAnasika, vAcika aura kAyika vyApAroM ko sarvathA roka detA hai / yahI AdhyAtmika vikAsa kI parAkASThA kiMvA caudahavA~ guNasthAna hai / isameM AtmA samucchinnakriyA pratipAti zukladhyAnadvArA sumeru kI taraha niSprakampa sthiti ko prApta karake anta meM zarIratyAgapUrvaka vyavahAra aura paramArtha dRSTi se lokottara sthAna ko prApta karatA hai / yahI nirguNa brahmasthiti hai, yahI sarvAGgINa pUrNatA hai, yahI pUrNa kRtakRtyatA hai, yahI parama puruSArtha kI antima siddhi hai aura yahI punarAvRtti sthAna hai / kyoMki saMsAra kA eka mAtra kAraNa moha hai, jisake saba saMskAroM kA nizzeSa nAza ho jAne ke kAraNa upAdhikA saMbhava nahIM hai / " yaha kathA huI pahale se caudahaveM guNasthAna taka ke bAraha guNasthAnoM kI; isameM dUsare aura tIsare guNasthAna kI kathA, jo chUTa gaI hai, vaha yoM hai - samyaktva kiMvA tatvajJAnavAlI Upara kI caturthI Adi bhUmikAoM ke rAjamArga se cyuta hokara jaba koI AtmA tattvajJAna- zUnya kiMvA mithyAdRSTivAlI prathama bhUmikA ke unmArga kI ora jhukatA hai, taba bIca meM usa adhaHpatanonmukha zrAtmA kI jo kucha avasthA hotI hai vahI dUsarA guNasthAna hai / yadyapi isa guNasthAna meM prathama guNasthAna kI apekSA zrAtma zuddhi avazya kucha adhika hotI hai, isalie isakA nambara pahale ke bAda rakhA gayA hai, phira bhI yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki ! 1 'yogasaMnyAsatastyAgI, yogAnapyakhilastyajet / ityeyaM nirga uNaM brahma, paroktamupapadyate ||7|| vastutastu guNaiH pUrNamanantairbhAsate svataH / rUpaM vyaktAtmanaH sAdhornirabhrasya vidhoriva ||8|| ' -jJAnasAra, tyAgASTaka | Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina dharma aura darzana isa guNasthAna ko utkrAnti sthAna nahIM kaha skte| kyoMki prathama guNasthAna ko chor3akara utkrAnti karanevAlA AtmA isa dUsare sthAna ko sIdhe taura se prApta nahIM kara sakatA, kintu Upara ke guNasthAna se giranevAlA hI AtmA isakA adhikArI banatA hai / adha: patana moha ke udreka se hotA hai / zrataeva isa guNasthAna ke samaya moha kI tIvra kASAyika zakti kA avirbhAva pAyA jAtA hai| khIra Adi miSTa bhojana karane ke bAda jaba vamana ho jAtA hai, taba mukha meM eka prakAra kA vilakSaNa svAda arthAt na atimadhura na ati amla jaisA pratIta hotA hai| isI prakAra dUsare guNasthAna ke samaya AdhyAtmika sthiti vilakSaNa pAI jAtI hai| kyoMki usa samaya AtmA na to tattvajJAna kI nizcita bhUmikA para hai aura na tattva-jJAnazUnya kI nizcita bhUmikA para / athavA jaise koI vyakti car3hane kI sIr3hiyoM se khisaka kara jaba taka jamInapara Akara nahIM Thahara jAtA, taba taka bIca meM eka vilakSaNa avasthA kA anubhava karatA hai, vaise ho samyaktva se girakara mithyAtva ko pAne taka meM arthAt bIca meM AtmA eka vilakSaNa AdhyAtmika avasthA kA anubhava karatA hai / yaha bAta hamAre isa vyAvahArika anubhava se bhI prasiddha hai ki jaba kisI nizcita unnata avasthA se girakara koI nizcita zravanata avasthA prApta kI jAtI hai, taba bIca meM eka vilakSaNa paristhiti khar3I hotI hai / tIsarA guNasthAna zrAtmA kI usa mizrita avasthA kA nAma hai, jisameM na to kevala samyak dRSTi hotI hai aura na kevala mithyA dRSTi, kintu zrAtmA usameM dolAyamAna prAdhyAtmika sthitivAlA bana jAtA hai / ataeva usakI buddhi svAdhIna na hone ke kAraNa sandehazIla hotI hai arthAt usake sAmane jo kucha AyA, vaha saba saca / na to vaha tattva ko ekAnta tasvarUpa se hI jAnatI hai aura na tattvatattva kA vAstavika pUrNa viveka hI kara sakatI hai / koI utkrAnti karanevAlA AtmA prathama guNasthAna se nikalakara sIdhe hI tIsare guNasthAna ko prApta kara sakatA hai aura koI zravakrAnti karanevAlA zrAtmA bhI caturtha Adi guNasthAna se girakara tIsare guNasthAna ko prApta kara sakatA hai / isa prakAra utkrAnti karanevAle aura zravakrAnti karanevAle --- donoM prakAra ke AtmAoM kA Azraya sthAna tIsarA guNasthAna hai / yahI tIsare guNasthAna kI dUsare guNasthAna se vizeSatA hai | Upara AtmA kI jina caudaha avasthAoM kA vicAra kiyA hai, unakA tathA unake antargata avAntara saMkhyAtIta avasthAoM kA bahuta saMkSepa meM vargIkaraNa karake zAstra meM zarIradhArI AtmA kI sirpha tIna avasthAe~ batalAI haiM - bahirAtmaavasthA, (2) antarAtma-vasthA aura (3) paramAtma-avasthA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna kA vizeSa svarUpa 277 pahalI avasthA meM AtmA kA vAstavika vizuddha rUpa atyanta Acchanna rahatA hai, jisake kAraNa AtmA mithyAdhyAsavAlA hokara paudgalika vilAsoM ko hI sarvasva mAna letA hai aura unhIM kI prAsi ke lie sampUrNa zakti kA vyaya karatA hai / dUsaro avasthA meM AtmA kA vAstavika svarUpa pUrNatayA to prakaTa nahIM hotA, para usake Upara kA AvaraNa gAr3ha na hokara zithila, zithilatara, zithilatama bana jAtA hai, jisake kAraNa usakI dRSTi paudgalika vilAsoM kI ora se haTakara zuddha svarUpa kI ora laga jAtI hai| isI se usakI dRSTi meM zarIra Adi kI jIrNatA va navInatA apanI jIrNatA va navInatA nahIM hai| yaha dUsarI avasthA hI tIsarI avasthA kA dRr3ha sopAna hai / tIsarI avasthA meM AtmA kA vAstavika svarUpa prakaTa ho jAtA hai arthAt usake Upara ke ghane AvaraNa bilakula vilIna ho jAte haiM | pahalA, dUsarA aura tIsarA gaNasthAna bahirAtma-avasthA kA citraNa hai| cauthe se bArahaveM taka ke guNasthAna antarAtma-avasthA kA digdarzana hai aura terahavA, caudahavA~ guNasthAna paramAtma-avasthA kA varNana ' hai| __ AtmA kA svabhAva jJAnamaya hai, isalie vaha cAhe kisI guNasthAna meM kyoM na ho, para dhyAna se kadApi mukta nahIM rhtaa| dhyAna ke sAmAnya rIti se (1) zubha aura (2) azubha, aise do vibhAga aura vizeSa rIti se (1)Ata, . (2) raudra, ( 3 ) dharma aura (4) zukla, aise cAra vibhAga zAstra meM kiye 1 'anye tu mithyAdarzanAdibhAvapariNato bAhyAtmA, samyagdarzanAdipariNatastvantarAtmA, kevalajJAnAdipariNatastu paramAtmA / tatrAdyaguNasthAnatraye bAhyAtmA, tataH / paraM kSINamohaguNasthAnaM yAvadantarAtmA, tataH parantu paramAtmeti / tathA vyaktyA bAhyAtmA, zaktyA paramAtmAntarAtmA ca / vyaktyAntarAtmA tu zaktyA paramAtmA anubhUtapUrvanayena ca bAhyAtmA; vyaktyA paramAtmA anubhUtapUrvanayenaiva bAhyAtmAntarAtmA ca / ' -adhyAtmamataparIkSA, gAthA 125 / 'bAhyAtmA cAntarAtmA ca, paramAtmeti ca trayaH / kAyAdhiSThAyakadhyeyAH, prasiddhA yogavAGmaye // 17 / / anye bhithyAtvasamyaktvakevalajJAnabhAginaH / / mizre ca kSINamohe ca, vizrAntAste tvayogini // 18 / / ' -yogAvatAradvAtriMzikA / 2 'prAtaraudradharmazuklAni / ' tattvArtha adhyAya 6, sUtra 26 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina dharma aura darzana gae haiN| cAra meM se pahale do azubha aura pichale do zubha haiM / paudgalika dRSTi kI mukhyatA ke kiMvA Atma-vismRti ke samaya jo dhyAna hotA hai, vaha azubha aura paudgalika dRSTi kI gauNatA va AtmAnusandhAna-dazA meM jo dhyAna hotA hai, vaha zubha hai| azubha dhyAna saMsAra kA kAraNa aura zubha dhyAna mokSa kA kAraNa hai| pahale tIna guNasthAnoM meM Arta aura raudra, ye do dhyAna hI tara-tama-bhAva se pAe jAte haiN| cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM Ukta do dhyAnoM ke atirikta samyaktva ke prabhAva se dharmadhyAna bhI hotA hai| chaThe gaNasthAna meM Arta aura dharma, ye do dhyAna hote haiN| sAtaveM guNasthAna meM sirpha dharmadhyAna hotA hai / AThaveM se bArahaveM taka pA~ca guNasthAnoM meM dharma aura zukla, ye do dhyAna hote haiM / .. terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM sirpha zukladhyAna hotA hai / guNasthAnoM meM pAe jAnevAle dhyAnoM ke ukta varNana se tathA guNasthAnoM meM kiye hue bahirAtma-bhAva Adi pUrvokta vibhAga se pratyeka manuSya yaha sAmAnyatayA jAna sakatA hai ki maiM kisa guNasthAna kA adhikArI huuN| aisA jJAna, yogya adhikArI kI naisargika mahattvAkAkSA ko Upara ke guNasthAnoM ke lie uttejita karatA hai| darzanAntara ke sAtha jainadarzana kA sAmya ___ jo darzana, Astika arthAt AtmA, usakA punarjanma, usakI vikAsazIlatA tathA mokSa-yogyatA mAnanevAle haiM, una sabhI meM kisI-na-kisI rUpa meM AtmA ke Rmika vikAsa kA vicAra pAyA jAnA svAbhAvika hai| ataeva AryAvarta ke baina, vaidika aura bauddha, ina tInoM prAcIna darzanoM meM ukta prakAra kA vicAra pAyA jAtA hai| yaha vicAra jainadarzana meM gaNasthAna ke nAma se, vaidika darzana meM bhUmikAoM ke nAma se aura bauddhadarzana meM avasthAoM ke nAma se prasiddha hai / guNasthAna kA vicAra, jaisA jainadarzana meM sUkSma tathA vistRta hai, vaisA anya darzanoM meM nahIM hai, to bhI ukta tInoM darzanoM kI usa vicAra ke saMbandha meM bahuta kucha samatA hai / arthAt saMketa, varNanazailI Adi kI bhinnatA hone para bhI vastutattva ke viSaya meM tInoM darzanoM kA bheda nahIM ke barAbara hI hai| vaidikadarzana ke yogavAsiSTa, pAtaJjala yoga Adi granthoM meM AtmA kI bhamikAoM kA acchA vicAra hai / 1 isake lie dekhiye, tattvArtha a0 6, sUtra 35 se 40 / dhyAnazataka, gA0, 63 aura 64 tathA Avazyaka-hAribhadrI TIkA pR0602| isa viSaya meM tattvArtha ke ukta sUtroM kA rAjavArtika vizeSa dekhane yogya hai, kyoMki usameM zvetAmbaragraMthoM se thor3A sA matabheda hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 AdhyAtmika vikAsa kI tulanA jainazAstra meM mithyAdRSTi yA bahirAtmA ke nAma se ajJAnI jIva kA lakSaNa batalAyA hai ki jo anAtmA meM arthAt Atma-bhinna jar3atattva meM Atma-buddhi karatA hai, vaha mithyAdRSTi yA bahirAtmA ' hai / yoga-vAsiSTha meM 2 tathA pAtaJjalayoga sUtra 3 meM ajJAnI jIva kA vahI lakSaNa hai| jainazAstra meM mithyAtvamoha kA saMsAra-buddhi aura duHkharUpa phala varNita hai 4 / vahI bAta yogavAsiSTha ke 1 'tatra mithyAdarzanodayavazIkRto mithyAdRSTiH / ' -tattvArtha rAjavArtika 6, 1, 12 'zrAtmadhiyA samupAtakAyAdiH kItyate'tra bahirAtmA / kAyAdeH samadhiSThAyako bhavatyantarAtmA tu // 7 // -yogazAstra, prakAza 12 / 'nirmalasphaTikasyeva sahaja rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisaMbaddho jaDastatra vimuhyati // 6 // -jJAnasAra, mohASTaka / 'nityazucyAtmatAkhyA tiranityAzucyanAtmasu / avidyA tattvadhIvidyA yogAcAryaH prakIrtitA // 1 // ' -jJAnasAra vidyASTaka / 'bhramavATI bahiha STibhraMmacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastattvadRSTistu, nAsyAM zete sukhA''zayA // 2 // - jJAnasAra, tttvdRsstti-assttk| 2 'yasyA'jJAnAtmano jJasya, deha evAtmabhAvanA / uditeti ruSaivAkSaripavo'bhibhavanti tam // 3 // ' - nirvANa prakaraNa; pUrvArdha sarga 6 / 3 'anityA'zuciduHkhA'nAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA / ' -pAtaJjalayogasUtra, sAdhana-pAda, sUtra 5 / 4 'samudAyAvayavayorbandhahetutvaM vAkyaparisamAptervaicitryAt / ' - tattvArtha-rAjavArtika 6, 1, 31 / 'vikalpacapakairAtmA, pItamohAsavo hyayam / bhavoccatAlamuttAlaprapaJcamadhitiSThati // 5 // - jJAnasAra, mohASTaka / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 _ jaina dharma aura darzana nirvANa' prakaraNa meM ajJAna ke phalarUpa se kahI gaI hai| (2) yoga-vAsiSTha nirvANa prakaraNa pUrvArdhameM avidyA se tRSNA aura tRSNA se duHkha kA anubhava tathA vidyA se avidyA kA 2 nAza, yaha krama jaisA varNita hai, vahI krama jainazAstra meM mithyAjJAna aura samyak zAna ke nirUpaNadvArA jagaha-jagaha varNita hai| (3) yogavAsiSTha ke ukta prakaraNa meM 3 hI jo avidyA kA vidyA se aura vidyA kA vicAra se nAza batalAyA hai, vaha jainazAstra meM mAne hue matijJAna Adi kSAyopazamikajJAna se mithyAjJAna ke nAza aura kSAyikajJAna se kSAyopazamika jJAna ke nAza ke samAna hai| (4) jainazAstra meM mukhyatayA moha ko hI bandha kA-saMsAra kA hetu mAnA hai| yogavAsiSTha 4 meM vahI bAta rUpAntara se kahI gaI hai| usameM jo dRzya ke astitva ko bandha kA kAraNa kahA hai; usakA 1. 'ajJAnAtprasatA yasmAjjagatparNaparamparAH / yasmiMstiSThanti rAjante, vizanti vilasanti ca // 53 // ' 'zrApAtamAtramadhuratvamanarthasatvamAdyantavattvamakhilasthitibhaGgaratvam / azAnazAkhina iti prasRtAni rAma nAnAkRtIni vipulAni phalAni tAni' // 61 // pUrvArddha, sarga 6, 2. 'janmaparvAhinA randhrA vinAzacchidracaJcurA / bhogAbhogarasApUrNA, vicAraikaghuNakSatA // 11 // ' sarga 8 / 3. 'mithaHsvAnte tayorantazchAyAtapanayoriva / avidyAyAM vilInAyAM dINe dve eva kalpane // 23 // ete rAghava lIyete, avApyaM pariziSyate / avidyAsaMkSayAt.kSINo vidyApakSo'pi rAghava // 24 // sarga hai| 4. 'avidyA saMsatibandho, mAyA moho mahattamaH / kalpitAnIti nAmAni, yasyAH sakalavedibhiH // 20 // ' 'dRSTudrazyasya sattA'Ggabandha ityabhidhIyate / draSTA dRzyabalAbaddho, dRzyA'bhAve vimucyate // 22 // ' -utpatti-prakaraNa, sarga 1 / 'tasmAcitavikalpastha pizAco bAlakaM yathA / vinihantyevameSAntardRSTAraM dRzyarUpikA // 38 // ' -utpatti pra0 srg| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradhyAtmika vikAsa kI tulanA 281 tAtparya dRzyake zrabhimAna yA abhyAsa se hai / (5) jaise, jainazAstra meM anthibheda kA varNana hai vaise hI yogavAsiSTha meM bhI hai / (6) vaidika granthoM kA yaha varNana ki brahma, mAyA ke saMsarga se saMkalpa-vikalpAtmaka aindrajAlika sRSTi racatA hai; tathA sthAvarajaGgamAtmaka jagat kA kalpa ke anta meM nAza hotA hai, ityAdi bAtoM kI saMgati jainazAstra ke anusAra isa prakAra kI jA sakatI hai - AtmA vyavahAra rAzi se vyavahArarAzi meM AnA brahma kA jIvatva dhAraNa karanA hai / kramazaH sUkSma tathA sthUla mana ke dvArA saMjJitva prApta karake kalpanAjAla meM AtmA kA vicaraNa karanA saMkalpa - vikalpAtmaka aindrajAlika sRSTi hai| zuddha zrAtma-svarUpa vyakta hone para sAMsArika paryAyoM kA nAza honA hI kalpa ke anta meM sthAvarajaMgamAtmaka jagat kA nAza hai zrAtmA apanI sattA bhUlakara jar3a sattAko svasattA mAnatA hai, jo haMzya-mamasva bhAvanA rUpa moha kA udaya aura bandha kA kAraNa hai / vahI sva-mamaya bhAvanA vaidika varNana-zailI ke anusAra bandhahetubhUta dRzya sattA hai / utpatti, vRddhi, vikAza, svarga, naraka Adi jo jIva kI avasthAe~ - vaidika granthoM meM varNita haiM, ve hI jaina-dRSTi ke anusAra vyavahAra- rAzi - gata jIva ke paryAya haiM / (7) yogavAsiSTha meM 4 svarUpa sthiti ko jJAnI kA aura svarUpa 1. jJaptirhi granthivicchedastasmin sati hi muktatA | mRgatRSNAmbubuddha yA dizAntimAtrAtmakatvasau // 23 // ' - utpatti prakaraNa, sarga 118 2. 'tatsvayaM svairamevAzu, saMkalpayati nityazaH / tenetthamindrajAlazrIrvitateyaM vitanyate // 16 // ' 'yadidaM dRzyate sarvaM jagatsthAvarajaGgamam / tatsutAviva svapnaH, kalpAnte pravinazyati // 10 // - utpatti prakaraNa, sarga 1 | sa tathAbhUtaevAtmA, svayamanya ibollasan | jIvatAmupayAtIya, bhAvinAmrA kadarthitAm // 13 // ' 3. utpadyate yo jagati, sa eva kila vardhate / sa eva mokSamApnoti, svargaM vA narakaM ca vA // 7 // " 4. 'svarUpAvasthitirmuktistabhraMzo'haMtvavedanam / etat saMkSepataH proktaM tajjJatvAjJatvalakSaNam ||5||' utpatti-prakaraNa, sarga 1 / - utpatti prakaraNa, sarga 117 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina dharma aura darzana bhraMza ko ajJAnI kA lakSaNa mAnA hai| jainazAstra meM bhI samyak jJAna kA aura mithyAdRSTi kA kramazaH vahI svarUpa batalAyA hai| (8) yogavAsiSTha meM 2 jo samyak jJAna kA lakSaNa hai, vaha jainazAstra ke anukUla hai| (6) jainazAstra meM samyak darzana kI prApti, (1) svabhAva aura (2) bAhya nimitta, ina do prakAra se batalAI hai| yogavAsiSTha meM bhI jJAna prApti kA vaisA hI krama sUcita kiyA hai| (10) jainazAstra ke caudaha guNasthAnoM ke sthAna meM caudaha bhamikAoM kA varNana yogavAsiSTha meM bahuta rucikara va vistRta hai / sAta bhUmikAe~ jJAna kI aura 1. 'ahaM mameti mantro'yaM, mohasya jagadAnthyakRt / ayameva hi naapUrvaH, pratimantro'pi mohajit // 1 // ' / -jJAnasAra, mohASTaka / svabhAvalAbhasaMskArakAraNaM jJAnamiSyate / dhyAndhyamAtramatarasvanyattathA coktaM mahAtmanA // 3 // ' -jJAnasAra, jJAnASTaka / 2. 'anAdyantAvabhAsAtmA, paramAtmeha vidyate / ityeko nizcayaH sphAraH samyagajJAnaM vidurbudhAH // 2 // ' - upazama-prakaraNa, sarga 76 / 3 'tannisargAdadhigamAd vA / ' -tattvArtha-a0 1, sU0 3 / 4 'ekastAbadguruproktAdanuSThAnAcchanaiH zanaiH / janmanA janmabhirvApi siddhidaH samudAhRtaH / / 3 / / dvitIyastvAtmanaivAzu, kiMcidvyutpannacetasA / bhavati jJAnasaMprAptirAkAzaphalapAtayat // 4 // ' -upazama-prakaraNa, sarga 7 5 'ajJAnabhUH saptapadA, jJabhUH saptapadaiva hi / padAntarANyasaMkhyAni, bhavantyanyAnyathaitayoH / / 2 / / tatrAropitamajJAnaM tasya bhUmIrimAH zRNu / bIjajAgrattathAjAgrat, mahAjAgrattathaiva ca // 11 // jAgratsvapnastayA svapnaH, svapnajAgratsuSupsakam / iti saptavidho mohaH, punareva parasparam / 12 / / zliSTo bhavatyanekAkhyaH zRNu lakSaNamasya ca / / prathame cetanaM yatsyAdanAkhyaM nirmalaM citaH // 13 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika vikAsa kI tulanA 283 sAta jJAna kI batalAI huI haiM, jo jaina- paribhASA ke anusAra kramazaH mithyAtva kI aura samyaktvaka avasthA kI sUcaka haiM / (11) yogavAsiSTha meM tattvajJa, bhaviSyaccittajIvAdinAmazabdArthabhAjanam / bIjarUpaM sthitaM jAgrat, bIjajAgrattaducyate // 14 // eSA jJanternavAvasthA, tvaM jAgratsaMsRtiM zRNu / navaprasUtasya parAdayaM cAhamidaM mama || 15 || iti yaH pratyayaH svasthastajjAgratprAgabhAvanAt / ayaM so'hamidaM tanma iti janmAntaroditaH // 16 // pIvaraH pratyayaH prokto, mahAjAgraditi sphuTam / rUdramathavA rUDhaM sarvathA tanmayAtmakam ||17|| yajjAto manorAjyaM jAgratsvapnaH sa ucyate / dvicandrazuktikArUnyamRgatRSNAdibhedataH ||18|| abhyAsAtprApya jAgrattvaM, svapno'nekavidho bhavet / alpakAlaM mayA dRSTaM, evaM no satyamityapi // 16 // nidrAkAlAnubhUte'rthe, nidrAnte pratyayo hi yaH / svapnaH kathitastasya, mahAjAtsthiterhRdi // 20 // cirasaMdarzanAbhAvAdapraphullabRhad vapuH / svapno jAgrattArUDho, mahAjAgratpadaM gataH // 21 // akSate vA kSate deha, svapnajAgranmataM hi tat / ghaDavasthAparityAge, jaDA jIvasya yA sthitiH // 22|| bhaviSyaduHkhabodhADhyA, saubusI socyate gatiH / ete tasyAmavasthAyAM tRNaloSThazilAdayaH || 23 // padArthAH saMsthitAH sarve, paramANupramANinaH / satAvasthA iti proktA, mayA'jJAnasya rAghava ||24|| utpatti - prakaraNa sarga 117 / 'jJAnabhUmiH zubhecchAkhyA, prathamA samudAhRtA / vivAraNA dvitIyA tu tRtIyA tanumAnasA ||5|| sattvApattizcaturthI syAttato saMsaktinAmikA | padArthAbhAvI SaSThI, saptamI turyagA smRtA // 6 // AsAmante sthitA muktistasyAM bhUyo na zocyate / etAsAM bhUmikAnAM tvamidaM nirvacanaM zRNu // 7 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2854 jainadharma aura darzana samadRSTi, pUrNAzaya aura mukta puruSa kA jo varNana hai, vaha jaina-saMketAnusAra caturtha zrAdi guNasthAnoM meM sthita zrAtmA ko lAgU par3atA hai| jainazAstra meM jo jJAna kA mahattva varNita hai, vahI yogavAsiSTha meM prajJAmAhAtmya ke nAma se 2 sthitaH kiM mUDha evAsmi, preSye'haM zAstrasajjanaiH / vairAgyapUrvamiccheti, zubhecchetyucyate budhaiH ||8|| zAstrasajjanasaMparka-vairAgyAbhyAsapUrvakam / sadAcArapravRttiryA, procyate sA vicAraNA // 6 // vicAraNAzubhecchAbhyAmindriyArtheSvasaktatA / yatra sA tanutAbhAvAtprocyate tanumAnasA ||10|| bhUmikAtritayAbhyAsAccitte'rthe viratervazAt / satyAtmani sthitiH zuddhe, sattvApattirudAhRtA // 11 // dazAcatuSTayAbhyAsAdasaMsargaphalena ca / rUDhasattvacamatkArAtproktA saMsaktinAmikA // 12 // bhUmikApaJcakAbhyAsAtsvAtmArAmatayA dRDham / zrabhyantarANAM bAhyAnAM padArthAnAmabhAvanAt // 13 // paraprayuktena ciraM prayatnenArthabhAvanAt / padArthAbhAvanA nAmnI, SaSThI saMjAyate gatiH ||14|| bhUmiSaTkacirAbhyAsAdbhedasyAnupalambhataH / yatsvabhAvaikaniSThatvaM sA jJeyA turyagA gatiH || 15 || ' utpatti-prakaraNa, sarga 118 / 1 yoga0 nirvANa- pra0, sarga 170; nirvANa pra0 u, sarga 116 / yoga0 sthiti prakaraNa, sarga 75; nirvANa pra0 sa0 166 / 2 'jAgarti jJAnadRSTizcet SNA kRSNA'hijAGgulI / pUrNAnandasya tatkiM syAdde nyavRzcikavedanA ||4|| ' jJAnasAra, pUrNatASTaka 'asti ced granthibhid jJAnaM kiM citraistantrayantraNaiH / pradIpAH kvopayujyante, tamoghnI dRSTireva cet ||6| mithyAtvazailapakSa cchidra, jJAnadambholizobhitaH / nirbhayaH zakravadyogI, nandatyAnandanandane // 7 // pIyUSamasamudrotthaM, rasAyanamanauSadham / ananyApekSamaizvayaM jJAnamAhurmanISiNaH // 8 // ' jJAnasAra, jJAnASTaka | Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika vikAsa kI tulanA 'saMsAre nivasan svArthasajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko jJAnasiddho na lipyate // 1 // nAhaM pugalabhAvAnAM karttA kArayitA ca na / nAnumantApi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham ||2| lipyate pudgalaskandho na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva, dhyAyanniti na lipyate / 3 / lisatAjJAnasaMpAtapratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamanasya, kriyA sarvopayujyate ||4|| tapaH zrutAdinA mattaH kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasaMpanno niSkriyo'pi na lipyate ||5|| 'chindanti jJAnadAtreNa, spRhAviSalatAM budhAH / mukhazoSaM ca mUrcchA ca dainyaM yacchati yatphalam ||3||' 'mitho yuktapadArthAnAmasaMkramacamatkriyA / cinmAtra pariNAmena, viduSaivAnubhUyate // 7 // vidyAtimiradhvaMse, dRzA vidyAJjanaspRzA / pazyanti paramAtmAnamAtmanyeva hi yoginaH ||8|| 'bhavasaukhyena kiM bhUribhayajvalanabhasmanAM / sadA bhayojjhitaM jJAnasukhameva viziSyate // 2 // na gopyaM kvApi nAropyaM heyaM deyaM ca na kvacit / kva bhayena muneH stheyaM jJa eyaM jJAnena pazyataH || 3|| ekaM brahmAstramAdAya, nighnanmohacamUM muniH / vibheti naiva saMgrAmazIrSastha iva nAgarAT // 4 // mayUrI jJAnadRSTizvatprasarpati manovane / veSTanaM bhavasarpANAM na tadA''nandacandane || 5 || kRtamohAstra vaiphalyaM, jJAnavarma bibharti yaH / kva bhIstasya kva vA bhaGgaH karmasaMgara keliSu ||6 // tUlavallaghavo mUDhA bhramantyabhre bhayAnilaiH / naikaM romApi tairjJAnagariSThAnAM tu kampate // 7 // jJAnasAra, nirlepASTaka | 283 jJAnasAra, niHspRhASTaka | jJAnasAra, vidyASTaka | Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka jaina dharma aura darzana ullikhita hai / citte pariNataM yasya, cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya, tasya sAdhoH kuto bhayam / / 8 / ' jJAnasAra, nirbhayASTaka / 'adRSTArthe tu dhAvantaH, zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti para khedaM praskhalantaH pade pade // 5 // 'ajJAnAhimahAmantraM svAcchandhajvaralaMghanam / dharmArAmasudhAkulyAM zAstramAhumaharSayaH // 7 // zAstroktAcArakartA ca, zAstrajJaH zAstra dezakaH / zAstraikahaga mahAyogI, prApnoti paramaM padam / / 8 / / ' jJAnasAra, zAstrASTaka / "jJAnameva budhAH prAhuH, karmaNAM tApanAttapaH / tadAbhyantarameveSTaM bAhyaM tadupabRMhakam / / 1 / / zrAnusrotasikI vRttiAlAnAM sukhazIlatA / prAtisrotasikI vRttiAninAM paramaM tapaH / / 2 / / sadupAyapravRttAnAmupeyamadhuratvataH / jJAninAM nityamAnandavRddhireva tapasvinAm / / 4 / / jJAnasAra, tapoSTaka / 1 'na tadgurorna zAstrArthAnna puNyAtprApyate padam / yatsAdhusaGgAbhyuditAdvicAravizadAddhRdaH // 17 // sundA nijayA buddhayA, praza yeva vayasyayA / padamAsAdyate rAma, na nAma kriyayA'nyayA // 18 // yasyojjvalati tIkSNAgrA, pUrvAparavicAriNI / prajJAdIpazikhA jAtu, jADyAndhyaM taM na bAdhate // 16 // duruttarA yA vipado duHkhakallolasaMkulAH / tIryate prajJayA tAbhyo nAvA'padbhyo mahAmate / / 20 / / prajJAvirahitaM mUDhamApadalyApi baadhte| pelavAcAnilakalA sArahInamivolapam / 21 / / 'prajJAvAnasaho'pi kAryAntamadhigacchati / duSprajJaH kAryamAsAdya, pradhAnamapi nazyati // 23 // zAstra sajjanasaMsargaH prazAM pUrva vivardhayet / sekasaMrakSaNArambhaiH phalaprAptau latAmiva // 24 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhyAmika vikAsa kI tulanA prajJAbalabRhanmUlaH, kAle satkAryapAdapaH / phalaM phalatyatisvAdu bhAsorvimbamivaindavam ||25|| ya eva yatnaH kriyate, bAhyArthopArjane janaiH / sa eva yatnaH kartavyaH pUrvaM prazAvivardhane // 26 // sImAntaM sarvaduHkhAnAmApadAM kozamuttamam / bIjaM saMsAravRkSANAM prajJAmAndyaM vinAzayet ||27|| svargAdyadyacca pAtAlAdrAjyAdyatsamavApyate / tatsamAsAdyate sarvaM prajJAkozAnmahAtmanA ||28|| prajJayottIryate bhImAttasmAtsaMsArasAgarAt / na dAnairna ca vA tIrthaistapasA na ca rAghava ||26|| yatprAptAH saMpadaM daivImapi bhUmicarA narAH / prajJA puNyalatAyAstatphalaM svAdu samutthitam ||30 // prajJayA nakharAlUna mattavAraNayUthapAH / jambukairvijitAH siMhA, siMhairhariNakA iva ||31| sAmAnyairapi bhUpatvaM prApta prajJAvazAnnaraiH / svargApavargayogyatvaM prAjJasyaiveha dRzyate ||32|| prajJayA vAdinaH sarve svavikalpavilAsinaH / jayanti subhaTaprakhyAnnarAnapyatibhIravaH ||33|| cintAmaNiriyaM prajJA hRtkozasthA vivekinaH / phalaM kalpalatevaiSA, cintitaM samprayacchati ||34|| bhavyastarati saMsAraM prajJayApohyate'dhamaH / zikSitaH pAramApnoti, nAvA nApnotyazikSitaH ||35|| dhIH samyagyojitA pAramasamyagyojitA''padam / naraM nayati saMsAre, bhramantI naurivArNave || 36 || vivekinamasaMmUDhaM prAjJamAzAgaNotthitAH / doSA na paribAdhante, sannaddhamiva sAyakAH ||37|| prajJayeha jagatsarvaM samyagevAGga dRzyate / samyagdarzanamAyAnti, nApado na ca saMpadaH ||38|| pidhAnaM paramArkasya, jaDAtmA vitato'sitaH / ahaMkArAmbudo mattaH, prajJAvAtena bAdhyate // 36 // " 287 upazama-pra0, prajJAmAhAtmya / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 yogasaMbandhI vicAra guNasthAna aura yoga ke vicAra meM antara kyA hai ? guNasthAna ke kiMvA ajJAna va jJAna kI bhUmikAoM ke varNana se yaha jJAta hotA hai ki AtmA kA zrAdhyA - mika vikAsa kisa krama se hotA hai aura yoga ke varNana se yaha jJAta hotA hai ki mokSa kA sAdhana kyA hai ? arthAt guNasthAna meM zrAdhyAmika vikAsa ke krama kA vicAra mukhya hai aura yoga meM mokSa ke sAdhana kA vicAra mukhya hai / isa prakAra donoM kA mukhya pratipAdya tattva bhinna-bhinna hone para bhI eka ke vicAra meM dUsare kI chAyA avazya A jAtI hai, kyoMki koI bhI zrAramA mokSa ke antima - anantara yA avyavahita - sAdhana ko prathama hI prApta nahIM kara sakatA, kintu vikAsa ke kramAnusAra uttarottara sambhAvita sAdhanoM ko sopAna-paramparA kI taraha prApta karatA huA anta meM carama sAdhana ko prApta kara letA hai / ataeva yoga ke--mokSasAdhanaviSayaka vicAra meM AdhyAtmika vikAsa ke krama kI chAyA A hI jAtI hai / isI taraha AdhyAtmika vikAsa kisa krama se hotA hai, isakA vicAra karate samaya mA ke zuddha, zuddhatara, zuddhatama pariNAma, jo mokSa ke sAdhanabhUta haiM, unakI chAyA bhI A hI jAtI hai / isalie guNasthAna ke varNana-prasaMga meM yoga kA svarUpa saMkSepa meM dikhA denA prAsaGgika nahIM hai / t 1 yoga kise kahate haiM ? -- zrAtmA kA dharma vyApAra mokSa kA mukhya hetu arthAt upAdAnakAraNa tathA binA vilamba se phala denevAlA ho, use yoga kahate haiM / aisA vyApAra praNidhAna Adi zubha bhAva yA zubhabhAvapUrvaka kI jAnevAlI kriyA hai / pAtaJjaladarzana meM citta kI vRttiyoM ke nirodhakoM yoga kahA hai| usakA bhI vahI matalaba hai, arthAt aisA nirodha mokSa kA mukhya kAraNa haiM, kyoMki usake sAtha kAraNa aura kArya-rUpa se zubha bhAva kA avazya saMbaMdha hotA hai / jaina dharma aura darzana 1 'mokSeNa yojanAdeva, yogo hyatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetuvyApAratAsya tu || 1 || ' -- yogalakSaNa dvAtriMzikA | 2 'praNidhAnaM pravRttizca tathA vighnajayastridhA / siddhizca viniyogazca, ete karmazubhAzayAH // 10 // ' 'etairAzayayogaistu, vinA dharmAya na kriyA / pratyuta pratyapAyAya, lobhakrodha kriyA tathA // 16 // " -- yogalakSaNadvAtriMzikA / 3 'yogazcittavRttinirodhaH / - pAtaJjalasUtra, pA0 1, sU0 2 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga vicAraNA 16 yoga kA Arambha kaba se hotA haiM ? AtmA anAdi kAla se janma-mRtyu ke pravAha meM par3A hai aura usameM nAnA prakAra ke vyApAroM ko karatA rahatA hai / isalie yaha prazna paidA hotA hai ki usake vyApAra ko kaba se yogasvarUpa mAnA jAe ? isakA uttara zAstra meM 1 yaha diyA gayA hai ki jaba taka AsmA mithyAtva se vyApta buddhivAlA, zrataeva diGmUDha kI taraha ulTI dizA meM gati karanevAlA arthAt AsthA- lakSya se bhraSTa ho, taba taka usakA vyApAra praNidhAna Adi zubha yoga rahita hone ke kAraNa yoga nahIM kahA jA sakatA / isake viparIta jaba se mithyAtva kA timira kama hone ke kAraNa AtmA kI bhrAnti miTane lagatI hai aura usakI gati sIdhI arthAt sanmArga ke abhimukha ho jAtI hai, tabhI se usake vyApAra ko praNidhAna Adi zubha bhAva sahita hone ke kAraNa 'yoga' saMjJA dI jA sakatI hai / sArAMza yaha hai ki AtmA ke anAdi sAMsArika kAla ke do hisse ho jAte haiN| eka caramapudgalaparAvartta aura dUsarA carama pudgala parvata kahA jAtA hai ! carama pudgala parvata anAdi sAMsArika kAla kA AkhirI aura bahuta choTA aMza " hai / acaramapudgalaparAvartta usakA bahuta bar3A bhAga hai; kyoMki caramapudgalaparAvarta ko bAda karake anAdi sAMsArika kAla, jo anaMtakAlacakra-parimANa hai, vaha saba carama pudgalaparAvarta kahalAtA hai / AtmA kA sAMsArika kAla, jatra caramapudgalaparAvarta-parimANa bAkI rahatA hai, taba usake Upara se mithyAtvamoha kA AvaraNa haTane lagatA hai / ataeva usake pariNAma nirmala hone lagate haiM / aura kriyA bhI nirmala bhAvapUrvaka hotI hai / aisI kriyA se bhAva-zuddhi aura bhI bar3hatI hai / isa prakAra uttarottara bhAva-zuddhi bar3hate jAne ke kAraNa carama pudgalaparAvartakAlIna dharma vyApAra ko yoga kahA hai / acarama pudgalaparAvarta kAlIna vyApAra na to zubha- bhAvapUrvaka hotA hai aura na zubha-bhAva kA kAraNa hI hotA hai / isalie 2 1 'mukhyatvaM cAMtaraGgatvAtphalAkSepAcca darzitam / carame pudgalAvarte yata etasya saMbhavaH ||2|| na sanmargAbhimukhyaM syAdAvarteSu pareSu tu / mithyAtvAcchannabuddhInAM diGmUDhAnAmivAGginAm ||3||' 2 caramAvartino jantoH, siddherAsannatA dhruvam / bhUyAMso'mI vyatikrAntAsteSveko vindurambudhau // 28 // 206 -- yogalakSaNadvAtriMzikA / - muktyadveSa prAdhAnyadvAtriMzikA / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina dharma aura darzana vaha paramparA se bhI mokSa ke anukUla na hone ke sababa se yoga nahIM kahA jAtA / pAtaJjaladarzana meM bhI anAdi sAMsArika kAla ke nivRttAdhikAra prakRti aura aura anivRttAdhikAra prakRti isa prakAra do bheda batalAe haiM, jo jaina zAstra ke carama aura carama-pudgalaparAvarta ke samAnArthaka haiM / yoga ke bheda aura unakA AdhAra 3 I haiM, unakA AdhAra kyA hai ? jainazAstra * meM (1) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, (4) samatA aura (5) vRttisaMkSaya, aise pA~ca bheda yoga ke kiye haiM / pAtaJjaladarzana meM yoga ke (1) samprajJAta aura (2) samprajJAta, aise do bheda haiM / jo mokSa kA sAkSAtzravyavahita kAraNa ho arthAt jisake prApta hone ke bAda turaMta hI mokSa ho, vahI yathArtha meM yoga kahA jA sakatA hai| aisA yoga jainazAstra ke saMketAnusAra vRttisaMkSaya aura pAtaJjaladarzana ke saMketAnusAra samprajJAta hI hai / ataeva yaha prazna hotA hai ki yoga ke jo itane bheda kiye jAte isakA uttara yaha hai ki alabattA vRttisaMkSaya kiMvA samprajJAta hI mokSa kA sAkSAt kAraNa hone se vAstava meM yoga hai / tathApi vaha yoga kisI vikAsagAmI AtmA ko pahale hI pahala prApta nahIM hotA, kiMtu isake pahale vikAsa krama ke anusAra aise aneka AMtarika dharma-vyApara karane par3ate haiM, jo uttarottara vikAsa ko bar3hAne vAle aura aMta meM usa vAstavika yoga taka pahu~cAnevAle yoga ke kAraNa hone se arthAt vRttisaMkSaya yA paramparA se hetu hone se yoga kahe jAte haiM / F hote haiM / ve saba dharma - vyApAra samprajJAta yoga ke sAkSAt kiMvA sArAMza yaha hai ki yoga ke bhedoM kA dhAra vikAsa kA krama hai| yadi vikAsa kramika na hokara eka hI bAra pUrNatayA prApta ho jAtA to yoga ke bheda nahIM kiye jAte / ataeva vRttisaMkSaya jo mokSa kA sAkSAt kAraNa hai, usako pradhAna yoga samajhanA cAhie aura usake pahale ke jo aneka dharma-vyApAra yogakoTi meM gine jAte haiM, ve pradhAna yoga ke kAraNa hone se yoga kahe jAte haiM / ina saba vyApAroM kI samaSTi ko pAtaJjaladarzana meM samprajJAta 1 yojanAdyoga ityukto mokSeNa munisattamaiH / nivRttAdhikArAyAM prakRtau lezato dhruvaH // 14 // -- punarbrandhadvAtriMzikA | 2 'adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM, samatA vRttisaMkSayaH / yogaH paJcavidhaH prokto, yogamArgavizAradaiH // 1 // 3 dekhie, pAda 1, sUtra 17 aura 18 / - yogabhedadvAtriMzikA | Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura yoga 261 kahA hai aura jaina zAstra meM zuddhi ke tara-tama bhAvAnusAra usa samaSTi ke adhyAtma Adi cAra bheda kiye haiM / vRttisaMkSaya ke prati sAkSAt kiMvA paraMparA se kAraNa honevAle vyApAroM ko jaba yoga kahA gayA, taba yaha prazna paidA hotA hai ki ve pUrvabhAvI vyApAra kaba se lene cAhie / kintu isakA uttara pahale hI diyA gayA hai ki carama pudgalaparAvartakAla se jo vyApAra kiye jAte haiM, ve hI yoga koTi meM gine jAne cAhie / isakA sababa yaha hai ki sahakArI nimitta milate hI, ve saba vyApAra mokSa ke anukUla arthAt dharma vyApAra ho jAte haiM / isake viparIta kitane hI sahakArI kAraNa kyoM na mileM, para carama pudgalaparAvartakAlIna vyApAra mokSa anukUla nahIM hote / yoga ke upAya aura guNasthAnoM meM yAgAvatAra apara - vairAgya ko yoga kahA hai / pAtaJjaladarzana meM (1) abhyAsa aura ( 2 ) vairAgya, ye do upAya yoga ke batalAye hue haiN| usameM vairAgya bhI para apara rUpa se do prakAra kA kahA gayA hai ' / yoga kA kAraNa hone se vairAgya ko yoga mAnakara jaina zAstra meM tAttvika dharmasaMnyAsa aura para vairAgya ko tAttvika dharmasaMnyAsa jainazAstra meM yoga kA prArambha pUrva sevA se mAnA gayA hai| pUrva sevA se adhyAtma, adhyAtma se bhAvanA, bhAvanA se dhyAna tathA samatA, dhyAna tathA samatA se vRttisaMkSaya aura vRttisaMkSaya se mokSa prApta hotA hai / isalie vRttisaMkSaya hI mukhya yoga hai aura pUrva sevA se lekara samatA paryanta sabhI dharma-vyApAra sAkSAt kiMvA paraMparA se yoga ke upAyamAtra 4 haiM / apunarbandhaka, jo mithyAtva ko tyAgane ke lie 1. dekhiye, pAda 1, sUtra 12, 15 ra 16 / 2. 'viSayadoSadarzanajanitabhayAt dharmasaMnyAsalakSaNaM prathamam, sa tattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyApUrvakaraNa bhAvitAttvikadharmasaMnyAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgyaM yatra kSAyopazamikA dharmAM api kSIyante kSAyikA zcotpadyanta ityasmAkaM siddhAntaH / ' -- zrIyazovijayajI - kRta pAtaJjala -darzanavRtti, pAda 10, sUtra 16 / 3. 'pUrva sevA tu yogasya, gurudevAdipUjanam / sadAcArastapo muktyadveSazceti prakIrtitAH // 1 // 4. ' upAyatve'tra pUrveSAmantya evAvaziSyate / tatpaJcama guNasthAnAdupAyo'rvAgiti sthitiH ||31|| - pUrva sevAdvAtriMzikA | - yogabhedadvAtriMzikA | Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra jaina dharma aura darzana tatpara aura samyaktva-prApti ke abhimukha hotA hai, usako pUrvasevA tAttvikarUpa se hotI hai aura sakRdandhaka, dvirbandhaka Adi ko pUrvasevA atAttvika hotI hai| adhyAtma aura bhAvanA apunarbandhaka tathA samyagdRSTi ko vyavahAra-naya se. tAttvika aura deza-virati tathA sarva-virati ko nizcaya naya se tAtvika hote haiM ! apramatta, sarvavirati zrAdi guNasthAnoM meM dhyAna tathA samatA uttarottara tAttvikarUpa se hote haiN| vRttisaMkSaya terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM hotA hai / samprAjJatayoga adhyAtma se lekara dhyAna paryanta ke cAroM bhedasvarUpa hai aura asamprajJAtayoga vRtti saMkSayarUpa hai| isalie cauthe se bArahaveM guNasthAna taka meM samprajJAtayoga aura terahaveM caudahaveM guNasthAna meM asamprajJAtayoga samajhanA cAhie / pUrvasevA Adi zabdoM kI vyAkhyA 1. guru, deva Adi pUjyavarga kA pUjana, sadAcAra, tapa aura mukti ke prati adveSa, yaha 'pUrvasevA' kahalAtI hai| 2. ucita pravRttirUpa aNuvrata-mahAvrata yukta hokara maitrI Adi bhAvanApUrvaka jo zAstrAnusAra tatva-ciMtana karanA, vaha 1. 'zuklapakSenduvatprAyo vardhamAnaguNaH smRtaH / bhavAbhinandadoSANAmapunarbandhako vyaye // 1 // asyaiva pUrvasecoktA, mukhyA'nyasyopacArataH / asthAvasthAntaraM mArgapatitAbhimukhau punaH // 2 // -apunarbandhakadvAtriMzikA / 'apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH adhyAtmabhAvanArUponizcayenottarasya tu // 14 // sakRdAvartanAdInAmatAtvika udaahRtH| pratyavAyaphalaprAyastathA veSAdimAvataH / / 15 / / zuddhayapekSA yathAyogaM cAritravata eva ca / hanta dhyAnAdiko yogastAttvikaH pravijRmbhate / / 16 / / ' -~yogavivekadvAtriMzikA / 2. 'saMprajJAto'vatarati, dhyAnabhede'tra tttvtH| tAttvikI ca samApattiAtmano bhAvyatA vinA ||15|| 'asamprajJAtanAmA tu, saMmato vRttisaMkSayaH / / sarvato'smAdakaraNa niyamaH pApagocaraH / / 21 // ' -~yogaavtaardvshikaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasevA Adi 263 'adhyAtma'' hai / 3. adhyAtma kA buddhisaMgata adhikAdhika abhyAsa hI 'bhAvanA'2 hai / 4. anya viSaya ke saMcAra se rahita jo kisI eka viSaya kA dhArAvAhI prazasta sUkSmabodha ho, vaha 'dhyAna' 3 hai| 5 avidyA se kalpita jo aniSTa vastue~ haiM, unameM vivekapUrvaka tattva-buddhi karanA arthAt iSTatva aniSTatva kI bhAvanA chor3akara upekSA dhAraNa karanA 'samatA' 4 hai / 6. mana aura zarIra ke saMyoga se utpanna honevAlI vikalparUpa tathA ceSTArUpa vRtiyoM kA nirmUla nAza karanA 'vRtisaMkSaya' 5 hai| upAdhyAya zrI yazovijayajI ne apanI pAtaJjalasatravRtti meM vRttisaMkSaya zabda kI ukta vyAkhyA kI apekSA adhika vistRta vyAkhyA kI hai| usameM vRtti kA arthAt karmasaMyoga kI yogyatA kA saMkSaya----hrAsa, jo granthimeda se zurU hokara caudahaveM gaNasthAna meM samApta hotA hai, usI ko vRttisaMkSaya kahA hai aura zakladhyAna ke pahale do bhedoM meM samprajJAta kA tathA antima do bhedoM meM asamprajJAta kA samAveza kiyA hai| 1. 'aucityAdvtayuktasya, vacanAttattvacintanam / maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtma tadvido viduH // 2 // -yogbheddvaatriNshikaa| 2. 'abhyAso vRddhimAnasya, bhAvanA buddhisNgtH| nivRttirazubhAbhyAsAdbhAvavRddhizca tatphalam / / 6 / ' -yogabhedadvAtriMzikA / 3. 'upayoge vijAtIyapratyayAvyavadhAnabhAk / zubhaikapratyayo dhyAnaM sUkSmAbhogasamanvitam // 11 // -yogbheddvaatriNshikaa| 4. 'vyavahArakudRSTayoccairiSTAniSTeSu vastuSu / kalpiteSu vivekena, tatvadhIH samatocyate // 22 // -yogabhedadvAtriMzikA / 5. 'vikalyaspandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH, procyate yattisaMkSayaH // 25 // ' --yogbheddvaatriNshikaa| 6 'dvividho'pyayamadhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAvRttisaMkSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcamabhede'vatarati' ityAdi / -pAda 1, sU0 18 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raha4 jaina dharma aura darzana yogajanya vibhUtiyA~ yoga se honevAlI zAna, manobala, vacanabala, zarIrabala zrAdi saMbaMdhinI aneka vibhUtiyoM kA varNana pAtaJjaladarzana meM ' hai| jainazAstra meM vaikriyalabdhi, AhArakalabdhi, avadhijJAna, manaHparyAya-jJAna Adi siddhiyA~ 2 varNita haiM, so yoga kA hI phala haiN| bauddha mantavya ___ bauddhadarzana meM bhI AtmA kI saMsAra, mokSa prAdi avasthAe~ mAnI huI haiN| isalie usameM AdhyAtmika kramika vikAsa kA varNana honA svAbhAvika hai| svarUponmukha hone kI sthiti se lekara svarUpa kI parAkASThA prApta kara lene taka kI sthiti kA varNana bauddha-graMthoM meM 3 hai, jo pA~ca vibhAgoM meM vibhAjita hai| inake nAma isa prakAra haiM-1. dharmAnusArI, 2. sotApanna, 3, sakadAgAmI, 4. anAgAmI aura 5. arhaa| [1] inameM se 'dharmAnusArI' yA 'zraddhAnusArI' vaha kahalAtA hai, jo nirvANamArga ke athAMt mokSamAga ke abhimukha ho, para use prAsa na huA ho / isI ko jainazAtra meM 'mArgAnusArI' kahA hai aura usake paiMtIsa guNa batalAe hai 4 / [2] mokSamAga' ko prApta kiye hue AtmAoM ke vikAsa kI nyUnAdhikatA ke kAraNa sotApanna aAdi cAra vibhAga haiM / jo AtmA avinipAta, dharmaniyata aura sambodhiparAyaNa ho, usako 'sotApanna' kahate haiM / sotApanna aAtmA sAtaveM janma meM avazya nirvANa pAtA hai / [3] 'sakadAgAmI' use kahate haiM, jo eka hI bAra isa loka meM janma grahaNa karake mokSa jAnevAlA ho| [4] jo isa loka meM janma grahaNa na karake brahma loka se sIdhe hI mokSa jAnevAlA ho, vaha 'anAgAmI' kahalAtA hai| [5] jo.sampUrNa AsravoM kA kSaya karake kRtakArya ho jAtA hai, use 'arahA' 5 kahate haiM / dharmAnusArI Adi ukta pA~ca avasthAoM kA varNana majjhimanikAya meM bahuta 1 dekhie, tIsarA vibhuutipaad| 2 dekhie, Avazyaka niyukti, gA0 66 aura 70 / 3 dekhie, pro0 si0 vi0 rAjavAr3e-sampAdita marAThIbhASAntarita majjhimanikAya sU06, pe0 2, sU0 22, pe0 15, sU0 34, pe0 4, sU0 48 pe0 10 / 4 dekhie, zrIhemacandrAcArya-kRta yogazAstra, prakAza 1 / 5 dekhie, pro. rAjavADe-saMpAdita marAThIbhASAntarita dIghanikAya, pR. 176 TippaNI / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha mantavya 265 spaSTa kiyA huA hai / usameM varNana kiyA hai ki tatkAlajAta vatsa, kucha bar3A kintu durbala vatsa, praur3ha vatsa, hala meM jotane lAyaka balavAn baila aura pUrNa vRSabha jisa prakAra uttarottara alpa- alpa zrama se gaGgA nadI ke tirache pravAha ko pAra kara lete haiM, vaise hI dharmAnusArI Adi ukta pA~ca prakAra ke AtmA bhI mAra- :-kAma ke vega ko uttarottara alpa zrama se jIta sakate haiM / bauddha-zAstra meM dasa saMyojanAe~ --- baMdhana varNita haiN| inameM se pA~ca 'zroraMbhAgIya' aura pA~ca 'uDaMbhAgIya' kahI jAtI haiN| pahalI tIna saMyojanAtroM kA kSaya ho jAne para sotApanna avasthA prApta hotI hai| isake bAda rAga, dva eSa aura moha zithila hone se sakadAgAmI avasthA prApta hotI hai / pA~ca raMbhAgIya saMyojanAoM kA nAza honepara aupapattika anAvRttidharmA kiMvA anAgAmI avasthA prApta hotI hai aura dasoM saMyojanAoM kA nAza ho jAne para rahA pada milatA hai / yaha varNana jainazAstra-gata karma prakRtiyoM ke kSaya ke varNana - jaisA hai / sotApanna yadi ukta cAra avasthAnoM kA vicAra cauthe se lekara caudahaveM taka ke guNasthAnoM ke vicAroM se milatA-julatA hai athavA yoM kahie ki ukta cAra avasthAe~ caturtha Adi guNasthAnoM kA saMkSepamAtra haiM / jaise jaina-zAstra meM labdhikA tathA yogadarzana meM yogavibhUti kA varNana hai, vaise hI bauddha zAstra meM bhI AdhyAtmika vikAsa-kAlIna siddhiyoM kA varNana hai, jinako usameM 'abhijJA' kahate haiM / aisI abhijJAe~ chaha haiM, jinameM pA~ca laukika aura eka lokottara kahI gayI hai| 3 4 bauddha-zAstra meM bodhisatya kA jo lakSaNa hai, vahI jaina zAstra ke anusAra samyadRSTi kA lakSaNa hai / jo samyagdRSTi hotA hai, vaha yadi gRhastha ke Arambha samArambha 1. dekhie, pR0 156 | 2. ( 1 ) sakkAyadihi, (2) vicikacchA, (3) sIlancata parAmAsa, (4) kAmarAga, (5) paTarIgha, (6) rUparAga, (7) zrarUparAga, (8) mAna, (6) uddhacca aura (10) vijA | marAThI bhASAMtarita dIghanikAya, pR0 175 TippaNI / 3 dekhie, - marAThI bhASAMtarita majjhimanikAya, pR0 156 / * 4. 'kAyapAtina eveha bodhisattvAH paroditam / na cittapAtinastAvadetatrApi yuktimat // 271 // ' -- yogabindu | Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jaina dharma aura darzana Adi kAryoM meM pravRtta hotA hai, to bhI usakI vRtti taptalohapadanyAsavat arthAt garama lohe para rakhe jAnevAle paira ke samAna sakampa yA pApa-bhIru hotI hai| bauddhazAstra meM bhI bodhisattva kA vaisA hI svarUpa mAnakara use kAyapAtI arthAt zarIramAtra se ( citta se nahIM) sAMsArika pravRtti meM par3anevAlA kahA hai / vaha cittapAtI nahIM hotaa| I0 1622] [cauthe karmagrantha kI prastAvanA 1. evaM ca yasparairuktaM bodhisattvasya lakSaNam / vicAryamA sannIlyA, tadapyatropapadyate // 10 // taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi / ityukteH kAyapAsyeva, cittapAtI na sa smRtaH // 11 // -samyagdRSTidvAtriMzikA /