Book Title: Sarvagnyavada
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229019/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJabAda loka aura zAstrameM sarvajJa zabdakA upayoga, yogasiddha viziSTa atIndriya jJAna ke sambhava meM vidvAnoM aura sAdhAraNa logoMkI zraddhA, jude jude dArzanikoM ke dvArA apane-apane mantavyAnusAra bhinna-bhinna prakAra ke viziSTa jJAnarUpa ardhameM sarvajJa jaise padoMko lAgU karanekA prayatna aura sarvajJarUpa se mAne jAnevAle kisI vyaktike dvArA hI mukhyatayA upadeza kiye gae dharma yA siddhAntakI anugAmiyoM meM vAstavika pratiSThA - itanI bAteM bhagavAna mahAvIra aura buddha ke pahile bhI thIMisake pramANa maujUda haiM / bhagavAn mahAvIra aura buddha ke samaya se lekara bAjataka ke karIba DhAI hajAra varSa ke bhAratIya sAhitya meM to sarvajJatva ke asti nAstipakSoMkI, usake vividha svarUpa tathA samarthaka aura virodhI yuktivAdoMkI, kramazaH vikasita sUkSma aura sUkSmatara spaSTa evaM manoraMjaka carcAe~ pAI jAtI haiM / sarvajJatva ke nAstipakSakAra mukhyatayA tIna haiM-- cArvAka, ajJAnavAdI aura pUrvamImAMsaka / usake stipakSakAra to aneka darzana haiM, jinameM nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, vedAnta, bauddha aura jaina darzana mukhya haiM / cArvAka indriyamya bhautika lokamAtra ko mAnatA hai isaliye usake mata meM atIndriya AtmA tathA usakI zaktirUpa sarvajJatya Adi ke liye koI sthAna hI nahIM hai | ajJAnavAdIkA abhiprAya Adhunika vaijJAnikoMkI taraha aisA jAna par3atA hai ki jJAna aura atIndriya jJAnakI bhI eka antima sImA hotI hai / jJAna kitanA hI ucca kakSAkA kyoM na ho para vaha traikAlika sabhI sthUla sUkSma bhAvoMko pUrNa rUpase jAnanemeM svabhAvase hI asamartha hai / arthAt antameM kucha na kucha ajJeya raha hI jAtA hai / kyoMki jJAnakI zakti hI svabhAvase parimita hai / vedavAdI pUrvamImAMsaka AtmA, punarjanma, paraloka Adi zratIndriya padArtha mAnatA hai / kisI prakArakA atIndriya jJAna honemeM bhI use koI Apatti nahIM phira bhI vaha pauruSeyavedavAdI hone ke kAraNa vedake apauruSeyatva meM bAdhaka aise kisI bhA prakAra ke atIndriya jJAnako mAna nahIM sakatA / isI ekamAtra abhiprAya se usane ' 1. 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayitum, nAnyat kiJcanendriyam' 1. 1. 2 / 'nAnena vacaneneha sarvajJatvanirAkriyA | vacanAdRta ityevamapavAdo hi - zAvarabhA* Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda-nirapekSa sAkSAt dharmaza yA sarvajJake astitvakA virodha kiyA hai| veda dvArA dharmAdharma yA sarva padArtha jAnanevAlekA niSedha nahIM kiyA / ___ bauddha aura jaina darzanasammata sAkSAt dharmazavAda yA sAkSAt sarvajJavAdase vedake apauruSeyatvakA kevala nirAsa hI abhipreta nahIM hai balki usake dvArA vedoM meM aprAmANya batalAkara vedabhinna bhAgamoMkA prAmANya sthApita karanA bhI abhipreta hai / isake viruddha jo nyAya-vaizeSika Adi vaidika darzana sarvajJavAdI haiM unakA tAtparya sarvajJavAdake dvArA vedake apauruSeyatvavAdakA nirAsa karanA avazya hai, para sAtha hI usI vAdake dvArA vedakA pauruSeyakha batalAkara usIkA prAmANyasthApana karanA bhI hai| nyAya-vaizeSika darzana IzvaravAdI haiN| ve Izvarake zAnako nitya-utpAdavinAzarahita aura pUrNakAlika sUkSma-sthUla samana bhAvoMko yugapat jAnane. vAlA-mAnakara taddvArA use sarvajJa mAnate haiN| Izvarabhinna aAtmAzroMmeM ve sarvajatva mAnate haiM sahI, para sabhI prAsmAtroMmeM nahIM kintu yogI zrAtmAoMmeM / yogiyoM meM bhI sabhI yogiyoMko ve sarvajJa nahIM mAnate kintu jinhoMne yoga dvArA vaisA sAmarthya prApta kiyA ho sirpha unhIMko / nyAya-vaizeSika matAnusAra yaha saMzritaH // yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvazaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvazo yena kalpyate // nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn pratipadyate / ' zlokavA. coda0 zlo0 110-2 / 'dharmazatvaniSedhazca kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate // ' tatvasaM. kA. 3128 / yaha zloka takhasaMgraha meM kumArilakA kahA gayA hai| -pR.844 / 1. 'na ca buddhIcchAprayatnAnAM nityatve kazcidvirodhaH / dRSTA hi guNAnAmAzrayabhedena dvayI gatiH nityatA anityatA ca tathA buddhyAdInAmapi bhvissytiiti| --kandalI pR060| 'etAdRzAnumitau lAghavajJAnasahakAreNa jJAne. cchAkRtiSu nityavamekasvaM ca bhAsate iti nityaikatvasiddhiH / ' -dinakarI pR. 26 / 2. vai. sU06. 1. 11-13 / 'asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punazcatuSTayasannikarSAyogajadharmAnugrahasAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate / ' -praza* pR. 187 / vai. sU06. 1. 11-13 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 niyama nahIM ki sabhI yogiyoMko vaisA sAmarthya avazya prApta ho| isa matameM jaise mokSake vAste sarvajJatvaprApti anivArya zarta nahIM hai vaise yaha bhI siddhAnta' hai ki mokSaprApti ke bAda sarvajJa yogiyoMkI zrAtmAmeM bhI pUrNa jJAna zeSa nahIM rahatA, kyoMki vaha jJAna IzvarajJAnakI taraha nitya nahIM para yogajanya honese anitya hai / sAMkhya, yoga aura vedAnta darzanasammata sarvajJatvakA svarUpa vaisA hI hai jaisA nyAyavaizeSikasammata sarvajJatvakA / yadyapi yogadarzana nyAya-vaizeSikakI taraha Izvara mAnatA hai yathApi vaha nyAya- -vaizeSikakI taraha cetana zrAtmA meM sarvajJasvakA samarthana na kara sakaneke kAraNa viziSTa buddhitava meM hI IzvarIya sarvazasvakA samarthana kara pAtA hai / sAMkhya, yoga aura vedAnta meM bauddhika sarvajJatvakI prApti bhI moke vAste anivArya vastu nahIM hai, jaisA ki jaina darzanameM mAnA jAtA hai / kintu nyAyavaizeSika darzanakI taraha vaha eka yogavibhUti mAtra honese kisI-kisI sAdhakako hotI hai / sarvajJabAdase saMbandha rakhanevAle hajAroM varSake bhAratIya darzana zAstra dekhanepara bhI yaha patA spaSTarUpase nahIM calatA ki amuka darzana hI sarvajJavAdakA prasthApaka hai / yaha bhI nizcayarUpase kahanA kaThina hai ki sarvajJatvakI carcA zuddha tasva cintanameM se phalita huI hai, yA sAmpradAyika bhAvase dhArmika khaNDana- maNDanameM se phalita huI hai ? yaha bhI sapramANa batalAnA sambhava nahIM ki Izvara, brahmA Adi divya AtmAoM meM mAne jAnevAle sarvajJatva ke vicArase mAnuSika sarvajJatvakA vicAra prastuta huA, yA buddha - mahAvIrasadRza manuSyameM mAne jAnevAle sarvajJasvake 1. ' tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH prakIrtitaH // ' -nyAyama0 pR0 508 | 2. 'tArakaM sarvaviSayaM sarvathA viSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // ' 3. 'nirdhUtarajasta momalasya buddhi sasvasya pare vaizAraye parasyAM vazIkArasaMjJAyAM varttamAnasya sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya .... sarvajJAtRtvam, sarvAtmanAM guNAnAM zAntoditAvyapadezyadharmasvena vyavasthitAnAmakramopArUDhaM vivekajaM jJAna - mithyartha: / ' - yogabhA0 3. 46 / - yogasU0 3 54 / 4. ' prApta vivekajajJAnasya zraprAptavivekajajJAnasya vA sakhapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti / ' -yogasU0 3 55 / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra-Andolanase Izvara, brahmA AdimeM sarvazatvakA samarthana kiyA jAne lagA, yA deva-manuSya ubhayameM sarvajJatva mAne jAne kA vicArapravAha paraspara nirapekSa rUpase pracalita huzrA ? yaha saba kucha hote hue bhI sAmAnyarUpase itanA kahA jA sakatA hai ki yaha carcA dharma-sampradAyoMke khaNDana-maNDanameMse phalita huI hai aura pIchese usane tatvajJAnakA rUpa dhAraNa karake tAtvika cintanameM bhI sthAna pAyA hai / aura vaha taTastha tattvacintakoMkA vicAraNIya viSaya bana gaI hai| kyoMki mImAMsaka jaise purAtana aura prabala vaidika darzanake sarvazatva saMbandhI asvIkAra aura zeSa sabhI vaidika darzanoMke sarvajJatva saMbandhI svIkArakA eka mAtra mukhya uddezya yahI hai ki yedakA prAmANya sthApita karanA jaba ki jaina, bauddha Adi manuSya-sarvazatvavAdI darzanoMkA eka yahI uddezya hai ki paramparAse mAne jAnevAle vedaprAmANyake sthAna meM itara zAstroMkA prAmANya sthApita karanA aura vedoMkA aprAmANya / jaba ki vedakA prAmANya-aprAmANya hI asarvazavAda, deva-sarvajJa - vAda aura manuSya-sarvazavAda kI carcA aura usakI dalIloMkA ekamAtra mukhya viSaya hai taba dharma-saMpradAyako isa tasvacarcAkA utthAnabIja mAnane meM sandehako kama se kama avakAza hai| ____ mImAMsakadhurINa kumArilane dharmajJa aura sarvajJa donoM vAdoMkA nirAkaraNa bar3e zrAveza aura yuktivAdase kiyA hai ( mImAMsAzlo. sU0 2. zlo0 110 se 143) vaise hI bauddhapravara zAntarakSitane usakA javAba ukta donoM bAdoMke samarthanake dvArA bar3I gambhIratA aura spaSTatAse diyA hai / tattvasaM0 pR0846 se ) isalie yahA~para eka aitihAsika prazna hotA hai ki kyA dharmajJa aura sarvajJa donoM vAda alaga-alaga sampradAyoMmeM apane-apane yuktibalapara sthira hoMge, yA kisI eka vAdameMse dUsare vAdakA janma huA hai ? abhItakake cintanase yaha jAna par3atA hai ki dharmajJa aura sarvajJa donoM vAdoMkI paramparA mUlameM alaga-alaga hI hai / bauddha sampradAya dharmazavAdako paramparAkA avalambI khAsa rahA hogA kyoMki khuda buddhane ( majjhima0 cUla-mAluMkyaputtasutta 2.1) apaneko sarvajJa usI artha meM kahA hai jisa arthameM dharmajJa yA mArgajJa zabdakA prayoga hotA hai| buddha ke vAste dharmazAstA, dharmadezaka Adi vizeSaNa piTakagranthoMmeM prasiddha haiN| 'dharmakIrtine buddha meM sarvajJatvako anupayogI batAkara kevala dharmajJatva hI sthApita kiyA hai, jaba 1. 'heyopAdeyatasvasya sAbhyupAyasya vedkH| yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // dUraM pazyatu vA mA vA tasvamiSTaM tu pazyatu / ' -pramANavA. 2. 32-33 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ki zAntarakSitane prathama dharmajJatva siddhakara gauNarUpa se sarvajJastrako bhI svIkAra kiyA hai / daaraat paramparAkA avalambI mukhyatayA jaina sampradAya hI jAna par3atA hai kyoMki jainAcAryoM ne prathamase hI apane tIrthakaroM meM sarvajJatvako mAnA aura sthApita kiyA hai / aisA sambhava hai ki jaba jainoMke dvArA prabala rUpa se sarvazatva - kI sthApanA aura pratiSThA hone lagI taba bauddhoM ke vAste buddha meM sarvajJasvakA samarthana karanA bhI anivArya aura Avazyaka ho gayA / yahI sababa hai ki bauddha tArkika granthoMmeM dharmajJavAdasamarthana ke bAda sarvajJavAdakA samarthana hone para bhI usameM vaha jora aura ekatAnatA nahIM hai, jaisI ki jaina tArkika granthoMmeM hai| 3 mImAMsaka ( zlo0 sU0 2. zlo0 110 - 143, tavarsa0 kA0 3124 - 3246 pUrvapakSa ) kA mAnanA hai ki yAgAdike pratipAdana aura usake dvArA dharmAdharmAdikA, kisI puruSavizeSa kI apekSA rakhe binA hI, svatantra vidhAna karanA yahI vedakA kArya hai / isI siddhAntako sthira rakhane ke vAste kumArilane kahA hai ki koI bhale hI dharmAdharma-bhinna anya 1. 'svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJA'pi pratIyate // ' - tasvasaM0 kA0 3306 / 'mukhyaM hi tAvat svargamokSasamprApaka hetujJatvasAdhanaM bhagavato'smAbhiH kriyate / yatpunaH zeSArthaparijJAtRtva - sAdhanamasya tat prAsaMgikamanyatrApi bhagavato jJAna pravRtteH bAdhakapramANAbhAvAt sAkSAdazeSArthaparijJAnAt sarvajJo bhavan na kenacid bAdhyate iti zrato na prekSAvatAM tatpratikSepo yuktaH / ' -tattvasaM0 pa0 pR0 863 | 2 2. ' se bhagavaM zrarahaM jiNe kevalI savvannU savvabhAvadarisI sadevamaraNuyAsurarasa logassa pajAba jANai, taM0 zrAgaI gaIM ThihaM cayaNaM uvavAyaM bhuktaM pIyaM kaDaM paDiseviyaM zrAvikammaM rahokammaM laviyaM kahiyaM maNomANasiyaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAI jANabhAge pAsamANe evaM ca NaM viharaha / ' AcA0. zru0 2. cU0 3. pR0 425 A. 'taM nasthi jaM na pAsai bhUyaM bhavvaM bhavissaM ca' - zrAva0 ni0 gA0 127 / bhaga0 za0 6. u0 32 / 'sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / zranumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 'zrasamI0 [0 kA0 5 / 3. 'yaiH svecchrAsarvajJo varyate tanmatenApyasau na virudhyate ityAdarzayannAha yadyadityAdi --- yadyadicchati boddhuM vA tattadvetti niyogataH / zaktirevaMvidhA tasya prahIyAvaraNo hyasau // ' - tattvasaM0 kA0 3628 / mili0 3.6.2 / 6 * Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 " saba vastu sAkSAt jAna sake para dharmAdharmako vedanirapekSa hokara koI sAkSAt nahIM jAna sakatA cAhe vaha jAnanevAlA buddha, jina zrAdi jaisA manuSya yogI ho, cAhe vaha brahmA, viSNu Adi jaisA deva ho, cAhe vaha kapila, prajApati zrAdi jaisA RSi yA avatArI ho / kumArilakA kahanA hai ki sarvatra sarvadA dharmamaryAdA eka sI hai, jo sadA sarvatra ekarUpa veda dvArA vihita mAnanepara hI saGgata ho sakatI hai / buddha Adi vyaktiyoMko dharmake sAkSAt pratipAdaka mAnanepara vaisI maryAdA siddha ho nahIM sakatI kyoMki buddha zrAdi upadezaka kabhI nirvANa pAnepara nahIM bhI rahate / jIvitadazAmeM bhI ve saba kSetroM meM pahu~ca nahIM sakate / saba dharmopadezakoM kI ekavAkyatA bhI sambhava nahIM / isa taraha kumArila sAkSAt dharmaacant nizedha karake phira sarvajJatvakA bhI saba meM niSedha karate haiM / vaha purANokta brahmAdi devoM ke sarvazatvakA artha bhI, jaisA upaniSadoM meM dekhA jAtA hai, kevala zrAtmajJAna ra paraka karate haiM / buddha, mahAvIra zrAdike bAremeM kumArikA yaha bhI kathana hai ki ve vedaza brAhmaNajAtiko dharmopadeza na karane aura vedavihIna mUrkha zUdra zrAdiko dharmopadeza karane ke kAraNa vedAbhyAsI evaM veda 1. 'nahi zratIndriyArthe vacanamantareNa avagatiH sambhavati, tadidamuktamzrazakyaM hi tat puruSeNa jJAtumRte vacanAt ' - zAbarabhA0 1.1.2 | zlo0 nyAya0 pR0 76 / : 2. 'kuDyAdiniHsRtatvAcca nAzvAso dezanAsu naH / kinnu buddhapraNItAH syuH kimu kaizcid durAtmabhiH / zradRzyaiH vipralambhArtha pizAcAdibhirIritAH / evaM yaiH kevalaM jJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam // ' - zlokavA0 sU0 2 zlo0 136-41 / 'yattu vedavAdibhireva kaizciduktam- nitya evA'yaM vedaH prajApateH prathamamArSajJAnenAvabuddho bhavatIti tadapi sarvajJavadeva nirAkAryamityAha - nityeti' - zlo0 nyAya0 sU0 2. 143 / "athApi vedadehatvAt brahmaviSNumahezvarAH / sarvajJAnamayAdvedAtsArvazyaM mAnuSasya kim // ' - tavasaM 0 kA 0 3208, 3213-14 / 3. 'jJAnaM vairAgyamaizvaryamiti yopi dazAvyayaH / zaGkaraH zrUyate so'pi jJAnavAnAtmavittayA // ' - tatvasaM 0 kA 0 3206 / 4. ' zAkyAdivacanAni tu katipayada madAnAdivacanavarje sarvANyeva samasta - caturdazavidyAsthAnaviruddhAni trayImArgavyu sthitaviruddhAcaraNaitha buddhAdibhiH praNItAni / trayIbAhyebhyazcaturthavarNaniravasitaprAyebhyo vyAmUDhebhyaH samarpitAnIti na vedamUlatvena saMbhAvyante / tantravA0 pR0 116 / tasvasaM0 kA 0 3226-27 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 dvArA dharmajJa bhI nahIM the / buddha, mahAvIra zrAdimeM sarvajJatvaniSedhakI eka pracala yukti kumArilane yaha dI hai ki parasparaviruddhabhASI buddha, mahAvIra, kapila zrAhi meMse kise sarva mAnA jAya aura kise na mAnA jAya 1 zrataeva unameM se koI sarvajJa nahIM haiN| yadi ve sarvajJa hote to sabhI vedavat zraviruddha bhASI hote, ityAdi / zAntarakSitane kumArila tathA anya sAmaTa, yajJaTa zrAdi mImAMsakoMkI dalIloMkA bar3I sUkSmatA se savistara khaNDana ( tattvasaM0 kA 0 3263 se ) karate hue kahA hai ki - veda svayaM hI bhrAnta evaM hiMsAdi doSayukta honese dharmavidhAyaka ho nahIM sakatA / phira usakA Azraya lekara upadeza denemeM kyA vizeSatA hai ? buddha ne svayaM hI svAnubhava se anukampAprerita hokara abhyudaya niHzreyasasAdhaka dharmaM batalAyA hai / mUrkha zUdra Adi ko upadeza dekara to usane apanI karuNAvRtti ke dvArA dhArmikatA hI prakaTa kI hai| vaha mImAMsakoM se pUchatA hai ki jinheM tuma brAhmaNa kahate ho unakI brAhmaNatAkA nizcita pramANa kyA hai ? | atItakAla bar3A lambA hai, striyoMkA mana bhI capala hai, isa dazA meM kauna kaha sakatA hai ki brAhmaNa kahalAnevAlI santAnake mAtA-pitA zuddha hI rahe hoM aura kabhI kisI vijAtIyatAkA mizraNa huzrA na ho / zAntaracita ne yaha bhI kaha diyA ki sacce brAhmaNa aura zramaNa buddha zAsana ke sivAya anya kisI dharmameM nahIM haiM kA* 3386-62 ) / antameM zAntarakSitane mahile sAmAnyarUpase sarvazatvakA sambhava siddha kiyA hai, phira use mahAvIra, kapila AdimeM asambhava * 1. 'sarvajJeSu ca bhUyaHsu viruddhArthopadeziSu / tulyahetuSu sarveSu ko nAmaiasar || sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA pramA / athobhAvapi sarvajJau matabhedaH tayoH katham // ' -tattvasaM 0 kA 0 3148 - 46 // 2. 'karuNAparatantrAstu spaSTatattvanidarzinaH / sarvApavAdaniHzaGkAzcakruH sarvatra dezanAm // yathA yathA ca mauryAdidoSaduSTo bhavejanaH / tathA tathava mAyAnAM dayA teSu pravartate // ' - tasvasaM 0 kA 0 3571-2 / 3. 'atitazca mahAn kAlo yoSitAM cAticApalam / tadbhavatyapi nizcetu brAhmaNatvaM na zakyate // atIndriyapadArthajJo nahi kazcit samasti vaH / tadanvayavizuddhi ca nityo vedopi noktavAn // ' - taravasaM 0 kA 0 3576.80 / 4. 'ye ca vAhitapApatvAd brAhmaNAH pAramArthikAH / zrabhyastAmala nairAtmyAste munereva zAsane || ihaiva zramaNastena caturddhA parikIrtyate / zUnyAH parapravAdA hi bhramaNairbrAhmaNaistathA // '-- tattvasaM 0 kA 0 3586-60 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 batalAkara kevala buddha meM hI siddha kiyA hai| isa vicArasaraNImeM zAntarakSitakI mukhya yukti yaha hai ki citta svayaM hI prabhAsvara ataeva svabhAvase prazAzIla hai / klezAvaraNa, jJeyAvaraNa zrAdi mala Agantuka haiN| nairAtmyadarzana jo eka mAtra satyajJAna hai, usake dvArA zrAvaraNoMkA taya hokara bhAvanAbalase antameM sthAyI sarvazatAkA lAbha hotA hai / aikAntika' kSaNikatvajJAna, nairAtmya darzana AdikA anekAntopadezI RSabha, varddhamAnAdimeM tathA prAtmopadezaka kapilAdimeM sambhava nahIM zrataeva unameM AvaraNakSaya dvArA sarvajJatvakA bhI sambhava nhiiN| isa taraha sAmAnya sarvazatvakI siddhi ke dvArA antameM anya tIrthaGkaroMmeM sarvajJatvakA asambhava batalAkara kevala sugatameM hI usakA astitva siddha kiyA hai aura usIke zAstrako grAhya batalAyA hai| zAntarakSitakI taraha pratyeka sAMkhya yA jaina zrAcAryakA bhI yahI prayatna rahA hai ki sarvazasvakA sambhava avazya hai para ve sabhI apane-apane tIrthaGkaroM meM hI sarvazatva sthApita karate hue anya tIrthakaroMmeM usakA nitAnta asambhava bata. lAte haiN| - jaina zrAcAryoMkI bhI yahI dalIla rahI hai ki anekAnta siddhAnta hI satya hai / usake yathAvat darzana aura aAcaraNake dvArA hI sarvazatva labhya hai | anekAntakA sAkSAtkAra va upadeza pUrNarUpase RSabha, varddhamAna zrAdine hI kiyA ataeva ve hI sarvajJa aura unake upadiSTa zAstra hI nirdoSa va grAhya haiN| siddhasena hoM yA samantabhadra, akalaGka hoM yA hemacandra sabhI jainAcAryoMne sarvasiddhi ke prasaGgameM vaisA hI yuktivAda avalambita kiyA hai jaisA bauddha sAMkhyAdi prAcAryoM 1. 'pratyakSIkRtanairAtmye na doSo labhate sthitim / tadviruddhatayA dIpte pradIpe timiraM yathA ||'-tttvsN0 kA0 3338 / 'evaM klezAvaraNa prahANaM prasAdhya jJeyAvaraNaprahANaM pratipAdayannAha--sAkSAkRtivizeSAditi-sAkSAtkRtivizeSAcca doSo nAsti svaasnH| sarvajJatvamataH siddhaM sarvAvaraNamuktitaH ||'tttvsN. kA0 3336 } 'prabhAsvaramidaM cittaM tattvadarzanasAtmakam / prakRtyaiva sthitaM yasmAt malAstvAgantavo matAH |'-tttvsN0 kA0 3435 / pramANavA0 3, 208 / 2. 'idaM ca varddhamAnAde rAmyazAnamIdRzam / na samastyAtmadRSTau hi vinaSTAH sarvatIthikAH / / syAdvAdAkSaNikasyA(tvA)di pratyakSAdiprabo(bA)dhitam / bahevA. yuktamuktaM yaiH syuH sarvazAH kathaM nu te ||'-~-tttvsN. 3325.26 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 ne / antara sirpha itanA hI hai ki kisIne nairAtmyadarzanako to kisIne puruSa. prakRti aAdi tattvoMke sAkSAtkArako, kisIne dravya-guNAdi chaH padArthake tasvajJAnako to kisI ne kevala zrAtmajJAnako yathArtha kahakara usake dvArA apane-apane mukhya pravartaka tIrthaGkarameM hI sarvajJatva siddha kiyA hai, jaba jainAcAryoMne anekAntavAdakI yathArthatA dikhAkara isake dvArA bhagavAn RSabha, varddhamAna AdimeM hI sarvazatva sthApita kiyA hai| jo kucha ho, itanA sAmpradAyika bheda rahanepara bhI sabhI sarvajJavAdI darzanoMkA, samyagjJAnase mithyAjJAna aura tamanya klezoMkA nAza aura taddvArA jJAnAvaraNake sarvathA nAzakI zakyatA zrAdi tAttvika vicArameM koI matabheda nahIM / I. 1636] [pramANa mImAMsA 1. 'advitIyaM zivadvAraM kudRSTInAM bhayaMkaram / vineyebhyo hitAyoktaM nairAtmma tena tu sphuTam ||'-tttvsN0 kA0 3322 / 2. 'evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparizeSam / aviparyayAdvizuddha kevalamutpadyate zAnam ||'-saaNkhykaa 14 / 3. 'dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdhayaMvaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam'-vai0 sU0 1. 1. 4 / 4. 'zrAtmano vA are darzanena zravaNena bhatyA vizAnena idaM sarva viditm|' -bRhadA0 2. 4.5 / 5. 'tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / prAptAbhimAnadagdhAnAM speSTaM dRSTena bAdhyate ||'-shraaptmii0 kA.7 / prayoga. kA. 28 /