Book Title: Samlekhna Ek Shreshth Mrutyukala
Author(s): Saubhagyamal Maharaj
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212099/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 23 000000000000 *C0DDDDDDD jaina Agama evaM granthoM meM saMlekhanA (mRtyukalA) para eka sarvAGgINa anucitana / mAlava kezarI muni zrI saubhAgyamala jI [vayovRddha saMta, vidvAn evaM prasiddha vaktA ] saMlekhanA eka zreSTha mRtyukalA : jIvana ko kaise jIye, AnandapUrvaka kaise bitAyeM, isakI zikSA dene vAle saikar3oM zAstra Aja hamAre sAmane haiM, hajAroM yuktiyA~ khojI gaI haiM, lAkhoM auSadhoM kA anusaMdhAna huA hai aura hotA hI jA rahA hai| manuSya sadA-sadA se isa khoja meM lagA huA hai ki vaha kaise AnandapUrvaka jiye / isaliye vaha AkAza-pAtAla eka karatA rahA hai, kintu jIvana kA antima caraNa jahA~ samApta hotA hai| usake viSaya meM zAyada usane bahuta hI kama socA hai| vaha caraNa hai, mRtyu / manuSya AnandapUrvaka jIne kI kalA to sIkhI hai, lekina AnandapUrvaka marane kI kalA ke viSaya meM vaha anabhijJa-sA hai| bahuta kama, karor3oM meM ekAdha vicArazIla RSiyoM ne hI isa viSaya para socA hai ki jIvana ko sukhapUrvaka jIne ke bAda prANoM ko sukhapUrvaka kaise chor3e ? jaise bacapana, yauvana aura bur3hApA sukhapUrvaka bItA hai, vaise hI mRtyu bhI sukha evaM AnandapUrvaka AnI cAhie / isa viSaya para socanA bahuta Avazyaka hai, jIvana kalA tabhI sArthaka hai, jaba mRtyu kalA sIkha lI ho / manuSya jIvana bhara Ananda kare, khAna-pAna meM, bhoga-vilAsa meM, rAga-raMga aura ha~sI-khuzI meM samaya bitAye, cintA, zoka, Apatti kyA hotI haiM ? isakA nAma bhI na jAne, arthAt hara dRSTi se sukha kA anubhava kare, kintu AkhirI samaya, jaba mRtyu A gheratI hai, mauta kA nagAr3A bajatA hai / taba hAtha-pA~va kA~pane lage, azAMti aura pIr3A se vyathita hokara tar3apatA huA, vilakhatA huA, sabako dhana-vaibhava, bhAI-bandhu, patnI-putra, mitra Adi ko chor3akara calA jAya to yaha jIvana kI kalA, pUrNa kalA nahIM kahI jA sakatI, kyoMki mRtyu kA bhaya aura pIr3A sampUrNa jIvana ke Ananda ko, caina ko yoM naSTa kara detA hai, jaise oloM kI vRSTi kA teja prahAra aMgUroM kI lahalahAtI varSoM se dekhI sa~bhAlI khetI ko caupaTa kara DAlatA hai / mRtyu samaya kI vyathA jIvana ke saba Ananda ko miTTI meM milA detI hai / isalie jIvana kalA ke sAtha-sAtha mRtyu kalA bhI sIkhanA jarUrI hai| jaise moTara gAr3I kA calAnA sIkhane vAlA use rokanA bhI sIkhatA hai| yadi kisI ko gAr3I calAnA to AtA ho, magara rokanA nahIM AtA ho to usa cAlaka kI kyA dazA hogI, calAne kI saba kalA usakI vyartha / isI prakAra jIvana kalA ke sAtha mRtyu kalA kA sambandha hai / eka kavi ne kahA hai- " jise maranA nahIM AyA, use jInA nahIM AyA / " bhAratavarSa ke RSiyoM ne jitanA jIvana ke viSaya meM cintana kiyA hai, utanA hI mRtyu ke viSaya meM bhI socA hai / jIvana kalA ke sAtha-sAtha unhoMne mRtyu kalA para bhI gaharA manana kiyA hai, aura isa rahasya ko prApta kara liyA hai ki mRtyu ke samaya hama kisa prakAra ha~sate hue zAnti aura kRtakRtyatA kA anubhava karate hue prANoM ko chodd'eN| dehatyAga ke samaya hameM koI mAnasika udvega yA cintA na ho / kintu jaise hama apanA purAnA, phaTA huA vastra utAra kara eka ora rakha dete haiM, usI prakAra kI anubhUti dehatyAga ke samaya rhe| jisa prakAra patha para calatA huA yAtrI maMjila para pahu~cakara vizrAnti kA anubhava karatA hai / usI prakAra kI zAnti aura vizrAnti hameM dehatyAga ke samaya anubhava ho / hamArI dRSTi meM zarIra tyAga - vastra parivartana yA yAtrA kI samApti se adhika kucha nahIM hai / jIvana kI yaha dRSTi kI mRtyu kalA hai / aura isa kalA ko sikhAne kA sabase adhika prayatna jaina zramaNa manISiyoM ne kiyA hai, jise hama 'saMlekhanA' yA 'mAraNAMtika saMlekhanA ' kahate haiM / prastuta lekha meM hama isI viSaya para zAstrIya dRSTi se cintana kareMge / Bi Wu Ma | -444 8 Jain Education international Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 405 mRtyu - vijJAna manuSya ne jIvana ko jitanI gaharAI se samajhane kA prayatna kiyA hai, mRtyu ko utanI gaharAI se kabhI samajhane kI ceSTA nahIM kI / mRtyu ke viSaya meM vaha ajJAna rahA hai| mRtyu kyA hai, kyoM AtI hai Adi prazna hI use bhayAnaka lagate haiM / mRtyu ke sambandha meM vaha sadA bhayabhIta rahA hai| 'mRtyu' zabda hI use bahuta apriya lagatA hai| isakA kAraNa kyA hai ? hama jAnate haiM ki sUryodaya ke bAda madhyAnha hogA aura phira saMdhyA hokara aMdherA ho jAyegA, sUrya DUba jAyegA, kAlI rAtri AyegI / yaha roja kA anubhava hote hue bhI yadi hama sUryAsta yA rAtri zabda sunakara DareM, saMdhyA ke viSaya meM socane se katarAyeM yA sUryAsta zabda sunane para burA kaheM to kyA yaha hamArI mUrkhatA nahIM hogI ? sUryodaya agara jamma hai to kyA sUryAsta mRtyu nahIM hai ? dina yadi jIvana hai to kyA rAtri mRtyu nahIM hai ? phira dina-rAta aura prAtaH sAyaM kI taraha jIvana-mRtyu ko eka-dUsare kA paryAya kyoM nahIM samajhate haiM ? aura yadi samajhate haiM to usase Darate kyoM haiM ? isa prazna kA uttara sarala nahIM hai / jAnate-bujhate bhI manuSya mRtyu se DaratA hai aura kahatA rahatA hai - "maraNa samaM natthi bhayaM" mRtyu ke samAna dUsarA koI bhaya nahIM hai / "mayaH sImA mRtyu" sabase bar3A aura antima bhaya hai, mRtyu ! eka bAra bAdazAha ne lukamAna hakIma se kahA- "maiM moTA hotA jA rahA huuN| dubalA hone kI koI davA do / " lukamAna ne kahA- "khAnA kama khAiye, ghI-dUdha, miThAI chor3a diijie|" bAdazAha ne kahA, "yahI saba karanA hotA to Apase davA kyoM pUchatA ? aisI davA batAiye ki khAnA-pInA bhI na chor3anA par3e aura muTApA bhI kama ho jAe / " do-cAra dina bAda lukamAna hakIma ne eka dina bAdazAha se kahA"Apa cAlIsa dina ke bhItara hI mara jAyeMge / " marane kA nAma sunate hI bAdazAha ko aisI dahazata baiThI ki basa, khAnepIne meM koI majA nahIM rhaa| marane ke bhaya se hI sUkhane laga gayA / cAlIsa dina meM bAdazAha kI toMda chaTa gaI, muTApA kAphI kama ho gayA / taba lukamAna ne kahA - "basa, aba nahIM mareMge / " bAdazAha ne aisA kahane kA kAraNa pUchA to lukamAna hakIma ne batAyA- "dubalA hone kI davA hai, bhaya ! bhaya manuSya ko kamajora aura jarjara kara detA hai / " bhayoM meM sabase bar3A bhaya hai, mRtyu / bhagavAna mahAvIra ne prANiyoM kI manaHsthiti kA varNana karate hue kahA hai- ' asAyaM aparinivvANaM mahambhayaM / "" prANavadha rUpa asAtA kaSTa hI saba prANiyoM ko mahAbhaya rUpa lagatA hai / sAdhAraNataH manuSya kisI duHkha se ghabarA kara, vyAkula hokara, nirAza aura hatAza hokara kaha uThatA hai - " isa jIne se to maranA acchA hai / " kisI ne kahA hai- "gujara kI jaba na ho sUrata gujara jAnA hI acchA hai / " kabhI-kabhI jIvana se itanI nirAzA ho jAtI hai ki bhagavAna ke sAmane mauta bhI mA~gane lagate haiM / "he bhagavAna mujhe mauta de / prabho ! aba mujhe uThA le, aba maiM jInA nahIM cAhatA / merI parcI cUhe khA gaye kyA ?" lagate haiM / kintu kaba taka ? jaba taka mauta sAmane nahIM Aye / mauta Ane para to karate haiM / -- Bal Kachraand di isa prakAra kI bahakI huI-sI bAteM karane gir3agir3A kara bacane kI hI koziza roja sira pITakara kahatI thI, "he paramezvara ! ! isa sandarbha meM eka dRSTAnta yAda AtA hai| eka dukhiyArI bur3hiyA saba duniyA ko mauta de rahA hai, para merI parcI kahIM bhUla gayA ! mujhe uThA le merI mauta A jAe to acchA hai / " eka dina rAta ko ghara meM sA~pa nikala AyA / bur3hiyA ne jaise hI sA~pa dekhA to "sA~pa - sA~pa" kahakara cillAI aura bAhara daudd'ii| ar3osI par3osI ko bulAyA / saba loga Aye / sA~pa dekhakara eka vyakti ne kahA- "dAdI ! tU roja pukAratI thIparamezvara mauta de do, Aja bhagavAna ne mauta bheja dI to tU Dara rahI hai ?" - duHkha rI dAghI TokarI kahe paramezvara mAra / sapija kAlo nikalpo, mhAThI ghara sUM bAra // to krodha, bhaya, garIbI, bImArI Adi sthitiyoM se ghabarAkara bhale hI koI maranA cAhe yA marane kI icchA kare, para vAstava meM jaba mauta vikarAla rUpa lekara sAmane AtI hai taba vyakti usase bacane kI ceSTA karatA hai aura usa dIna hariNa kI bhAMti betahAzA daur3atA hai, jisake pIche koI zikArI par3A ho / socanA yaha hai ki mRtyu se itanA bhaya kyoM ? mRtyu kyA hai, isa viSaya para vicAra karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki jo zarIra indriyA~ Adi prApta hue haiM unakA sarvathA kSINa ho jAne kA nAma hI mRtyu hai| jaina siddhAnta meM dasa 000000000000 MODDDDDDDD June Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 prANa batAye haiM / AyuSya, pA~ca indriya, mana, vacana, kAyA aura zvAsoccha vAsa-bala-ina dasa prANoM kA saMyoga janma hai aura inakA viyoga mRtyu hai / janma ke pazcAt aura mRtyu ke pUrva prANI AyuSkarma kA pratikSaNa bhoga karatA rahA hai| eka prakAra se vaha pratikSaNa AyuSya kI DorI kATatA jAtA hai / aMjali meM bhare hue pAnI kI taraha AyuSya kA jala bUMdabUMda karake pratipala, prati samaya ghaTatA jAtA hai| isa samaya ko hama jIvana kahate haiN| vAstava meM vaha jIvana prANI kI pratikSaNa mRtyu (avicimaraNa) kA hI dUsarA nAma hai / gItA kI bhASA meM mRtyu kA artha hai, paTa-parivartana / kahA hai vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRNhAti naro'parANi tathA zarIrANi vihAya jIrNA nyanyAni saMyAti navAni dehI / arthAt jaise manuSya purAne, phaTe hue vastroM ko chor3akara zarIra para naye vastra dhAraNa kara letA hai / vaise hI yaha dehadhArI jIva purAne zarIra ko chor3akara nayA zarIra dhAraNa karatA hai / isa kathana se spaSTa hai ki mRtyu vastra parivartana kI taraha deha-parivartana kA nAma hai| purAnA vastra chor3ane para jaise zoka nahIM hotA, vaise hI purAnA zarIra tyAgane para zoka nahIM honA cAhie, kintu vyavahAra meM isake viparIta hI dIkhatA hai / mRtyu ke nAma se hI hAya-tobA maca jAtI hai| isake tIna kAraNa haiM -(1) mRtyu ke sambandha meM bhrAnta dhAraNA, (2) jIvana ke prati Asakti aura (3) mavAntara meM sadgati yogya karma kA abhAva / mRtyu pratIkSaNa ho rahI hai| yaha to nizcita hai ki janma ke sAtha mRtyu prArambha ho jAtI hai| jaina sUtroM meM pA~ca prakAra ke maraNa batAye haiM, unameM prathama maraNa hai-'AvIci mrnn'| vIci kA artha hai, samudra kI lahara / samudra meM jaise eka lahara uThatI hai, vaha Age calatI hai, usake pIche dUsarI, phira tIsarI / yo lahara para lahara uThatI jAtI hai| aura lagAtAra ananta laharoM kA nartana samudra kI chAtI para hotA rahatA hai| samudra kI lahara kI bhA~ti mRtyu-rUpI lahara bhI nirantara eka ke pIche dUsarI AtI-jAtI hai / prathama kSaNa bItA, dUsarA kSaNa prArambha huaa| pahale kSaNa kI samApti jIvana ke ekakSaNa kI samApti-mRtyu hai| vRtikAra AcArya ne 'AvIci maraNa' kI vyAkhyA karate hue kahA hai "prati samayamanubhUyamAnAyuSo'parA'yurdaliko-dayAt pUrvapUrvA'yurdalika vicyutilakSaNA: / "3 arthAt pratyeka samaya anubhUta hone vAle AyuSya ke pUrva-pUrva dalika kA bhoga (kSaya) aura naye-naye dalikoM kA udaya (janma) phira usakA bhoga / isa prakAra pratikSaNa Ayu dalika kA kSaya honA-AvIci maraNa hai| AcArya akalaMka ne ise hI 'nityamaraNa' kahA hai / AcArya ne kahA hai-maraNa ke do bheda haiM / 'nityamaraNa' aura 'tadbhava maraNa' pratikSaNa AyuSya Adi kA jo kSaya ho rahA hai, vaha nityamaraNa hai tathA prApta zarIra kA samUla nAza ho jAnA tadbhava maraNa hai| isase yaha spaSTa samajhanA cAhie ki hama jise Ayu vRddhi kahate haiM, vaha vAstava meM vRddhi nahIM, hrAsa hai, mRtyu kI ora bar3hate hue kadama kA hI nAma avasthA bar3hanA hai / mRtyu kA pratikSaNa jIvana meM anubhava ho rahA hai, hama prati samaya mRtyu kI ora jA rahe haiM, arthAt maraNa kA anubhava kara rahe haiN| phira bhI hama usase bhayabhIta nahIM hote, ata: isI prakAra kI vRtti banAnI cAhie ki mRtyu ko pratipala dekhate hue bhI hama nirbhaya bane rahe aura yaha soceM ki mRtyu koI naI vastu nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI samajha lenI cAhie ki mRtyu nizcita hai jAtasyahi dhruvo mRtyu:5 arthAt jo janmA hai, vaha nizcita hI mregaa| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai tAle jaha baMdhaNaccue evaM AukhayaMmi tutttti| 09098 OTOS Educationmenational WWVASAIRSINJAMILNA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA eka zreSTha mRtyukalA | 407 jisa prakAra tAla kA phala vRnta se TUTakara nIce gira par3atA hai, usI prakAra AyuSya kSINa hone para pratyeka prANI jIvana se cyuta ho jAtA hai / cAhe jitanA bar3A zaktizAlI samartha puruSa ho, use yahIM samajhanA cAhie ki 7 nANAgamo maccumuhassa atthi arthAt mRtyu kA anAgama (nahIM AnA) nahIM hai, arthAt mRtyu avazya hI AyegI / yaha avazyaMbhAvI yoga hai, aparihArya sthiti hai | lAkha prayatna karane para bhI isase nahIM bacA jA sakatA / arthAt prANI kI eka majabUrI hai ki vaha janmA hai, isalie maranA bhI hogA, phira isase DaranA kyoM ? jisa prakAra eka julAhA (taMtuvAya) vastra banAnA zurU karatA hai, tAnA-bAnA bunatA huA vaha dasa-bIsa gaja kA paTa banA letA hai, kintu kahA~ taka banAtA jAegA ? Akhira to eka sthiti AyegI, jahA~ para tAnA-bAnA kATakara paTa ko pUrA karanA hogA aura thAna ko sameTanA pdd'egaa| jIvana kA tAnA-bAnA bhI isI prakAra calatA hai / kAla kA julAhA isa paTa ko bunatA jAtA hai, kintu eka sthiti avazya AtI hai, jaba thAna ko sameTanA bhI pdd'egaa| thAnA sameTanA hI eka prakAra kI mRtyu hai / jo subaha jagA hai, use rAta ko sonA bhI par3atA hai / yadi nIMda na ho to manuSya kA kyA hAla ho ? jAgaraNa aura zayana kA cakra calatA hai, vaise hI janma aura mRtyu kA cakra satata calatA hai, calatA hI rahegA / ise koI TAla nahIM sakegA / kalpasUtra meM varNana AtA hai ki bhagavAna mahAvIra se devarAja zakrendra ne prArthanA kI- "bhagavana ! ApakI janma rAzi para bhasma graha baiThA hai, ataH Apa apanA AyuSya kucha kSaNa ke lie Age bar3hA dIjie / " bhagavAna ne kahA, "sakkA Na evaM bhUyaM vA bhavissaI vA " he zakra ! yaha na kabhI huA aura na kabhI hogA ki ananta balI tIrthaGkara bhI apane AyuSya kA eka kSaNa-bhara bhI ghaTA le yA bar3hA le / isase yaha dhvanita hotA hai ki mRtyu ko sarvathA TAlanA to dUra rahA, kintu use hama eka kSaNa ke lie bhI TAlane meM samartha nahIM hai / AyuSya karma ke dalika kA kSaya hone ke bAda eka dalika bhI bar3hA lenA kisI ke sAmarthya kI bAta nahIM hai / maraNa-zuddhi bhI kareM to mRtyu kA bhaya dUra karane ke lie pahalI bAta hai-- hama usakA yaha svarUpa samajha leM ki vaha eka prakAra se vastra parivartana kI bhA~ti hI deha-parivartana hai - avazyaMbhAvI bhAva hai aura pratikSaNa mRtyu kI chAyA meM se gujara rahe hai, isalie usase Darane kI koI bAta nahIM hai| jaise subhaTa zastroM se sannaddha hokara apanI surakSA aura vijaya ke sabhI sAdhana juTAkara yadi yuddha meM jAtA hai to vaha kabhI DaratA nahIM, usakA mana praphullita rahatA hai, utsAhita rahatA hai ki mere pAsa saba taiyArI hai, maiM avazya hI vijayI banUMgA / yAtrA para jAtA huA pathika sAtha meM pAtheya (nAztA) lekara calatA hai to use nizcintatA rahatI hai| ki mere pAsa saba sAdhana hai / jahA~ dhana kI jarUrata hogI, ghana hai, anna kI jarUrata hogI to anna hai / saba sAdhanoM se sampanna hone para yAtrA para prasthAna karate samaya vaha agalI maMjila ke prati kabhI bhayabhIta nahIM hotaa| isI prakAra jisa vyakti ne jIvana ke satkarma, puNya, tapa, dhyAna-yoga Adi kI sAdhanA kI ho, use paraloka kI yAtrA para prasthAna karate samaya kabhI bhI bhaya va udvega nahIM staataa| vaha kahatA hai gahio suggai maggo nAhaM maraNassa bIhemi arthAt maiMne sadgati kA mArga grahaNa kara liyA hai, jIvana meM dharma kI ArAdhanA kI hai| aba maiM mRtyu se nahIM ddrtaa| mujhe mRtyu kA koI bhaya nahIM hai / vAstava meM janma ke viSaya meM hama apanI ora se kucha bhI parivartana nahIM kara sakate / sthAna, samaya, kula Adi saba kucha devAyatta - bhAgya ke adhIna rahate haiM, kintu mRtyu ke viSaya meM yaha niyama itanA kaThora nahIM hai / janma kahIM bhI ho, kintu jIvana ko kaisA banAnA aura mRtyu ke hama tapa, dhyAna Adi ke dvArA janma para na sahI, kintu lie kaisI taiyArI karanA - yaha hamAre puruSArtha para nirbhara hai / mRtyu para adhikAra kara sakate haiN| puruSArthaM dvArA jIvana-zuddhi, Jie Hui 20 000000000000 000000000000 0000000000 Lama forg Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MINN paNa ACKET maraNa-zuddhi bhI kara sakate haiM, aura jo mRtyu saMsAra ke lie zauka kA kAraNa banatI hai, vahI mRtyu hamAre lie mahotsava bana sakatI hai| prazna yaha hai ki hama maraNa-zuddhi kisa prakAra kareM, mRtyu ke bhaya ko ullAsa ke rUpa meM kisa prakAra badaleM ? basa, yahI kalA mRtyu kalA hai| jIne kI kalA sIkhanA AsAna hai| kintu marane kI kalA sIkhanA kaThina hai| jainazAstra manuSya ko jIne kI kalA hI nahIM sikhAte, balki marane kI kalA bhI sikhAte haiM / mRtyu se abhaya hokara mRtyuMjaya banane kA mArga batAte haiM / isa sambandha meM maraNa-viSayaka carcA para hameM gambhIratA se vicAra karanA hai| maraNa ke vividha bheda bhagavatI sUtra meM eka prasaMga hai| skandaka parivrAjaka ne bhagavAna se pUchA - "bhagavan ! kisa prakAra kA maraNa prApta karane se bhava paramparA bar3hatI hai aura kisa prakAra ke maraNa se ghaTatI hai ?" uttara meM bhagavAna ne mRtyuzAstra kI kAphI vistRta vyAkhyA skandaka ke samakSa prastuta kii| bhagavAna ne kahA- "bAla-maraNa prApta karane se janmamaraNa kI paramparA bar3hatI hai aura paMDita maraNa prApta karane se bhava paramparA kA uccheda ho jAtA hai|"10 uttarAdhyayana meM bhI isI taraha do prakAra ke maraNa kI carcA hai--sakAma maraNa aura akAma maraNa / yahA~ sakAma kA artha hai-'viveka evaM cAritra yukta' tathA -'sadasadviveka vikalatayA teSAM akAma'--viveka rahita maraNa akAma maraNa hai / akAma maraNa (bAla maraNa) ajJAnI jIva bAra-bAra karate rahate haiM, kintu sakAma maraNa (paMDita maraNa) jIvana meM eka bAra hI hotA hai|" yahA~ paMDita maraNa eka bAra hI batAyA gayA hai, jisakA artha hai--aisI mRtyu jo basa antima mRtyu ho, jJAnI karma kSayakara aisI mRtyu prApta karate haiM ki punaH maranA hI na par3e / vAstava meM vahI mRtyu to mahAn mRtyu hai, jisako svIkAra kara lene para phira kabhI mRtyu na Aye / 'maraNa vibhakti' nAmaka grantha meM eka jagaha kahA hai-- 'taM maraNaM mariyabbaM jeNamao mUkkao hoI / 12 arthAt maranA hI hai to aisA maraNa karo ki jisase marakara sIdhe hI mukta ho jAe~ / mRtyu ke cakra se sadAsadA ke lie chuTakArA ho jAe, aisA maraNa maranA hI paMDita maraNa hai| paMDita maraNa kI vyAkhyA ke pUrva bAlamaraNa kA svarUpa bhI samajha lenA cAhie / skandaka ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne bAlamaraNa ke bAraha bheda isa prakAra batAye haiM (1) balanmaraNa--sAmAnyata: balanmaraNa kA artha karate haiM, bhUkha-pyAsa se tar3apate hue prANa tyAganA / kintu prAcIna granthoM meM balammaraNa kA artha isa prakAra batAyA hai saMjama joga visannA maraMti je taM tu balAyamaraNaM tu / 13 / / ___ arthAt saMyama-sAdhanA svIkAra kara lene ke bAda usameM mana nahIM rame, usakI duSkaratA se ghabarA jAe aura vratoM kA pAlana chor3a de, sAdhu veza kA bhI tyAga karanA cAheM, kintu loka-lajjA Adi kAraNoM se sAdhu veza kA tyAga na karate hue usI rUpa meM deha tyaagnaa| isa sthiti meM vrata kA sarvathA bhaMga to ho hI jAtA hai, kintu veza jarUra rahatA hai| isI kAraNa ise balan maraNa-saMyama kA tyAga karate hue maranA kahate haiN| (2) basaTra maraNa-indriya viSayoM meM Asakta hae prANa tyAganA, jaise-dIpaka kI lau para girakara marane vAlA pataMgA, apanI preyasI Adi ke lie marane vAle kA bhI vasaTTamaraNa samajhanA cAhie / (3) antaHzalya maraNa-isake do bheda haiM 1. dravya anta: zalya maraNa-zarIra meM bANa Adi ghusane se hone vAlI mRtyu tathA 2. bhAva antaHzalya maraNa-aticAra Adi kI zuddhi kiye binA maranA / (4) tadbhava maraNa-manuSya Adi zarIra ko chor3akara phira usI zarIra kI prApti kI icchA rakhate hue mrnaa| (5) giripaDaNa--parvata Adi se gira kara mrnaa| . 2008 0000 lain ducation International For Private Personal Use Only www.ainelibrary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 406 000000000000 000000000000 438 pANyAna BRARIYAR SigP ... (6) tarupaDaNa-vRkSa Adi se girakara maranA / / (7) jalappavaMsa-jala meM DUbakara maranA / (8) jalaNappavaMsa--jvalana, arthAt agni meM girakara maranA / (9) visabhakkhaNa--jahara Adi mAraka padArtha khAkara prANa tyAganA / (10) satthovADaNa-churI, talavAra Adi zastra dvArA prANa viyojana honA yA karanA / (11) vihANasa--gale meM phAMsI lagAkara, vRkSa Adi kI DAla para laTakakara mRtyu prApta karanA / (12) giddha paviTTamaraNa--gRdhra, zRgAla Adi mAMsalolupa jaMgalI jAnavaroM dvArA zarIra kA vidAraNa honA / yaha bAraha prakAra kA bAla maraNa hai| krodha Adi kaSAya, bhaya, vAsanA tathA nirAzA Adi se pratAr3ita hokara prANI jIvana ko samApta karane para utArU ho jAtA hai| usameM viveka jJAna kI jyoti lupta ho jAtI hai| hIna bhAvanAe~ prabala rahatI hai, jinake Aveza meM vaha zarIra kA nAza kara baiThatA hai / bAla-maraNa prApta karane vAlA jIva bAra-bAra janma-maraNa ke cakra meM bhaTakatA rahatA hai| bAla-maraNa eka prakAra se jIvana kI durbhAgyapUrNa samApti hai / amUlya jindagI ko kaur3iyoM ke mola kho dene vAlA saudA hai| isameM prANI kI mokSa kAmanA saphala nahIM ho pAtI, isIlie ise akAma maraNa kahA hai / sakAma-maraNa ke bhI do bheda kiye gae haiM(1) paMDita maraNa, (2) bAla-paMDita maraNa / AcAryoM ne batAyA hai-- aviraya maraNaM bAla maraNaM virayANa paMDiyaM viti / jANAhi bAla paMDiya-maraNaM pUNa desavirayANaM // 14 -viSaya-vAsanA meM Asakta avirata jIvoM kA maraNa 'bAla-maraNa' hai / viSaya-virakta saMyamI jIvoM kA maraNa 'bAla-paMDita maraNa' hai / sthAnAMga sUtra15 meM tInoM hI prakAra ke maraNa ke tIna-tIna bheda bhI batAye haiM, jinameM unakI lezyAoM kI kramika zuddhi-azuddhi ko lakSya kara jaghanya-madhyama-utkRSTa sthiti darzAyI gaI hai| paMDita maraNa aura bAla paMDita maraNa meM mukhyataH pAtra kA bheda hai / vaise to donoM hI jIvana kI antima sthiti meM samAdhipUrvaka prANa tyAga karate haiM, kintu 'sAdhu kA paMDita maraNa' kahalAtA hai| jabaki zrAvaka kA 'bAla-paMDita maraNa' isalie bAla paMDita maraNa kA varNana svatantra rUpa se nahIM kiyA gayA hai| kintu paMDita maraNa meM hI isakA aMtarbhAva kiyA gayA hai| sthAnAMga16 meM hI do prakAra ke prazasta maraNa kA varNana kiyA hai-jahA~ 'pAdapopagamana maraNa' aura 'bhakta pratyAkhyAna maraNa'-ye do bheda batAye haiN| bhagavatI sUtra meM bhI skandaka ke sAmane inhIM do prakAra ke paMDita maraNa kI vyAkhyA kI gaI hai| kintu uttarAdhyayana kI prAkRta TIkA meM paMDita maraNa ke tIna bheda aura pA~ca bheda batAye haiM / tIna bheda haiM -bhatta pariNA, igiNi pAova gamaM ca tiNNi mrnnaaii|10 arthAt-(1) bhakta parijJA maraNa, (2) iMgiNi maraNa, (3) pAdopagamana maraNa / isI TIkA meM cauthA chadmastha maraNa aura pAMcavAM kevali maraNa ye do bheda aura kara pA~ca bheda bhI batAye gae haiN| paMDita maraNa-vAstava meM maraNa kI kalA hai| sAdhaka mRtyu ko mitra mAna kara usake svAgata kI taiyArI karatA huA apane jIvana kI samIkSA karatA hai, apane AcaraNa para svayaM TippaNI likhatA hai / eka prakAra se svayaM ko svayaM ke Aine meM dekhatA hai| bhUloM para pazcAttApa aura AlocanA kara Atma-vizuddhi karatA hai| mana ko prasanna aura ullAsamaya banAtA hai tathA bhAvI jIvana ke prati bhI anAsakta hokara nirbhayatApUrvaka maraNa kA varaNa karatA hai| jJAnI vyakti ke udAtta cintana kI eka jhalaka prAcIna AcAryoM ne spaSTa kI hai dhIreNa'vi mariyavvaM kApuraseNAvi avassa mariyavvaM / tamhA avassa maraNe, varaM khU dhIratteNa mariuM / / 18 la . Odian ilamtamanadhd Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 MHAR a sa dhIra-vIra kI bhI mRtyu nizcita hai aura kAyara kamajora kI bhii| maranA to avazya hI hai, phira kAyaratApUrvaka kyoM mareM ? kyoM na sAhasa ke sAtha vIra mRtyu prApta kreN| vIra mRtyu prApta karane kA yaha saMkalpa hI hameM samAdhi maraNa kI ora le jAtA hai / jise hama 'paMDita maraNa' kaha cuke haiM / maraNa vibhakti meM batAyA hai suttattha jANa eNaM samAhi maraNaM tu kAyavvaM / sUtra aura artha ke jJAtA manISI ko to samAdhi mRtyu prApta karanA hI zreyaskara hai| paNDita-maraNa ke tIna bheda paMDita-maraNa ke tIna mukhya bheda isa prakAra haiM (1) bhakta pratyAkhyAna maraNa-jIvana paryanta (yAvajjIvana) tIna yA cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara . deha chodd'naa| (2) iMginI maraNa-yAvajjIvana cAroM AhAra kA tyAga karane ke bAda eka nizcita sImA aura sthAna para sthira ho jAnA, usI sthAna ke bhItara rahate hue zAntipUrvaka deha tyAga karanA / (3) pAdapogamana maraNa-iMginI maraNa meM sthAna kI sImA to bA~dha dI jAtI hai, kintu zarIra kI halanacalana kriyA, hAtha-paira Adi kA hilAnA cAlU rahatA hai, kintu pAdopagamana meM pAdapa vRkSa kI bhAMti nizcala hokara leTe rahanA hotA hai / yaha paramasthira aura prazanna dazA hai| mRtyu kI AkAMkSA na karate hue sAdhaka zarIra kI samasta ceSTAoM ko chor3akara Atmacintana meM nimagna ho jAtA hai| ye tInoM hI sthitiyA~ kramazaH eka-dUsare se adhika kaThina aura saMyama kI kaThoratama sAdhanA hai| ina ukta prakAra kI sthitiyoM meM saMsAra kI vAsanA aura bhAvanA se mukta rahakara sirpha Atmadarzana aura Atmacintana meM lInatA prApta kI jAtI hai, ata: ye tInoM hI paMDita maraNa yA samAdhi-maraNa kahe jAte haiN| maraNa kI icchA kyoM? yahA~ prazna ho sakatA hai ki cAhe bAla maraNa ho yA paMDita maraNa, kyA hameM mRtyu kI icchA karanI caahie| jaise kucha loga yA adhikAMza loga jIne kI icchA rakhate haiN| isase unakI jijIviSA, jIne ke prati Asakti, prANoM kA moha jhalakatA hai| isI prakAra yadi koI marane kI icchA kare to vaha jIvana kI anicchA hai| aura usameM kyA jIvana ke prati anAsakti aura nirmoha bhAva mAnA jAegA? isakA samAdhAna hai ki jaise jIne kI icchA prANoM kA moha hai, vaise marane kI icchA bhI eka moha hai durbalatA hai / mRtyu kI abhilASA karanA bhI utanA hI burA hai, jitanA jIne kA moha rakhanA / mRtyu kI to icchA rakhane kA sIdhA artha haiM-vaha vyakti jIvana se nirAza ho cukA hogaa| jIvana meM asaphala hone vAlA yA hatAza hone vAlA hI mRtyu kI icchA karatA hai, anyathA kauna aisA hogA, jo hAtha ke laDDU ko chor3akara kar3hAI meM par3e laDDU kI icchA kare ? bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ke lie donoM hI bAteM acintanIya-anabhilaSanIya batAI haiM jIviyaM nAbhikakhejjA maraNaM naabhiptthe| duhao vina sajjijjA jIvie maraNe tahA // 16 jIvana kI AkAMkSA bhI nahIM karanI cAhie aura mRtyu kI kAmanA bhI nahIM rakhanI cAhie / jIvana-maraNa donoM hI vikalpoM se mukta rahakara anAsakta bhAva se Atmasthita rahanA caahie| jaba taka zarIra meM prANa Tike hue haiM, sAdhaka ko Atmadarzana meM sthira rahanA caahie| yahI nahIM ki yahA~ ke kaSToM se chuTakArA pAne ke lie aura Age svarga yA nirvANa ke sukhoM ko zIghra prApta karane ke lie jIvana kI DorI ko kATa diyA jaae| jIvana kI DorI ko kATane kA prayatna bhI eka prakAra kI Atma-hatyA hai| isameM kisI na kisI prakAra kA lobha, bhaya, glAni yA nirAzA Adi mukhya rahatA hai, jabaki sAdhaka ko to ina saba dvandvoM se vimukta hokara mana ko nirdvandva banAnA hai / ata: yaha to spaSTa sthiti hai ki kaSAya vikAra, udvega tathA mAnasika durbalatA se trasta huA vyakti kabhI bhI samAdhi maraNa prApta nahIM kara sakatA / samAdhi maraNa jaise jIne kI icchA nahIM haiM vaise marane kI bhI icchA nahIM hai / kintu mRtyu ke bhaya se mukta CO300 MERA myA Jan Education international For PrivatePersar only www.jamenbally.org nAma Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA eka zra eSTha mRtyukalA | 411 hokara zarIra dvArA karma nirjarA kI eka vizuddha bhAvanA hai / samAdhi maraNa ke liye vahI prastuta ho sakatA hai, jisake mana meM AhAra Adi bhautika sukhoM ke prati sarvathA anAsakti paidA ho gaI ho aura jo zarIra ko karma nirjarA ke lagAkara adhika se adhika Atma vizuddhi karane ke lie kRtasaMkalpa ho / yuddha meM anazana ( saMthArA) yA saMlekhanA kaba karanA, kisa sthiti meM karanA, isa sambandha meM bhagavAna mahAvIra ne bArabAra cintana spaSTa kiyA hai| kahA gayA hai 2 0 "jisa bhikSu ke mana meM yaha saMkalpa jage ki aba maiM apane isa zarIra se apanI nitya kriyAe~ karane meM akSama ho rahA hU~, zarIra kAphI kSINa ho cukA hai, zakti kSaya ho gaI hai, uThane-baiThane aura calane meM mujhe kleza kA anubhava ho rahA hai| aura zarIra dharma-sAdhanA meM juTe rahane se jabAva dene lagA hai| aba isa zarIra ko dhAraNa kiye rakhane kA koI vizeSa lAbha nahIM dIkhatA hai aura bahuta jaldI hI isa zarIra se prANa alaga hone kI dazA A rahI hai|" taba use svayaM hI zarIra aura mana para niyantraNa kara AhAra kA saMvaraNa (saMkSepa yA tyAga) karane kI ora agrasara ho jAnA cAhie / mAtra AhAra kA hI nahIM, kaSAyoM ko bhI kSINa karate jAnA caahie| zAnti, kSamA, sahiSNutA aura ekAgratA kA vizeSa abhyAsa zurU kara denA caahie| use phalagAvayaTThI, phalaka-kASTa paTTa kI bhA~ti sthira cetA sahiSNu aura dhyAna yogArUr3ha ho jAnA caahie|" yadi hama isa zAstra vacana ke prakAza meM cintana kareM to spaSTa hI samajhane meM AyegA ki isa zabdAvalI meM kahIM bhI maraNa kI icchA nahIM jhalaka rahI hai aura na jIvana ke prati nirAzA kA hI koI svara sunAI detA hai / kintu spaSTataH sAdhaka kI Atma dRSTi parilakSita hotI haiM / vaha Atma-kalyANa ke lie samudyata hone kA saMkalpa lekara hI anazana kI ora pravRtta hotA hai, to isa prakAra ke mahAna saMkalpa ko, vIratA aura sAhasapUrNa cintana ko hama kAyaratA ke pratIka Atma hatyA jaise lAMchita zabdoM ke sAtha kaise bola sakate haiM ? Atma-hatyA hIna manovRtti hai, kAyaratA hai, kliSTa aura AvezapUrNa dazA hai, jabaki anazana (saMlekhanA ) jIvana zuddhi kA ucca saMkalpa hai| isameM citta prazAnta, udvega rahita, adhyavasAya nirmala aura mana vIratA se paripUrNa rahatA hai| saMlekhanA kA svarUpa saMlekhanA mana kI isI uccatama AdhyAtmika dazA kA sUcaka hai| saMlekhanA - mRtyu kA Akasmika varaNa yA mauta kA AhvAna nahIM hai, kintu vaha jIvana ke antima patha para sAvadhAnIpUrvaka nirbhaya hokara calanA hai / mRtyu ko sAmane khar3A dekhakara sAdhaka usakI ora bar3hatA hai| para dhIme kadama se, zAnti ke sAtha aura use mitra kI bhA~ti pukAratA huA I he kAla mitra ! tuma AnA cAhate ho to aao| isa zarIra ko uThAnA cAhate ho to uThA lo, mujhe na tumhArA bhaya hai| aura na zarIra kA moha hai| maiM jisa kArya ke liye isa manuSya bhava meM AyA thA, usako pUrNa karane meM satata saMlagna rahA hU~ | maiMne apanA kartavya pUrNa kiyA hai, maiM kRtakAma hU~, isalie mujhe na mRtyu kA bhaya hai aura na jIvana kA lobha hai / lahio suggara maggo nAhaM maccussa bIhemI / agale janma ke lie bhI maiMne sugati kA mArga pakar3a liyA hai / isalie aba mujhe mRtyu kA koI bhaya nahIM hai, maiM kAla se nahIM DaratA / saMlekhanA kA varNana AgamoM meM aneka prakaraNoM meM AtA hai| gRhastha sAdhaka zrAvaka bhI jIvana kI kRta-kRtyatA kA cintana kara antima samaya meM saMlekhanA karatA hai aura sAdhu bhI karatA hai| cAhe zrAvaka ho yA zramaNa, saMlekhanA pratyeka AtmArthI ke jIvana kA antima va Avazyaka kRtya hai| yaha jIvana mandira kA kalaza hai / yadi saMlekhanA ke binA sAdhaka prANa tyAga kara detA hai to usake lie eka kamI jaisI mAnI jAtI hai / prazna hotA hai ki jIvana mandira ke kalaza rUpa saMlekhanA kA artha kyA hai tathA ise saMlekhanA kyoM kahA gayA hai ? AgamoM ke pATha tathA una para AcArya kRta vivecana ke prakAza meM dekhe to saMlekhanA kI nimna paribhASAe~ prApta hotI hai saMlikhyate'nayA zarIra kaSAyAdi iti saMlekhanA / -- jisa kriyA ke dvArA zarIra evaM kaSAya ko durbala va kRza kiyA jAtA hai, vaha 'saMlekhanA' hai / 000000000000 phos 000000000000 SICOCOFFEE RAT TAK Bhast/ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 kaSAya zarIrakRzatAyAm / 22 -kaSAya evaM zarIra ko kRza karane ke artha meM 'saMlekhanA' zabda kA prayoga hotA hai / AgamoktavidhinA zarIrAdyapakarSaNam / / 3 / -zAstra meM batAI huI vidhi ke anusAra zarIra evaM kaSAya Adi antara vRttiyoM kA AkarSaNa kSINa karanA / Agamaprasiddha caramAnazanavidhi kriyAyAm / 24 -zAstroM meM prasiddha carama anazana kI vidhi ko 'saMlekhanA' ke rUpa meM batAyA gayA hai| ukta paribhASAoM se do-tIna prazna samAhita ho jAte haiN| pichale prakaraNa meM paNDita-maraNa ke tIna bhedoM meM prathama bheda 'bhakta pratyAkhyAna' batAyA gayA hai / bhakta pratyAkhyAna ke bhI do bheda haiM-yAvatkathika aura itvarika / yAvatkathika ko mAraNAntika anazana bhI kahate haiM / 25 itvarika anazana : eka nizcita samaya taka kA hotA hai, jaise-upavAsa, belA Adi se chaha mAsI tapa taka / isa tapa kI avadhi pUrNa hone para AhAra kI icchA rahatI hai, isalie ise 'sAvakAMkSa' kahA gayA hai| itvarika anazana kI prakriyA jIvana meM bAra-bAra apanAI jAtI hai / aneka prakAra kI tapovidhiyA~ apanAkara sAdhaka karma-nirjarA karatA rahatA hai / yAvatkathika tapa ko 'mAraNAMtika tapa' isIlie kahA gayA hai ki yaha maraNa paryanta svIkAra kiyA jAtA hai / isa tapa ko svIkAra karane vAlA AhAra kI icchA se sarvathA mukta ho jAtA hai| bhojana pAnI kI kicinmAtra vAsanA bhI usake mana meM nahIM rhtii| vaha sAdhaka adhyAtma bhAva meM itanA gaharA lIna ho jAtA hai ki AhAra ke abhAva meM bhI use kisI bhI prakAra kI pIr3A yA saMkleza nahIM hotA / 26 saMlekhanA ke sAtha bhI AgamoM meM prAyaH 'mAraNAMtika' vizeSaNa jor3A gayA hai| 'mAraNAMtiya saMlehaNa' zabda sthAna-sthAna para prayukta hotA hai / isase anya tapaHkarma se saMlekhanA kA pArthakya aura vaiziSTya sUcita hotA hai / pArthakya to yaha hai ki yaha itvarika tapa ke antargata nahIM AtA, itvarika tapa kA kAlamAna chaha mAsa taka kA hai, jabaki saMlekhanA kA utkRSTa kAla mAna bAraha varSa kA mAnA gayA hai| pravacana sAroddhAra meM kahA hai27-"saMlehaNA duvAlasa varise"saMlekhanA utkRSTa rUpa meM bAraha varSa kI hotI hai| usake tIna bheda bhI bar3e mananIya hai| yAvatkathika tapa meM bhI saMlekhanA kI gaNanA nahIM honI cAhie, kyoMki yAvatkathika kA svarUpa hai--jIvanaparyanta AhAra Adi kI AkAMkSA se virata ho jaanaa| saMlekhanA yadyapi jIvana ke antima samaya meM kI jAtI hai, kintu mRtyuparyanta AhAra kA tyAga isameM nahIM hotaa| isa kriyA meM vividha prakAra ke tapaHkarma dvArA zarIra ko kRza kiyA jAtA hai / bIca-bIca meM AhAra bhI liyA jAtA hai| hAM, chahamAsa se lambA upavAsa (anazana) isameM nahIM hai, isalie svarUpa vivakSA karane para itvarika tapa ke antargata isakA samAveza ho jAtA hai| sAtha hI kaSAyoM ko kSINa kara kSamA, sahiSNutA kA abhyAsa kiyA jAtA hai tathA AlocanA Adi karake mana ko niHzalya banAyA jAtA hai| saMlekhanA zramaNa aura zramaNopAsaka donoM ke lie hI vihita aura Avazyaka anuSThAna hai / upAsaka dazA ke varNana se yaha bhalI-bhA~ti spaSTa ho jAtA hai ki Ananda kAmadeva Adi zrAvakoM ne bhI bahuta varSoM taka gRhastha jIvana meM sukha bhoga karane ke pazcAt yaha saMkalpa kiyA ki "hamane jIvana meM samAja, parivAra, rAjanIti Adi pratyeka kSetra meM pravRtti kara apanA yaza, vaibhava Adi bar3hAyA hai, parivAra va AzritoM kA pAlana kiyA hai| kintu isa pravRttimaya jIvana meM pUrNa rUpa se Atmacintana nahIM kara skaa| bhagavAna dvArA prarUpita dharma prajJapti kA pUrNata: pAlana nahIM kara skaa| aba mujhe ina saba pravRttiyoM se virakta hokara bhagavad prarUpita dharma prajJapti ko svIkAra kara vicaranA cAhie / " yaha nizcaya kara vaha apanI pauSadhazAlA meM AtA hai aura Asa-pAsa kI bhUmi kI pratilekhanA kara "dabbha saMthArayaM saMtharai" darbha kA saMthArA bichAtA hai aura dharma prajJapti aMgIkAra kara vividha tapaHkAryoM dvArA upAsaka pratimAoM kI ArAdhanA dvArA zarIra ko kRza kara DAlatA hai| yahA~ yaha cintanIya hai ki hama jise-'saMthArA' kahate haiM, vaha anazana kA vAcaka hai, jabaki AgamoM meM 'saMthArA' kA artha 'darbha kA bichaunA' ke rUpa meM hI AtA hai / saMlekhanA zabda ke viSaya meM bhI sAmUhika prayoga hue haiN| jaise--mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsittA saTThi bhattAI aNasaNAe hedettaa|" yahA~ para yaha cintanIya hai ki kyA GHORI 188680 sAmAnaTARIAWINADI Home Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 413 mAsika saMlekhanA aura sATha makta anazana donoM kA kAlamAna alaga-alaga hai yA eka anazana ke hI vAcaka hai ? isa para Agama marmajJoM ko vicAra karanA caahie| vAstava meM saMlekhanA bhI jIvana kI antima ArAdhanA hI hai, kintu vaha anazana kI pUrva bhUmikA mAnI jAnI caahie| pravacana sAroddhAra kI vRtti meM isakA spaSTa saMketa hai ki dvAdaza varSIya utkRSTa saMlekhanA karake phira kandarA-parvata, guphA Adi meM jAkara athavA kisI bhI nirdoSa sthAna para jAkara pAdapopagamana anazana kare athavA makta parijJA tathA iMginImaraNa kI ArAdhanA kare / 28 isa varNana se to yahI dhvanita hotA hai ki saMlekhanA anazana kI pUrva bhUmikA hai, anazana kI taiyArI hai / saMlekhanA karane vAlA sAdhaka zarIra ko tathA kaSAya Adi ko itanA kRza kara letA hai ki anazana kI dazA meM use vizeSa prakAra kI klAmanA nahIM hotii| zarIra evaM mana ko usake lie taiyAra kara letA hai, kaSAya vRttiyA~ atyanta manda ho jAtI hai tathA zarIra bala itanA kSINa ho jAtA hai ki anazana dazA meM svataH hI sthiratA kI sAdhanA sambhava ho jAtI hai| zarIra tyAga haThAt yA akasmAt karane jaisA nahIM hai / zarIra ke sAtha-sAtha AyuSya karma kI kSINatA bhI honI caahiye| kalpanA kareM yadi anazana kara zarIra ko kSINa karane kI prakriyA to prArambha kara dI jAe, lekina AyuSya karma valavAna ho to vaha anazanakAla bahuta lambA sudIrghaM ho sakatA hai ati dIrghakAlIna anazana meM bhAvoM kI vizuddhi, samatA tathA manobala eka jaisA banA rahe to ThIka hai, anyathA vikaTa sthiti bhI A sakatI hai| isalie yAvajjIvana anazana grahaNa karane ke pUrva jaise dIpaka ke tela aura bAtI kA eka sAtha hI kSaya hone se hI dIpaka vilaya ho jAtA hai, usI prakAra deha aura AyuSya karma kA eka sAtha kSaya hone se anazana kI sthiti ThIka se pUrNa hotI hai| anazana se pUrva saMlekhanA kI ArAdhanA karane kA yahI hetu hai / saMlekhanA kI vidhi saMlekhanA ko vyAkhyA tathA uddezya spaSTa hone ke bAda hameM usakI vidhi ke sambandha meM bhI jAnanA hai / jaisA ki pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai - " saMlehaNA duvAlasa varise " - saMlekhanA kA utkRSTa kAla bAraha varSa kA hai / usake tIna bheda batAye gaye haiM- "sA javanyA madhyamA utkRSTA ca / " 26 jaghanya madhyama aura utkRSTa- ye tIna bheda saMlekhanA ke haiM / pravacana sAroddhAra meM utkRSTa saMlekhanA kA svarUpa batAte hue kahA haicattAri vicittAI vigada nijjuhiyAI cattAri / saMvachare ya donni etariyaM ca AyAmaM / 152 / nAiyigiya to chammAsa parimi ca AyAmaM / avare liya ummAse hoI vigiTa tavo kammaM / 283 / prathama cAra varSa taka caturtha SaSTha aSTama Adi tapa karatA rahe aura pAraNe meM sabhI prakAra ke yogya zuddha AhAra kA grahaNa kare / agale cAra varSa meM ukta vidhi se vividha aura vicitra prakAra ke tapa karatA rahe kintu pAraNe meM rasa niyU~r3ha savigaya kA tyAga kara de / ATha varSa taka tapaH sAdhana karane ke bAda nauveM dasaveM varSa meM ekAntara tapa (caturtha bhakta) va ekAntara Ayambila kare, arthAt eka upavAsa, upavAsa ke pAraNe meM Ayambila, phira upavAsa aura phira pAraNe meM Ayambila / isa prakAra dasa varSa taka yaha tapaH karma kare / gyArahaveM varSa ke prathama chahamAsa meM sirpha caturtha va paSTha tapa kare, isase adhika nahIM aura pAraNe meM AyaMbila kare, kintu AyaMbila UnodarI pUrvaka kare / agale chaha mAsa meM caturthaSaSTha se adhika aSTama, dazama Adi tapa kare aura pAraNe meM AyaMbila kare, isameM UnodarI kA vidhAna nahIM hai / saMlekhanA ke bArahaveM varSa ke sambandha meM AcAryoM ke aneka mata haiN| nizItha cUrNikAra kA mata hai ki "duvAlasayaM parisaM nirantaraM hAyamANaM usiNodarANa AyaMbila kare taM kor3osahiyaM bhava jeNayaM vilAsa phoDI phoDIe milai / " bArahaveM varSa meM nirantara uSNa jala ke AgAra ke sAtha hAyamAna AyaMbila kre| isase eka AyaMbila kA antima kSaNa dUsare AyaMbila ke Adi kSaNa se mila jAtA hai, jise koDIsahiyaM AyaMbila kahate haiM / hAyamAna kA artha nirantara ghaTAte jAnA / bhojana va pAnI kI mAtrA kramazaH kama karate-karate varSAnta meM usa sthiti meM pahuMca jAe ki eka dAnA anna aura eka bUMda pAnI grahaNa karane kI sthiti A jaae| pravacanasAroddhAra kI vRti meM bhI isI krama kA nidarzana hai / ~ YM 000000000000 000000000000 0000000004/ piles BAAP Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 - 000000000000 414 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha dvAdaze varSe bhojanaM kurvan pratidinamekaika kabala hAnyAtAvanI daratAM karoti yAvadekaM kavalamAhArayati / bAraheM varSa meM bhojana karate hue pratidina eka-eka kavala kama karate jAnA cAhie / yoM kama karate-karate, jaba eka kavala AhAra para AjAe taba usameM se eka-eka dAnA (kaNa ) kama karanA zurU kre| eka-eka kaNa ( siktha ) pratidina kama karate-karate antima caraNa meM eka hI siktha-dAnA bhojana para Tika jaae| isa sthiti meM pahuMcane ke pazcAt phira pAdapogama athavA iMginI maraNa Adi anazana grahaNa kara samAdhi maraNa prApta kare / Jan Curlano Tinatanone. yaha utkRSTa saMlekhanA vidhi hai / madhyama saMlekhanA bAraha mAsa kI aura jaghanya saMlekhanA bAraha pakSa ( chaha mAsa ) kI hotI hai - "jaghanyA ca dvAdazabhiH pakSe paribhAvanIyA / " saMlekhanA meM prAyaH tapa kI vidhi hI batAI gaI hai, kintu isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki sirpha tapa karanA hI saMlekhanA hai / tapa ke sAtha kaSAyoM kI maMdatA aura viSayoM kI nivRtti to mukhya cIja hai hI / usake abhAva meM to tapa hI asAra hai / phira bhI bhAvanA-vizuddhi, dhyAna, kAyotsarga Adi kA upakrama bhI cAlU rakhanA hotA hai| bRha meM batAyA hai-- sAdhaka rAtri ke pazcima prahara meM dharma jAgaraNa karatA huA uttama prazasta bhAvanAoM ke pravAha meM bahatAbahatA yaha socatA hai aNupAlio u dIho pariyAo vAyaNA tahA diNNA / forcphAiyA ya sIsA majjhaM ki saMpayaM juttaM // 373 // - maiMne dIrghakAla taka nirdoSa saMyama kI paripAlanA kI hai| ziSyoM ko vAcanA Adi dvArA zAstra jJAna bhI diyA hai / aneka vyaktiyoM ko saMyama meM preraNA aura pravartana bhI kiyA hai| isa prakAra maiM apane jIvana meM kRtakRtya ho gayA hU~, aba mujhe apane lie kyA karanA upayukta hai ? yaha socakara vaha apane jIvana ko saMlekhanA kI ora mor3e - "saMlehaNa purassara meMa pArANa vA taya pubvi" isa saMlekhanA meM aneka prakAra ke vicitra tapaH karma ke sAtha prazasta bhAvanAoM kA anucintana kare, aprazasta bhAvanAoM ko chor3e aura antima ArAdhanA kare "kAlaM aNavakakhamANo / " -mRtyu kI icchA na karatA huA Atma zuddhi ke prayatna meM saMlagna rahe / ukta varNana se saMlekhanA ke svarUpa para vizuddha prakAza par3atA hai| saMlekhanA dhIre-dhIre zAnta bhAva se mRtyu kI ora prasthAna hai / zarIra aura mana ko dhIre-dhIre kasA jAtA hai, aura viSaya nivRtti kA abhyAsa bar3hA diyA jAtA hai / haThAt kisI 'duSkara kAma ko hAtha lagAnA aura phira bIca meM vicalita ho jAnA bahuta khataranAka haiM / ataH sAdhaka ke lie yaha manovaijJAnika bhUmikA hai ki vaha kramazaH tapa aura dhyAna ke patha para bar3he, manonigraha kA abhyAsa bar3hAye aura mana ko itanA taiyAra karale ki antima sthiti meM pahu~cate-pahu~cate vaha paramahaMsa dazA - jise zAstroM kI bhASA meM 'pAdopagamana anazana' kahate haiM ki sthiti ko svataH prApta kara le / jIvana aura mRtyu se sarvathA asaMlIna hokara zuddha caitanya dazA meM ramaNa karane lge| usakA zarIra bhI svataH hI isa prakAra kI nizceSTatA grahaNa kara le ki na hAtha hilAne kA saMkalpa ho, na zarIra khujalAne kA / yaha parama zAnta aura AhlAdamaya sthiti hai, jisameM sAdhaka ko AtmA ke sivAya aura kucha nahIM dIkhatA hai / vaha prANa dhAraNa kiye rahatA hai / kintu phira bhI nizceSTa aura nirvikalpa aura anta meM usa sthiti meM deha tyAga kara vaha apanI maMjila taka pahu~ca jAtA hai / S to saMlekhanA hameM mRtyu ko jItane kI yaha kalA sikhAtI hai| vAstava meM jIvana-zuddhi aura maraNa zuddhi kI vaha prakriyA hai jise sAmAnya manobala vAlA sAdhaka bhI dhIre dhIre karatA huA viziSTa manobala prApta kara sakatA hai / saMlekhanA dvArA jIvana vizuddhi karane vAle kI mRtyu, mRtyu nahIM-samAdhi hai, parama zAnti hai aura sampUrNa vrata-tapa jJAna Adi kA yahI to phala hai ki sAdhaka antima samaya meM Atmadarzana karatA huA samAdhipUrvaka prANa tyAge / taptasya tapazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA // para jaina AgamoM meM jo vistRta vicAra kiyA gayA hai| -- mRtyu mahotsava 23 usakI yahA~ eka jhalaka samAdhi maraNa kI kalA prastuta nibandha meM hai / isa para cintana kara hama mRtyu kI zreSTha aura uttama kalA sIkha sakate haiM aura mRtyuMjaya bana sakate haiM / Wu Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMlekhanA : eka zreSTha mRtyukalA | 415 000000000000 000000000000 1 AcArAMga 1 / 4 / 2 2 gItA 2 / 12 3 bhagavatI sUtra 137 4 tattvArtharAjavArtika 2022 5 gItA 2 / 27 6 sUtrakRtAMga 2013 AcArAMga 11412 8 Atura prAtyAkhyAna 63 6 (ka) saMsArAsaktacittAnAM mRtyuItyai bhavennRNAm / modAyate punaH so'pi jJAna-vairAgyavAsinAm ||-mRtyu mahotsava 17 (kha) saMcita tapodhana na nityaM vrataniyama saMyamaratAnAm / utsava bhUtaM manye maraNamanaparAdhavRttInAm ||--vaack umAsvAti (abhidhAna rAjendra, bhAga 6, pR0 117) 10 bhagavatI zataka 21, uddezaka ? 11 bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhave / paMDiyANaM sakAmaM tu ukkoseNa saI bhave / / uttarA0 5 / 3-4 12 maraNa vibhakti prakaraNa 10 // 245 13 bhakta parijJA 217 (ami0 rA0 bhAga 6, pR0 1127) 14 utta0 pAiya TIkA, A05 15 sthAnAMga 3, pR0 4 16 sthAnAMga 2 / 3 / 4 17 bhagavatI 211 18 utta0 pAIya TIkA, a05, gA0 225 16 AcArAMga 818 / 4 20 jassaNaM bhikkhussa evaM bhavai, se gilAmi ca khula ahaM, imaMsi samaye imaM sarIragaM aNupubveNa parivahittae, se aNu putveNa AhAraM saMvaTijjA / 'kasAye payaNu kiccA, samAhiyacce phalagAvayaTThI uTThAya bhikkhU abhinibbuDe / --AcArAMga, vimokSa adhyayana udde0 6, sUtra 221 21 sthAnAMga 2, u02 vRtti 22 jJAtA 111 / vRti 23 pravacana sArohadAra 135 24 paMcAzaka vivaraNa 1 25 ittariya maraNa kAlAya aNasaNA duvihA bhave / ittariyA sAvakaMkhA niravakaMkhA u biijjiyA ||--uttraa0 30 / 6 26 jIviyAsaMsappaogi vocchidittA jIve AhAramaMtareNa na saMkilissei / -uttarA0 26 / 35 27 pravacana sAroddhAra 134 dvAra 28 dvAdaza vArSikImutkRSTAM saMlekhanAM kRtvA girikandaraM gatvA upalakSaNametad anyadapi SaT kAyopamaI rahitaM viviktaM sthAnaM gatvA pAdapopagamanaM vA zabdAd bhakta parijJAmiGginI maraNaM ca prapadyate / -pravacana0 dvAra 134 (abhi0 rA0 bhAga 6, pR0 217) 26 vyavahAra bhASya 203. jAra Wwww.jairnelibrary.or :'.Burk/ -: