Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 1 AcArya haribhadra jainadharma ke prakhara pratibhAsampanna evaM bahuzruta AcArya mAne jAte hai| unhoMne apanI lekhanI ke dvArA vipula evaM bahuAyAmI sAhitya kA sRjana kiyA hai| unhoMne darzana, dharma, yoga, AcAra, upadeza, vyaMgya aura carita-kAvya Adi vividha vidhAoM ke granthoM kI racanA kI hai| maulika sAhitya ke sAtha-sAtha unakA TIkA sAhitya bhI vipula hai| jaina dharma meM yoga sambandhI sAhitya ke to ve Adi praNetA haiN| isI prakAra Agamika granthoM kI saMskRta bhASA meM TIkA karane vAle jaina paramparA meM ve prathama TIkAkAra bhI haiM unake pUrva taka AgamoM para jo niyukti aura bhASya likhe gaye the ve mUlataH prAkRta bhASA meM hI the / bhASyoM para Agamika vyavasthA ke rUpa meM jo cUrNiyA~ likhI gayI thIM ve bhI saMskRta prAkRta mizrita bhASA meM likhI gayIM vizuddha saMskRta bhASA meM Agamika granthoM kI TIkA lekhana kA sUtrapAta to haribhadra ne hI kiyaa| bhASA kI dRSTi se unake grantha saMskRta aura prAkRta donoM hI bhASAoM meM milate haiN| anuzruti to yaha hai ki unhoMne 1444 granthoM kI racanA kI thI kintu vartamAna meM hameM unake nAma car3he para hue lagabhaga 75 grantha upalabdha hote haiN| yadyapi vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki inameM se kucha grantha anya vastutaH yAkinIsUnu haribhadra kI kRti na hokara kinhIM dUsare haribhadra nAmaka AcAryoM kI kRtiyA~ haiN| paMDita sukhalAlajI ne inameM se lagabhaga 45 granthoM ko to nirvivAda rUpa se unakI kRti svIkAra kiyA hai kyoMki inameM 'bhava- viraha' aise upanAma kA prayoga upalabdha hai| inameM bhI yadi hama aSTaka - prakaraNa ke pratyeka aSTaka ko, SoDazakaprakaraNa ke pratyeka SoDazaka ko, viMzikAoM meM pratyeka viMzikA ko tathA paJcAzaka meM pratyeka paJcAzaka ko svatantra grantha mAna leM to yaha saMkhyA lagabhaga 200 ke samIpa pahu~ca jAtI hai| isase yaha siddha hotA hai ki AcArya haribhadra eka prakhara pratibhA ke dhanI AcArya the aura sAhitya kI pratyeka vidhA ko unhoMne apanI racanAoM se samRddha kiyA thaa| / pratibhAzAlI aura vidvAn honA vastutaH tabhI sArthaka hotA hai jaba vyakti meM satyaniSThA aura sahiSNutA ho| AcArya haribhadra usa yuga ke vicAraka haiM jaba bhAratIya cintana meM aura vizeSakara darzana ke kSetra meM vAk chala aura khaNDana-maNDana kI pravRtti balavatI bana gayI thii| pratyeka dArzanika svapakSa ke maNDana evaM parapakSa ke khaNDana meM hI apanA buddhikauzala mAna rahA thaa| mAtra yahI nahIM, darzana ke sAtha-sAtha dharma ke kSetra meM bhI pArasparika vidveSa aura ghRNA apanI carama sImA para pahu~ca cukI thii| svayaM AcArya haribhadra ko bhI isa vidveSa bhAvanA ke kAraNa apane do ziSyoM kI bali denI par3I thii| haribhadra kI mahAnatA aura dharma evaM darzana ke kSetra meM unake avadAna kA samyak mUlyAMkana to unake yuga kI ina viSama paristhitiyoM ke pariprekSya meM hI kiyA jA sakatA hai| AcArya haribhadra kI mahAnatA to isI meM nihita hai ki unhoMne zuSka vAgjAla tathA ghRNA evaM vidveSa kI una viSama paristhitiyoM meM bhI samabhAva, satyaniSThA, udAratA, samanvayazIlatA aura sahiSNutA kA paricaya diyA / yahA~ yaha avazya kahA jA sakatA hai ki samanvayazIlatA aura udAratA ke guNa unheM jaina darzana kI anekAnta dRSTi ke rUpa meM virAsata meM mile the, phira bhI unhoMne apane jIvana-vyavahAra aura sAhitya-sRjana meM ina guNoM ko jisa zAlInatA ke sAtha AtmasAt kiyA thA vaise udAharaNa svayaM jaina- paramparA meM bhI virala hI haiN| AcArya haribhadra kA avadAna dharma-darzana, sAhitya aura samAja ke kSetra meM kitanA mahattvapUrNa hai isakI carcA karane ke pUrva yaha Avazyaka hai ki hama unake jIvanavRtta aura yugIna pariveza ke sambandha meM kucha vistAra se carcA kara leN| jIvanavRtta yadyapi AcArya haribhadra ne udAra dRSTi se vipula sAhitya kA sRjana kiyA, kintu apane sambandha meM jAnakArI dene ke sambandha meM ve anudAra yA saMkocI hI rahe prAcIna kAla ke anya AcAryoM ke samAna hI unhoMne bhI apane sambandha meM svayaM kahIM kucha nahIM likhaa| unhoMne granthaprazastiyoM meM jo kucha saMketa die haiM unase mAtra itanA hI jJAta hotA hai ki ve jaina dharma ko zvetAmbara zAkhA ke 'vidyAdhara kula' se sambandhita the| inheM mahattarA yAkinI nAmaka sAdhvI kI preraNA se jainadharma kA bodha prApta huA thA, ataH unhoMne apanI aneka racanAoM meM apane Apako 'yAkinIsUnu' ke rUpa meM prastuta kiyA hai, sAtha hI apane granthoM meM apane upamAna 'bhavaviraha' kA saMketa kiyA hai| kuvalayamAlA meM udyotanasUri ne bhI inakA isI upanAma ke sAtha smaraNa kiyA hai| jina granthoM meM inhoMne apane isa 'bhavaviraha' upanAma kA saMketa kiyA hai ve grantha nimna haiM aSTaka, SoDazaka, paJcAzaka, dharmabindu, lalitavistarA, zAstravArtAsamuccaya, paJcavastuTIkA, anekAntajayapatAkA, yogabindu, saMsAradAvAnalastuti, upadezapada, dharmasaMgrahaNI aura sambodha- prakaraNa / haribhadra ke sambandha meM unake ina granthoM se isase adhika yA vizeSa sUcanA upalabdha nahIM hotI / AcArya haribhadra ke jIvana ke viSaya meM ullekha karane vAlA sabase prAcIna grantha bhadrezvara kI kahAvalI hai| isa grantha meM unake janmasthAna kA nAma baMbhapunI ullikhita hai kintu anya granthoM meM unakA janmasthAna cittaur3a (citrakUTa) mAnA gayA hai| sambhAvanA hai ki brahmapurI cittaur3a kA koI upanagara yA kasbA rahA hogaa| kahAvalI ke anusAra inake pitA kA nAma zaMkara bhaTTa aura mAtA kA nAma gaMgA thaa| paM0 / sukhalAla jI kA kathana hai ki pitA ke nAma ke sAtha bhaTTa zabda sUcita karatA hai ki ve jAti se brAhmaNa the| brahmapurI meM unakA nivAsa bhI unake .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra brAhmaNa hone ke anumAna kI puSTi karatA hai| gaNadharasArdhazataka aura anya granthoM meM unheM spaSTarUpa se brAhmaNa kahA gayA hai| dharma aura darzana kI anya paramparAoM ke sandarbha meM unake jJAna gAmbhIrya se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki unakA janma aura zikSA-dIkSA brAhmaNa kula meM hI huI hogii| kahA yaha jAtA hai ki unheM apane pANDitya para garva thA aura apanI vidvattA ke isa abhimAna meM Akara hI unhoMne yaha pratijJA kara lI thI ki jisakA kahA huA samajha nahIM pAU~gA usI kA ziSya ho jaauuNgaa| jaina anuzrutiyoM meM yaha mAnA jAtA hai ki eka bAra ve jaba rAtri meM apane ghara lauTa rahe the taba unhoMne eka vRddhA sAdhvI ke mukha se prAkRta kI nimna gAthA sunI jisakA artha ve nahIM samajha sake cakkIdugaM haripaNagaM paNagaM cakkI kesavo cakkI | kesava cakkI kesava du cakkI kesI a cakkI a / / - Avazyakaniyukti, 421 apanI jijJAsuvRtti ke kAraNa ve usa gAthA kA artha jAnane ke lie sAdhvIjI ke pAsa gye| sAdhvIjI ne unheM apane | guru AcArya jinadattasUri ke pAsa bheja diyaa| AcArya jinadattasUri ne unheM dharma ke do bheda batAe (1) sakAmadharma aura (2) niSkAmadharma sAtha hI yaha bhI batAyA ki niSkAma yA nispRha dharma kA pAlana karane vAlA hI 'bhavaviraha' arthAt mokSa ko prApta karatA hai| aisA lagatA hai ki prAkRta bhASA aura usakI vipula sAhitya-sampadA ne AcArya haribhadra ko jaina dharma ke prati AkarSita kiyA ho aura AcArya dvArA yaha batAe jAne para ki jaina sAhitya ke talasparzI adhyayana ke liye jaine muni kI dIkSA apekSita hai, ataH ve usameM dIkSita ho gae / vastutaH eka rAjapurohita ke ghara meM janma lene ke kAraNa ve saMskRta vyAkaraNa, sAhitya, veda, upaniSad, dharmazAstra, darzana aura jyotiSa ke jJAtA to the hI, jaina paramparA se jur3ane para unhoMne jaina sAhitya kA bhI gambhIra adhyayana kiyaa| mAtra yahI nahIM, unhoMne apane isa adhyayana ko pUrva adhyayana se paripuSTa aura samanvita bhI kiyaa| unake grantha yogasamuccaya, yogadRSTi, zAstravArtAsamuccaya Adi isa bAta kA spaSTa pramANa haiM ki unhoMne apanI pArivArika paramparA se prApta jJAna aura jaina paramparA meM dIkSita hokara arjita kie jJAna ko eka dUsare kA pUraka banAkara hI ina pranthoM kI racanA kI hai| haribhadra ko jainadharma kI ora AkarSita karane vAlI jaina sAdhvI mahattarA yAkinI thI, ataH apanA dharma - RNa cukAne ke liye unhoMne apane ko mahattarA yAkinIsUnu arthAt yAkinI kA dharmaputra ghoSita kiyaa| unhoMne apanI racanAoM meM anekazaH apane sAtha isa vizeSaNa kA ullekha kiyA hai| haribhadra ke upanAma ke rUpa meM dUsarA vizeSaNa 'bhavaviraha' hai / ' unhoMne apanI aneka racanAoM meM isa upanAma kA nirdeza kiyA hai| vivecya grantha paJcAzaka ke anta meM hameM 'bhavaviraha' zabda milatA hai| apane nAma ke sAtha yaha bhavaviraha vizeSaNa lagAne kA kyA kAraNa rahA hogA, yaha kahanA to kaThina hai, phira bhI isa vizeSaNa kA sambandha unake jIvana kI tIna ghaTanAoM se jor3A jAtA hai / sarvaprathama AcArya jinadatta ne unheM bhavaviraha arthAt mokSa prApta karane kI preraNA dI, ataH sambhava hai unako smRti meM ve apane ko 665 bhavaviraha kA icchuka kahate hoN| yaha bhI sambhava hai ki apane priya ziSyoM ke viraha kI smRti meM unhoMne yaha upanAma dhAraNa kiyA ho| paM0 sukhalAlajI ne isa sambandha meM nimna tIna ghaTanAoM kA saMketa kiyA hai (1) dharmasvIkAra kA prasaMga (2) ziSyoM ke viyoga kA prasaMga aura (3) yAcakoM ko diye jAne vAle AzIrvAda kA prasaMga tathA unake dvArA bhavavirahasUri ciraMjIvI ho kahe jAne kA prsNg| isa tIsare prasaMga kA nirdeza kahAbalI meM hai| haribhadra kA samaya haribhadra ke samaya ke sambandha meM aneka avadhAraNAe~ pracalita haiN| aMcalagacchIya AcArya merutuMga ne 'vicAra zreNI meM haribhadra ke svargavAsa ke sandarbha meM nimna prAcIna gAthA ko uddhata kiyA hai paMcasae paNasIe vikkama kAlAu jhatti asthimao / haribhadrasUrI bhaviyANaM disa kallANaM / ukta gAthA ke anusAra haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 585 meM huaa| isI gAthA ke AdhAra para pradyumnasUri ne apane 'vicArasAraprakaraNa' evaM samavasundaragaNi ne svasaMgRhIta 'gAthAsahatrI' meM haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 585 meM mAnA hai| isI AdhAra para muni zrIkalyANavijayajI ne 'dharma saMgrahaNI' kI apanI saMskRta prastAvanA meM haribhadra kA sattA- samaya vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI sthApita kiyA hai / kulamaNDanasUri ne 'vicAra amRtasaMgraha' meM aura dharmasAgara upAdhyAya ne tapAgacchagurvAvalI meM vIra nirvANa saMvat 1055 meM haribhadra kA samaya nirUpita kiyA hai - paNapannadasasAehiM harisUri Asi tatya puSyakaI / paramparAgata dhAraNA ke anusAra vI0 ni0 ke 470 varSa pazcAt vi0 saM0 kA prArambha mAnane se (4705851055) yaha tithi pUrvokta gAthA ke anurUpa hI vi0 saM0 585 meM haribhadra kA svargavAsa nirUpita karatI hai / AcArya haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM huA, isakA samarthana nimna do pramANa karate haiN| * (1) tapAgaccha gurvAvalI meM munisundarasUri ne haribhadrasUri ko mAnadevasUri dvitIya kA mitra batAyA hai jinakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai| ataH yaha ullekha pUrva gAthokta samaya se apanI saMgati rakhatA hai / (2) isa gAyokta samaya ke pakSa meM dUsarA sabase mahatvapUrNa sAkSya haribhadra kA 'dhUrtAkhyAna' hai jisakI carcA muni jinavijayajI ne 'haribhadrasUri kA samaya nirNaya' (pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, 1988) meM nahIM kI thii| sambhavataH unheM nizIthacUrNi meM dhUrtAkhyAna kA ullekha sambandhI yaha tathya jJAta nahIM thaa| yaha tathya mujhe 'dhUrtAkhyAna' meM mUlasrota kI khoja karate samaya upalabdha huA hai| dhUrtAkhyAna ke samIkSAtmaka adhyayana meM prophesara e0 ena0 upAdhye ne haribhadra ke prAkRta dhUrtAkhyAna kA saMghatilaka ke saMskRta dhUrtAkhyAna para aura ajJAtakRta marugurjara meM ' . .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 nibaddha dhUrtAkhyAna para prabhAva kI carcA kI hai| isa prakAra unhoMne dhUrtAkhyAna ko haribhadra kI maulika racanA mAnA hai| yadi dhUrtAkhyAna kI kathA kA nibandhana haribhadra ne svayaM apanI svaprasUta kalpanA se kiyA hai to ve nizcita hI nizIthabhASya aura nizIthacUrNi ke lekhana kAla se pUrvavartI haiN| kyoMki ina donoM granthoM meM yaha kathA upalabdha hai / bhASya meM isa kathA kA sandarbha nimna rUpa meM upalabdha hotA hai - - jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 sasaelAsADha- mUladeva, khaNDA yajuNNaujjANe / sAmatthaNe ko bhattaM akkhAta jo Na saddahati / / corabhayA gAvIo, poTTalae baMdhikaNa ANemi / tilaarUDakuhADe, vaNagaya malaNA ya tellodA / / vaNagayapATaNa kuMDiya, chammAsa hatthilaggaNaM pucche / rAyarayaga mo vAde, jAhi peccha te ime vatvA / / bhASya kI uparyukta gAthAoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki bhASyakAra ko sampUrNa kathAnaka jo ki cUrNi aura haribhadra ke dhUrtAkhyAna meM hai, pUrI taraha jJAta hai, ve mRSAvAda ke udAharaNa ke rUpa meM ise prastuta karate haiM / ataH yaha spaSTa hai ki sandarbha dene vAlA grantha usa AkhyAna kA Adyasrota nahIM ho sakatA / bhASyoM meM jisa prakAra Agamika anya AkhyAna sandarbha rUpa meM Aye haiM, usI prakAra yaha AkhyAna bhI AyA hai / ataH yaha nizcita hai ki yaha AkhyAna bhASya se pUrvavartI hai| cUrNi to svayaM bhA TIkA hai aura usameM unhIM bhASya gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM lagabhaga tIna pRSThoM meM yaha AkhyAna AyA hai, ataH yaha bhI nizcita hai ki cUrNi bhI isa AkhyAna kA mUlasrota nahIM hai| punaH cUrNi ke isa AkhyAna ke anta meM spaSTa likhA hai- "sesa dhuttavakhANagAhANusAreNa " ( pR0 105) / ataH nizIthabhASya / aura cUrNi isa AkhyAna ke Adi srota nahIM mAne jA skte| kintu hameM nizothabhASya aura nizIthacUrNi se pUrva racita kisI aise grantha kI koI jAnakArI nahIM hai jisameM yaha AkhyAna AyA ho / jaba taka anya kisI Adisrota ke sambandha meM koI jAnakArI nahIM hai, taba taka haribhadra ke dhUrtAkhyAna ko lekhaka kI svakalpanAprasUta maulika racanA kyoM nahIM mAnA jAye ! kintu aisA mAnane para bhASyakAra aura cUrNikAra, ina donoM se hI haribhadra ko pUrvavartI mAnanA hogA aura isa sambandha meM vidvAnoM kI jo abhI taka avadhAraNA banI huI hai vaha khaNDita ho jaayegii| yadyapi upalabdha sabhI paTTAvaliyoM tathA unake grantha laghukSetrasamAsa kI vRtti meM haribhadra kA svargavAsa vIra- nirvANa saMvat 1055 yA vikrama saMvat 585 tathA tadanurUpa IsvI san 529 meM mAnA jAtA hai kintu paTTAvaliyoM meM unheM vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadra evaM jinadAsa kA pUrvavartI bhI mAnA gayA hai| aba hamAre sAmane do hI vikalpa haiM yA to paTTAvaliyoM ke anusAra haribhadra ko jinabhadra aura jinadAsa ke pUrva mAnakara unakI kRtiyoM para vizeSarUpa se jinadAsa mahattara para haribhadrakA prabhAva siddha kareM yA phira dhUrtAkhyAna ke mUlasrota ko anya kisI pUrvavartI racanA yA loka-paramparA meM khojeM yaha to spaSTa hai ki dhUrtAkhyAna cAhe vaha nizIthacUrNi kA ho yA haribhadra kA, spaSTa hI paurANika yuga ke pUrva kI racanA nahIM hai / kyoMki ve donoM hI sAmAnyatayA zruti, purANa, bhArata / (mahAbhArata) aura rAmAyaNa kA ullekha karate haiN| haribhadra ne to eka sthAna para viSNupurANa, mahAbhArata ke araNyaparva aura arthazAstra kA bhI ullekha kiyA hai, ataH nizcita hI yaha AkhyAna inakI racanA ke bAda hI racA gayA hogA upalabdha AgamoM meM anuyogadvAra mahAbhArata aura rAmAyaNa kA ullekha karatA hai / anuyogadvAra kI viSayavastu ke avalokana se aisA lagatA hai ki apane antima rUpa meM vaha lagabhaga pA~cavIM zatI kI racanA hai| dhUrtAkhyAna meM 'bhArata' nAma AtA hai, 'mahAbhArata' nhiiN| ataH itanA nizcita hai ki dhUrtAkhyAna ke kathAnaka ke Adyasrota kI pUrva sImA IsA kI cauthI yA pA~cavIM zatI se Age nahIM jA sktii| punaH nizIthabhASya aura nizIthacUrNI meM ullekha hone se dhUrtAkhyAna ke Adyastrota kI apara antima sImA chaThI sAtavIM zatI ke pazcAt nahIM ho sakatI / ina granthoM kA racanAkAla IsA kI sAtavIM zatI kA uttarArdha ho sakatA hai| ataH dhUrtAkhyAna kA Adyasrota IsA kI pA~cavIM se sAtavIM zatI ke bIca kA hai| / yadyapi pramANAbhAva meM nizcitarUpa se kucha kahanA kaThina hai, kintu eka kalpanA yaha bhI kI jA sakatI hai ki haribhadra kI guru paramparA jinabhadra aura jinadAsa kI ho, Age kahIM bhrAntivaza jinabhadra kA jinabhaTa aura jinadAsa kA jinadatta ho gayA ho, kyoMki 'da' aura 'i' ke lekhana meM aura 'tta' aura 'sa' ke lekhana meM hastapratoM meM bahuta hI kama antara rahatA hai| punaH haribhadra jaise pratibhAzAlI ziSya kA guru bhI pratibhAzAlI honA cAhie, jaba ki haribhadra ke pUrva jinabhaTTa aura jinadatta ke hone ke anyatra koI saMketa nahIM milate haiN| ho sakatA hai ki dhUrtAkhyAna haribhadra kI yuvAvasthA kI racanA ho / aura usakA upayoga unake gurubandhu siddhasena kSamAzramaNa (chaThI zatI) ne apane nizIyabhASya meM tathA unake guru jinadAsagaNi mahattara ne nizaudhacUrNi meM kiyA ho| dhUrtAMkhyAna ko dekhane se spaSTa rUpa se yaha lagatA hai ki yaha haribhadra ke yuvAkAla kI racanA hai kyoMki usameM unakI jo vyaMgyAtmaka zailI hai, vaha unake paravartI granthoM meM nahIM pAyI jAtI haribhadra jinabhadra evaM / jinadAsa kI paramparA meM hue ho, yaha mAtra merI kalpanA nahIM hai| DaoN0 harmana jaikobI aura anya kucha vidvAnoM ne bhI haribhadra ke guru kA nAma jinabhadra mAnA hai| yadyapi muni zrI jinavijayI ne ise unakI bhrAnti hI mAnA hai / / / vAstavikatA jo bhI ho, kintu yadi hama dhUrtAkhyAna ko haribhadra kI maulika racanA mAnate haiM to unheM jinabhadra (lagabhaga zaka saMvat 530) aura siddhasena kSamAzramaNa (lagabhaga zaka saMvat 550 ) tathA unake ziSya jinadAsagaNi mahattara ( zaka saMvat 598 yA vi0 saM0 733) ke pUrvavartI yA kama se kama samakAlika to mAnanA hI hogaa| yadi hama haribhadra ko siddhasena kSamAzramaNa evaM jinadAsagaNi mahattara kA pUrvavartI mAnate haiM taba to unakA samaya vikrama saMvat 585 mAnA jA sakatA hai| muni jayasundara vijayajI zAstravArtAMsamuccaya kI bhUmikA meM ukta tithi kA samarthana karate hue likhate haiM prAcIna aneka prandhakAroM ne zrI haribhadrasUri ko 585 vi0 saM0 meM honA batAyA hai| itanA hI nahIM, kintu zrI haribhadrasUri ne svayaM bhI apane samaya kA ullekha saMvat tithi-vAra-mAsa aura nakSatra ke sAtha laghukSetrasamAsa kI vRtti meM kiyA hai, jisa vRtti ke .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra : : tADapatrIya jaisalamera kI prati kA paricaya muni zrI puNyavijaya sampAdita 'jaisalamera kalekzana' pRSTha 68 meM isa prakAra prApya hai "kramAMka 196. jambU dvIpakSetrasamAsavRtti patra 26, bhASA, prAkRta saMskRta, karttA haribhadra AcArya, pratilipi le0 saM0 anumAnataH 14vIM zatAbdI / " isa prati ke anta meM isa prakAra kA ullekha milatA hai - iti kSetrasamAsavRttiH samAptA / viracitA zrI haribhadrAcAryaiH / / cha / / laghukSetrasamAsasya vRttireSA samAsataH / racitAbudhabodhArtha zrI haribhadrasUribhiH / / 1 / / pazcAzitikavarSe vikramato vajrati zuklapaJcamyAm / zukrasya zukravAre zasye puSye ca nakSatre || 2 || ThIka isI prakAra kA ullekha ahamadAbAda, saMvegI upAzraya ke hastalikhita bhaNDAra kI sambhavataH pandrahavIM zatAbdI meM likhI huI kSetra samAsa kI kAgaja kI eka prati meM upalabdha hotA hai| dUsarI gAthA meM spaSTa zabdoM meM zrI haribhadrasUri ne laghukSetramAsa vRtti kA racanAkAla vi0 saM0 (5) 85, puSyanakSatra zukra (jyeSTha) mAsa, zukravAra zuklapaJcamI batAyA hai| yadyapi yahA~ vi0 saM0 85 kA ullekha hai| tathApi jina vAra-tithi mAsa-nakSatra kA yaha ullekha hai unase vi0 saM0 585 kA hI mela baiThatA hai| ahamadAbAda vedhazAlA ke prAcIna jyotiSa vibhAga ke adhyakSa zrI himmatarAma jAnI ne jyotiSa aura gaNita ke AdhAra para jA~ca karake yaha batAyA hai ki uparyukta gAthA meM jina vAratithi ityAdi kA ullekha hai, vaha vi0 saM0 585 ke anusAra bilakula ThIka hai, jyotiSazAstra ke gaNitAnusAra prAmANika hai| isa prakAra zrI haribhadrasUri mahArAja ne svayaM hI apane samaya kI atyanta prAmANika sUcanA de rakhI hai, taba usase bar3hakara aura kyA pramANa ho sakatA hai jo unake isa samaya kI siddhi meM bAdhA DAla sake ? zaMkA ho sakatI hai ki 'yaha gAthA kisI anya ne prakSipta ko hogI' kintu vaha ThIka nahIM, kyoMki prakSepa karane vAlA kevala saMvat kA ullekha kara sakatA hai kintu usake sAtha prAmANika vAra tithi Adi kA ullekha nahIM kara sakatA / hA~, yadi dharmakIrti Adi kA samaya isa samaya meM bAdhA utpanna kara rahA ho to dharmakIrti Adi ke samayollekha ke AdhAra para zrI haribhadrasUri ko vikrama kI chaThI zatAbdI se khIMcakara AThavIM zatAbdI ke uttarArdha meM le jAne kI apekSA ucita yaha hai ki zrI haribhadrasUri ke isa atyanta prAmANika samaya ullekha ke bala se dharmakIrti Adi ko hI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha yA uttarArdha meM le jAyA jaay| / kintu muni zrIjayasundaravijayajI kI uparyukta sUcanA ke anusAra jambUdvIpa kSetra samAsavRtti kA racanAkAla hai / puna: isameM mAtra 85 kA ullekha hai, 585 kA nhiiN| itsiMga Adi kA samaya to sunizcita hai punaH samasyA na kevala dharmakIrti Adi ke samaya kI hai, / apitu jaina paramparA ke sunizcita samayavAle jinabhadra, siddhasenakSamAzramaNa evaM jinadAsagaNi mahattara kI bhI hai- inameM se koI bhI vikrama saMvat 585 se pUrvavartI nahIM hai jabaki inake nAmollekha sahita pranyAvataraNa 667 haribhadra ke granthoM meM milate haiN| inameM sabase pUrvavartI jinabhadra kA sattAsamaya bhI zaka saMvat 530 arthAt vikrama saMvat 665 ke lagabhaga hai| ataH haribhadra ke svargavAsa kA samaya vikrama saMvat 585 kisI bhI sthiti meM prAmANika siddha nahIM hotA / / haribhadra ko jinabhadragaNi, siddhasenagaNi aura jinadAsamahattara kA samakAlika mAnane para pUrvokta gAthA ke vi0 saM0 585 ko zaka saMvat mAnanA hogA aura isa AdhAra para haribhadra kA samaya IsA kI sAtavIM zatAbdI kA uttarArdha siddha hotA hai| haribhadra kI kRti dazavaikAlika vRtti meM vizeSAvazyakabhASya kI aneka gAthAoM kA ullekha yahI spaSTa karatA hai ki haribhadra kA sattA samaya vizeSAvazyakabhASya ke pazcAt hI hogaa| bhASya kA racanAkAla zaka saMvat 531 yA usake kucha pUrva kA hai / ataH yadi uparyukta gAthA ke 585 ko zaka saMvat mAna liyA jAya to donoM meM saMgati baiTha sakatI hai punaH haribhadra kI kRtiyoM meM nandI cUrNi se bhI / kucha pATha avatarita hue haiN| nandIcUrNi ke kartA jinadAsagaNimahattara ne usakA racanA kAla zaka saMvat 598 batAyA hai| ataH haribhadra kA sattasamaya zaka saMvat 598 tadanusAra I0 san 676 ke bAda hI ho sakatA hai| yadi hama haribhadra ke kAla sambandhI pUrvokta gAthA ke vikrama saMvat ko zaka saMvat mAnakara unakA kAla IsA kI sAtavIM zatAbdI kA uttarArdha evaM AThavIM zatAbdI kA pUrvArdha mAneM to nandI cUrNi ke avataraNoM kI saMgati baiThAne meM mAtra 20-25 varSa kA hI antara raha jAtA hai| ataH itanA nizita hai ki haribhadra kA kAla vikrama kI sAtavIM/ AThavIM athavA IsvI san kI AThavIM zatAbdI hI siddha hogaa| isase haribhadra kI kRtiyoM meM ullikhita kumArila, bhartRhari dharmakIrti, vRddhadharmottara Adi se unakI samakAlikatA mAnane meM bhI koI bAdhA nahIM AtI / haribhadra ne jinabhadra aura jinadAsa ke jo ullekha kiye haiM aura haribhadra kI kRtiyoM meM inake jo avataraNa milate haiM unameM bhI isa tithi ko mAnane para koI bAdhA nahIM aatii| ataH vidvAnoM ko jinavijayajI ke nirNaya ko mAnya karanA hogaa| punaH yadi hama yaha mAna lete haiM ki nizIthacUrNi meM ullikhita prAkRta dhUrtAkhyAna kisI pUrvAcArya kI kRti thI aura usake AdhAra para hI haribhadra ne apane prAkRta dhUrtAkhyAna kI racanA kI to aisI sthiti meM haribhadra ke samaya ko nizIthacUrNi ke racanAkAla IsvI san 676 se Age lAyA jA sakatA hai| muni zrI jinavijayajI ne aneka Antara aura bAhya sAkSyoM ke AdhAra para apane grantha haribhadrasUri kA samaya nirNaya' meM haribhadra samaya ko I0 san 700-770 sthApita kiyA hai| yadi pUrvokta gAthA ke anusAra haribhadra kA samaya vikrama saM0 585 mAnate haiM to jinavijayajI dvArA nirdhArita samaya aura gAthokta samaya meM lagabhaga 200 varSoM kA antara raha jAtA hai jo ucita nahIM lagatA hai| ataH ise zaka saMvat mAnanA ucita hogaa| isI krama meM muni dhanavijayajI ne 'caturthastutinirNayazaMkoddhAra' meM 'ratnasaMcayaprakaraNa' kI nimna gAthA kA ullekha kiyA hai| 1 paNapaNNavArasasae haribhadosUri Asi puvvakAe / isa gAthA ke AdhAra para haribhadra kA samaya vIra nirvANa saMvat
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 668 1255 arthAt vi0 saM0 785 yA IsavI san 728 AtA hai| isa gAthA meM unake svargavAsa kA ullekha nahIM hai, ataH ise unakA sattAsamaya mAnA jA sakatA hai| yadyapi ukta gAthA kI puSTi hetu hameM anya koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai| yadi hama isI prasaMga meM vIra nirvANa saMvata ke sambandha meM calI A rahI 60 varSa kI bhUla ko saMzodhita kara vIra nirvANa ko vi0 pU0 410 yA I0 pU0 467 mAnate haiM jaisA ki maiMne apane eka nibandha (dekheM : sAgara jaina-vidyA bhAratI, bhAga 1 ) meM siddha kiyA hai, to aisI sthiti meM haribhadra kA svargavAsa kAla 1255-467= 788 I0 siddha ho jAtA hai aura yaha kAla jinavijayajI dvArA nirdhArita haribhadra ke sattA samaya IsvI san 700 se 770 ke adhika nikaTa hai / hai ataH donoM ke bIca kAla kA paryApta antara honA caahie| yadyapi yaha satya hai ki siddharSi ko unake grantha lalitavistarA ke adhyayana se jina dharma meM sthiratA huI thI, isalie unhoMne haribhadra ko dharmabodha pradAtA guru kahA, sAkSAt guru nahIM khaa| muni jinavijayajI ne bhI haribhadra ko siddharSi kA sAkSAt guru nahIM mAnA hai| haribhadra ke uparyukta samaya-nirNaya ke sambandha meM eka anya mahattvapUrNa samasyA khar3I hotI hai siddharSikRta upamitibhavaprapaMcakathA ke usa ullekha se jisameM siddharSi ne haribhadra ko apanA dharmabodhakara guru kahA hai| unhoMne yaha kathA vi0 saM0 962 meM jyeSTha zuklA paMcamI, guruvAra ke dina pUrNa kI thii| siddharSi ke dvArA likhe gaye isa tithi ke anusAra yaha kAla 906 I0 siddha hotA hai tathA usameM batAe gae vAra, nakSatra Adi bhI jyotiSa kI gaNanA se siddha hote haiN| siddharSi upamitibhavaprapaMcakathA meM haribhadra ke viSaya meM likhate hai ki unhoMne (haribhadra ne) anAgata arthAt bhaviSya meM hone vAle mujhako jAnakara hI mere liye caityavaMdanasUtra kA Azraya lekara 'lalitavistarAvRtti' kI racanA kI yadyapi kucha jaina dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna kathAnakoM meM siddharSi aura haribhadra ke pArasparika sambandha ko siddha kiyA gayA hai aura yaha batAyA gayA hai ki siddharSi haribhadra ke hastadIkSita ziSya the, kintu siddharSi kA yaha kathana ki 'bhaviSya meM hone vAle mujhako jAnakara ......... yahI siddha karatA hai ki AcArya haribhadra unake paramparA-guru the, sAkSAt guru nhiiN| svayaM siddharSi ne bhI haribhadra ko kAlavyavahita arthAt pUrvakAla meM hone vAle tathA upane ko anAgata arthAt bhaviSya meM hone vAlA kahA ke sAra tattva aura mUla udezyoM ko samajhane kA prayatna / 'kuvalayamAlA' ke kartA udyotanasUri ne apane isa grantha meM jo zaka saMvat 699 arthAt I0 san 777 meM nirmita hai, haribhadra evaM unakI kRti 'samarAiccakahA' tathA unake bhavaviraha nAma kA ullekha kiyA hai| ataH haribhadra I0 san 777 ke pUrva hue haiM, isameM koI vivAda nahIM raha jAtA hai / haribhadra, siddharSi aura akalaMka ke pUrvavartI haiM, isa sambandha meM eka anya pramANa yaha hai ki siddharSi ne nyAyAvatAra kI TIkA meM akalaMka dvArA mAnya smRti, pratyabhijJA aura tarka- ina tIna pramANoM kI carcA kI hai| akalaMka ke pUrva jainadarzana meM ina tIna pramANoM kI carcA anupasthita hai| haribhadra ne bhI kahIM ina tIna pramANoM kI carcA nahIM kI hai| ataH haribhadra, akalaMka aura siddharSi se pUrvavartI haiN| akalaMka kA samaya vidvAnoM ne I0 san 720 780 sthApita kiyA hai| ataH haribhadra yA to akalaMka ke pUrvavartI yA variSTha samakAlIna hI siddha hote hai| haribhadra kA vyaktitva haribhadra kA vyaktitva aneka sadguNoM kI pU~jIbhUta bhAsvara pratibhA hai / udAratA, sahiSNutA, samadarzitA aise saguNa haiM jo unake vyaktiva ko mahanIyatA pradAna karate haiN| unakA jIvana samabhAva kI sAdhanA ko samarpita hai| yahI kAraNa hai ki vidyA ke bala para unhoMne dharma aura darzana ke kSetra meM nae vivAda khar3e karane ke sthAna para unake madhya samanvaya sAdhane kA puruSArtha kiyA hai| unake lie 'vidyA vivAdAya' na hokara pakSa- vyAmoha se Upara uThakara satyAnveSaNa karane hetu hai| haribhadra pakSAgrahI na hokara satyAgrahI hai, ataH unhoMne madhusaMcayI bhramara kI taraha vividha dhArmika aura dArzanika paramparAoM se bahuta kucha liyA hai aura use jaina paramparA kI anekAnta dRSTi se samanvita bhI kiyA hai| yadi unake vyaktitva kI mahAnatA ko samajhanA hai to vividha kSetroM meM unake avadAnoM kA mUlyAMkana karanA hogA aura unake avadAna kA vaha mUlyAMkana hI unake vyaktitva kA mUlyAkaMna hogaa| dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna kyA hai? yaha samajhane ke lie isa carcA ko hama nimna binduoM meM vibhAjita kara rahe haiM (1) dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa / (2) anya darzanoM kI samIkSA meM bhI ziSTa bhASA kA prayoga tathA anya dharmoM evaM darzanoM ke pravartakoM ke prati bahumAnavRtti / (3) zuSka dArzanika samAlocanAoM ke sthAna para una avadhAraNAoM (4) anya dArzanika mAnyatAoM meM nihita satyoM ko evaM inakI mUlyavattA ko svIkAra karate hue jaina dRSTi ke sAtha unake samanvaya kA prayatna / (5) anya dArzanika paramparAoM ke granthoM kA niSpakSa adhyayana karake una para vyAkhyA aura TIkA kA praNayana karanA / (6) udAra aura samanvayavAdI dRSTi rakhate hue paurANika andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana karanA / (7) darzana aura dharma ke kSetra meM AsthA yA zraddhA kI apekSA tarka evaM yukti para adhika bala kintu zarta yaha ki tarka aura yukti kA prayoga apane mata kI puSTi ke lie nahIM, apitu satya kI khoja ke lie ho| (8) dharma sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para caritra kI nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prayatna / (9) mukti ke sambandha meM eka udAra aura vyApaka dRSTikoNa / (10) upAsya ke nAma-bheda ko gauNa mAnakara usake guNoM .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 669 para bala / dArzanikoM ne anekAnta dRSTi ke prabhAva ke kAraNa kahIM-kahIM vaicArika udAratA kA paricaya diyA hai, phira bhI ye sabhI vicAraka itanA to mAnate hI anya dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa haiM ki anya darzana aikAntika dRSTi kA Azraya lene ke kAraNa mithyA jaina paramparA meM anya paramparAoM ke vicArakoM ke darzana evaM darzana haiM jabaki jaina darzana anekAnta-dRSTi apanAne ke kAraNa samyagdarzana dhamopadeza ke prastutIkaraNa kA prathama prayAsa hameM RSibhASita (isibhAsiyAI haiM / vastuta: vaicArika samanvayazIlatA aura dhArmika udAratA kI jisa lagabhaga I0 pU03 zatI) meM parilakSita hotA hai / isa graMtha meM anya U~cAI kA sparza haribhadra ne apanI kRtiyoM meM kiyA hai vaisA unake pUrvavartI dhArmika aura dArzanika paramparAoM ke pravartakoM, yathA-nArada, asitadevala, jaina evaM jainetara dArzanikoM meM hameM parilakSita nahIM hotA / yadyapi haribhadra yAjJavalkya, sAriputra Adi ko arhat RSi kahakara sambodhita kiyA gayA hai ke paravartI jaina dArzanikoM meM hemacandra, yazovijaya, Anandaghana Adi aura unake vicAroM ko niSpakSa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / nizcaya hI anya dharmoM aura darzanoM ke prati samabhAva aura udAratA kA paricaya dete haiM, vaicArika udAratA evaM anya paramparAoM ke prati samAdara bhAva kA yaha ati kintu unakI yaha udAratA una para haribhadra ke prabhAva ko hI sUcita karatI prAcIna kAla kA anyatama aura merI dRSTi meM ekamAtra udAharaNa hai| anya hai| udArahaNa ke rUpa meM hemacandra apane mahAdeva-stotra (44) meM nimna paramparAoM ke prati aisA samAdara bhAva vaidika aura bauddha paramparA ke prAcIna zloka prastuta karate haiM - sAhitya meM hameM kahIM bhI upalabdha nahIM hotA / svayaM jaina paramparA meM bhI yaha bhava-bIjAMkurajananA rAgAdyAkSayamupAgatA yasya / udAra dRSTi adhika kAla taka jIvita nahIM raha skii| pariNAmasvarUpa yaha brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / mahAn grantha jo kabhI aMga sAhitya kA eka bhAga thA, vahA~ se alagakara vastuta: 2500 varSa ke sudIrgha jaina itihAsa meM aisA koI bhI paripArzva meM DAla diyA gyaa| yadyapi sUtrakRtAMga, bhagavatI Adi Agama-granthoM samanvayavAdI udAracetA vyaktitva nahIM hai, jise haribhadra ke samatulya kahA meM tatkAlIna anya paramparAoM ke vivaraNa upalabdha hote haiM, kintu unameM anya jA sake / yadyapi haribhadra ke pUrvavartI aura paravartI aneka AcAryoM ne jaina darzanoM aura paramparAoM ke prati vaha udAratA aura zAlInatA parilakSita nahIM darzana kI anekAnta dRSTi ke prabhAva ke pariNAmasvarUpa udAratA kA hotI, jo RSibhASita meM thI / sUtrakRtAMga anya dArzanika aura dhArmika paricaya avazya diyA hai phira bhI unakI sRjanadharmitA usa stara kI nahIM mAnyatAoM kA vivaraNa to detA hai kintu unheM mithyA, anArya yA asaMgata hai jisa stara kI haribhadra kI hai| unakI kRtiyoM meM do-cAra gAthAoM yA kahakara unakI AlocanA bhI karatA hai / bhagavatI meM vizeSa rUpa meM maMkhali- zlokoM meM udAratA ke cAhe saMketa mila jAyeM kintu aise kitane haiM gozAlaka ke prasaMga meM to jaina paramparA sAmAnya ziSTatA kA bhI ullaMghana kara jinhoMne samanvayAtmaka aura udAra dRSTi ke AdhAra para SaDdarzanasamuccaya, detI hai / RSibhASita meM jisa maMkhali-gozAlaka ko arhat RSi ke rUpa meM zAstravArtAsamuccaya aura yogadRSTisamuccaya jaisI mahAn kRtiyoM kA praNayana sambodhita kiyA gayA thA, bhagavatI meM usI kA azobhanIya citra prastuta kiyA kiyA hoN| gayA hai| yahA~ yaha carcA maiM kevala isalie kara rahA hU~ ki hama haribhadra kI anya dArzanika aura dhArmika paramparAoM kA adhyayana mukhyata: udAradRSTi kA samyak mUlyAMkana kara sakeM aura yaha jAna sakeM ki na kevala do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai - eka to una paramparAoM kI AlocanA karane jaina paramparA meM, apitu samagra bhAratIya darzana meM unakA avadAna kitanA kI dRSTi se aura dUsarA unakA yathArtha paricaya pAne aura unameM nihita satya mahAn hai| ko samajhane kI dRSTi se / AlocanA evaM samIkSA kI dRSTi se likhe gae ___ jaina dArzanikoM meM sarvaprathama siddhasena divAkara ne apane granthoM meM granthoM meM bhI AlocanA ke ziSTa aura aziSTa aise do rUpa milate haiN| anya dArzanika mAnyatAoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai / unhoMne battIsa sAtha hI jaba granthakartA kA mukhya uddezya AlocanA karanA hotA hai, to dvAtriMzikAe~ likhI haiM, unameM navIM meM vedavAda, dazavIM meM yogavidyA, vaha anya paramparAoM ke prastutIkaraNa meM nyAya nahIM karatA hai aura unakI bArahavIM meM nyAyadarzana, terahavIM meM sAMkhyadarzana, caudahavIM meM vaizeSikadarzana, avadhAraNAoM ko bhrAntarUpa meM prastuta karatA hai / udAharaNa ke rUpa meM pandrahavIM meM bauddhadarzana aura solahavIM meM niyativAda kI carcA hai, kintu syAdvAda aura zUnyavAda ke AlocakoM ne kabhI unheM samyak rUpa se prastuta siddhasena ne yaha vivaraNa samIkSAtmaka dRSTi se hI prastuta kiyA hai / ve karane kA prayatna nahIM kiyA hai| yadyapi haribhadra ne bhI apanI kucha kRtiyoM aneka prasaMgoM meM ina avadhAraNAoM ke prati cuTIle vyaMgya bhI kasate haiN| meM anya darzanoM evaM dharmoM kI samIkSA kI hai / apane grantha dhUrtAkhyAna meM vastuta: dArzanikoM meM anya darzanoM ke jAnane aura unakA vivaraNa prastuta ve dharma aura darzana ke kSetra meM panapa rahe andhavizvAsoM kA sacoTa khaNDana karane kI jo pravRtti vikasita huI thI usakA mUla AdhAra virodhI matoM bhI karate haiM, phira bhI itanA nizcita hai ki ve na to apane virodhI ke kA nirAkaraNa karanA hI thaa| siddhasena bhI isake apavAda nahIM haiM / sAtha vicAroM ko bhrAnta rUpa meM prastuta karate haiM aura na unake sambandha meM aziSTa hI paM0 sukhalAlajI saMghavI kA yaha bhI kahanA hai ki siddhasena kI kRtiyoM bhASA kA prayoga hI karate haiN| meM anya darzanoM kA jo vivaraNa upalabdha hai vaha bhI pATha-bhraSTatA aura vyAkhyA ke abhAva ke kAraNa adhika prAmANika nahIM hai / yadyapi siddhasena darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA aura usameM haribhadra kA sthAna divAkara, samantabhadra, jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi haribhadra ke pUrvavartI yadi hama bhAratIya darzana ke samagra itihAsa meM sabhI pramukha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 darzanoM ke siddhAnta ko eka hI grantha meM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ haribhadra karane ke kSetra meM hue prayatnoM ko dekhate haiM, to hamArI dRSTi meM haribhadra hI binA kisI khaNDana-maNDana ke nirapekSa bhAva se tatkAlIna vividha darzanoM ko ve prathama vyakti haiM jinhoMne sabhI pramukha bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko prastuta karate haiM, vahA~ vaidika paramparA ke ina donoM kI mUlabhUta zailI niSpakSa rUpa se eka hI grantha meM prastuta kiyA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya khaNDanaparaka hI hai / ata: ina donoM granthoM meM anya dArzanika matoM ke kI koTi kA aura usase prAcIna darzana saMgrAhaka koI anya grantha hameM prastutIkaraNa meM vaha niSppakSatA aura udAratA parilakSita nahIM hotI, jo prAcIna bhAratIya sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM hai| haribhadra ke pUrva taka jaina, bauddha aura vaidika-tInoM hI paramparAoM isake pazcAt vaidika paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM ke kisI bhI AcArya ne apane kAla ke sabhI darzanoM kA niSpakSa paricaya dene madhusUdana sarasvatI ke 'prasthAna-bheda' kA krama AtA hai / madhusUdana kI dRSTi se kisI bhI grantha kI racanA nahIM kI thii| unake granthoM meM apane sarasvatI ne darzanoM kA vargIkaraNa Astika aura nAstika ke rUpa meM kiyA virodhI matoM kA prastutIkaraNa mAtra unake khaNDana kI dRSTi se hI huA hai| hai| nAstika-avaidika darzanoM meM ve cha: prasthAnoM kA ullekha karate haiN| jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva siddhasena divAkara aura samantabhadra ne isameM bauddha darzana ke cAra sampradAya tathA cArvAka aura jainoM kA samAveza anya darzanoM ke vivaraNa to prastuta kiye haiM kintu unakI dRSTi bhI huA hai / Astika-vaidika darzanoM meM-nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, khaNDanaparaka hI hai / vividha darzanoM kA vivaraNa prastuta karane kI dRSTi pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA kA samAveza huA hai / inhoMne pAzupata se mallavAdI kA nayacakra mahattvapUrNa grantha kahA jA sakatA hai kintu darzana evaM vaiSNava darzana kA bhI ullekha kiyA hai / paM0 dalasukhabhAI usakA mukhya uddezya bhI pratyeka darzana kI apUrNatA ko sUcita karate hue mAlavaNiyA ke anusAra prasthAna-bheda ke lekhaka kI eka vizeSatA anakAntavAda kI sthApanA karanA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke avazya hai jo use pUrva ullikhita vaidika paramparA ke anya darzanazabdoM meM nayacakra kI kalpanA ke pIche AcArya kA Azaya yaha hai ki koI saMgrAhaka granthoM se alaga karatI hai, vaha yaha ki isa grantha meM vaidika darzanoM bhI mata apane Apa meM pUrNa nahIM hai / jisa prakAra usa mata kI sthApanA ke pArasparika virodha kA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA hai ki ina dalIloM se ho sakatI hai usI prakAra usakA utthApana bhI virodhI matoM kI prasthAnoM ke prastotA sabhI muni bhrAnta to nahIM ho sakate, kyoMki ve sarvajJa dalIloM se ho sakatA hai| sthApanA aura utthApana kA yaha cakra calatA the| cU~ki bAhya viSayoM meM lage hue manuSyoM kA parama puruSArtha meM pravaSTi rahatA hai / ataeva anekAntavAda meM ye mata yadi apanA ucita sthAna prApta honA kaThina hotA hai, ataeva nAstikoM kA nirAkaraNa karane ke lie ina kareM, tabhI ucita hai anyathA nhiiN|' nayacakra kI mUladRSTi bhI svapakSa muniyoM ne darzana prasthAnoM ke bheda kiye haiN| isa prakAra prasthAna-bheda meM arthAt anekAntavAda ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana kI hI hai / isa yatkiJcit udAratA kA paricaya prApta hotA hai kintu yaha udAratA kevala prakAra jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva taka niSpakSa bhAva se koI bhI vaidika paramparA ke Astika darzanoM ke sandarbha meM hI hai, nAstikoM kA darzana-saMgrAhaka grantha nahIM likhA gayA / nirAkaraNa karanA to sarvadarzanakaumudIkAra ko bhI iSTa hI hai / isa prakAra jainetara paramparAoM ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM AcArya zaMkara darzana-saMgrAhaka granthoM meM haribhadra kI jo niSpakSa aura udAra dRSTi hai vaha hameM viracita mAne jAne vAle 'sarvasiddhAntasaMgraha' kA ullekha kiyA jA anya paramparAoM meM racita darzana-saMgrAhaka granthoM meM nahIM milatI hai / yadyapi sakatA hai / yadyapi yaha kRti mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha kI apekSA vartamAna meM bhAratIya dArzanika paramparAoM kA vivaraNa prastuta karane vAle prAcIna hai, phira bhI isake Adya zaMkarAcArya dvArA viracita hone meM sandeha aneka grantha likhe jA rahe haiM kintu unameM bhI lekhaka kahIM na kahIM apane hai / isa grantha meM bhI pUrvadarzana kA uttaradarzana ke dvArA nirAkaraNa karate hue iSTa darzana ko hI antima satya ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| anta meM advaita vedAnta kI sthApanA kI gayI hai / ata: kisI sImA haribhadra ke pazcAt jaina paramparA meM likhe gae darzana-saMgrAhaka granthoM taka isakI zailI ko nayacakra kI zailI ke sAtha jor3A jA sakatA hai meM ajJAtakartRka 'sarvasiddhAntapravezaka' kA sthAna AtA hai kintu itanA nizcita kintu jahA~ nayacakra, antima mata kA bhI prathama mata se khaNDana hai ki yaha grantha kisI jaina AcArya dvArA praNIta hai, kyoMki isake maMgalAcaraNa karavAkara kisI bhI eka darzana ko antima satya nahIM mAnatA hai, vahA~ meM 'sarvabhAva praNetAraM praNipatya jinezvaraM' aisA ullekha hai| paM0 sukhalAla 'sarvasiddhAntasaMgraha' vedAnta ko ekamAtra aura antima satya svIkAra saMghavI ke anusAra prastuta grantha kI pratipAdana zailI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya karatA hai / ata: yaha eka darzanasaMgrAhaka grantha hokara bhI niSpakSa dRSTi kA hI anusaraNa karatI hai / antara mAtra yaha hai ki jahA~ haribhadra kA grantha kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya padya meM hai vahA~ sarvasiddhAntapravezaka gadya meM hai / sAtha hI yaha grantha haribhadra ke kI jo vizeSatA hai vaha isameM nahIM hai| SaDdarzanasamuccaya kI apekSA kucha vistUta bhI hai| jainatara paramparAoM meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jaina paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jIvadevasUri mAdhavAcArya (I0 1350?) ke 'sarvadarzanasaMgraha' kA AtA hai / kintu ke ziSya AcArya jinadattasUri (vikrama 1265) ke 'vivekavilAsa' kA 'sarvadarzanasaMgraha kI mUlabhUta dRSTi bhI yahI hai ki vedAnta hI ekamAtra AtA hai / isa grantha ke aSTama ullAsa meM SaDdarzanavicAra nAmaka prakaraNa samyagdarzana hai / 'sarvasiddhAntasaMgraha' aura 'sarvadarzanasaMgraha' donoM kI hai, jisameM jaina, mImAMsaka, bauddha, sAMkhya, zaiva aura nAstika- ina cha:
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 671 darzanoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA samIkSA meM ziSTabhASA kA prayoga aura anya dharmapravartakoM ke prati ke anusAra isa grantha kI eka vizeSatA to yaha hai ki isameM nyAya- bahumAna vaizeSikoM kA samAveza zaivadarzana meM kiyA gayA hai| merI dRSTi meM isakA darzana ke kSetra meM apanI dArzanika avadhAraNAoM kI puSTi tathA kAraNa lekhaka ke dvArA haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA anusaraNa karanA virodhI avadhAraNAoM ke khaNDana ke prayatna atyanta prAcInakAla se hote hI hai, kyoMki usameM bhI nyAyadarzana ke devatA ke rUpa meM ziva kA hI rahe haiN| pratyeka darzana apane mantavyoM kI puSTi ke liye anya dArzanika ullekha kiyA gayA hai - matoM kI samAlocanA karatA hai / svapakSa kA maNDana tathA parapakSa kA 'akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH' / / 13 / / khaNDana- yaha dArzanikoM kI sAmAnya pravRtti rahI hai / haribhadra bhI isake yaha grantha bhI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya ke samAna kevala apavAda nahIM haiN| phira bhI unakI yaha vizeSatA hai ki anya dArzanika matoM paricayAtmaka aura niSpakSa vivaraNa prastuta karatA hai aura AkAra meM mAtra kI samIkSA meM ve sadaiva hI ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA virodhI 66 zloka pramANa haiN| . darzanoM ke pravartakoM ke lie bhI bahumAna pradarzita karate haiM / dArzanika jaina paramparA meM darzana- saMgrAhaka granthoM meM tIsarA krama rAjazekhara samIkSAoM ke kSetra meM eka yuga aisA rahA hai jisameM anya dArzanika (vikrama 1405) ke SaDdarzanasamuccaya kA AtA hai / isa grantha meM jaina, paramparAoM ko na kevala bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA jAtA thA, apitu unake sAMkhya, jaiminIya, yoga, vaizeSika aura saugata (bauddha) ina cha: darzanoM kA pravartakoM kA upahAsa bhI kiyA jAtA thA / jaina aura jainetara donoM hI ullekha kiyA gayA hai / haribhadra ke samAna hI isa grantha meM bhI ina sabhI paramparAe~ isa pravRtti se apane ko mukta nahIM rakha sakIM / jaina paramparA ke ko Astika kahA gayA hai aura anta meM nAstika ke rUpa meM cArvAka darzana siddhasena divAkara, samantabhadra Adi diggaja dArzanika bhI jaba anya kA paricaya diyA gayA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya aura rAjazekhara dArzanika paramparAoM kI samIkSA karate haiM to na kevala una paramparAoM kI ke SaDdarzanasamuccaya meM eka mukhya antara isa bAta ko lekara hai ki mAnyatAoM ke prati, apitu unake pravartakoM ke prati bhI cuTIle vyaMgya kasa darzanoM ke prastutIkaraNa meM jahA~ haribhadra jainadarzana ko cauthA sthAna dete haiM dete haiM / haribhadra svayaM bhI apane lekhana ke prArambhika kAla meM isa pravRtti vahA~ rAjazekhara jainadarzana ko prathama sthAna dete haiM / paM0 sukhalAla saMghavI ke apavAda nahIM rahe haiM / jaina AgamoM kI TIkA meM aura dhUrtAkhyAna jaise ke anusAra sambhavataH isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAjazekhara granthoM kI racanA meM ve svayaM bhI isa prakAra ke cuTIle vyaMgya kasate haiM, apane samakAlIna dArzanikoM ke abhinivezayukta prabhAva se apane ko dUra kintu hama dekhate haiM ki vidvattA kI praur3hatA ke sAtha haribhadra meM dhIre-dhIre nahIM rakha sake / yaha pravRtti lupta ho jAtI hai aura apane paravartI granthoM meM ve anya paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI sUcanA ke anusAra rAjazekhara paramparAoM aura unake pravartakoM ke prati atyanta ziSTa bhASA kA prayoga ke kAla kA hI eka anya darzana-saMgrAhaka grantha AcArya merutuMgakRta karate haiM tathA unake prati bahumAna sUcita karate haiM / isake kucha udAharaNa 'SaDdarzananirNaya' hai / isa grantha meM merutuMga ne jaina, bauddha, mImAMsA, hameM unake grantha 'zAstravArtAsamuccaya' meM dekhane ko mila jAte haiN| apane sAMkhya, nyAya aura vaizeSika - ina cha: darzanoM kI mImAMsA kI hai kintu grantha 'zAstravArtAsamuccaya' ke prArambha meM hI grantha-racanA kA uddezya spaSTa isa kRti meM haribhadra jaisI udAratA nahIM hai / yaha mukhyatayA jainamata kI karate hue ve likhate haiM - sthApanA aura anya matoM ke khaNDana ke liye likhA gayA hai / isakI yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / ekamAtra vizeSatA yaha hai ki isameM mahAbhArata, smRti, purANa Adi ke jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH / / AdhAra para jainamata kA samarthana kiyA gayA hai| arthAt isakA adhyayana karane se anya darzanoM ke prati dveSa-buddhi paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne SaDdarzanasamuccaya kI samApta hokara tattva kA bodha ho jAtA hai / isa grantha meM ve kapila ko prastAvanA meM isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki somatilakasUrikRta divya puruSa evaM mahAmuni ke rUpa meM sUcita karate haiM -kapilo divyo hi 'SaDdarzanasamuccaya' kI vRtti ke anta meM ajJAtakRta eka kRti mudrita sa mahAmuni: (zAstravArtAsamuccaya, 237) / isI prakAra ve buddha ko bhI hai / isameM bhI jaina, nyAya, bauddha, vaizeSika, jaiminIya, sAMkhya aura arhat , mahAmuniH suvaidya Adi vizeSaNoM se abhihita karate haiM -yato buddho cArvAka- aise sAta darzanoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai kintu mahAmuniH suvaidyavat (vahI, 465-466) / yahA~ hama dekhate haiM ki jahA~ anta meM anya darzanoM ko durnaya kI koTi meM rakhakara jainadarzana ko ucca eka ora anya dArzanika apane virodhI dArzanikoM kA khulakara parihAsa zreNI meM rakhA gayA hai / isa prakAra isakA lekhaka bhI apane ko karate haiM - nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama ko gAya kA bachar3A yA sAmpradAyika abhiniveza se dUra nahIM rakha skaa| baila aura maharSi kaNAda ko ullU kahate haiM, vahIM dUsarI ora haribhadra apane isa prakAra hama dekhate haiM ki darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA virodhiyoM ke lie mahAmuni aura arhat jaise sammAnasUcaka vizeSaNoM kA meM bhAratIya itihAsa meM haribhadra hI ekamAtra aise vyakti haiM jinhoMne niSpakSa prayoga karate haiN| 'zAstravArtAsamuccaya' meM yadyapi anya dArzanika avadhAraNAoM bhAva se aura pUrI prAmANikatA ke sAtha apane grantha meM anya darzanoM kA kI spaSTa samAlocanA hai kintu sampUrNa grantha meM aisA koI bhI udAharaNa nahIM vivaraNa diyA hai| isa kSetra meM ve abhI taka advitIya haiN| milatA jahA~ haribhadra ne ziSTatA kI maryAdA kA ullaMghana kiyA ho| isa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 prakAra haribhadra ne anya paramparAoM ke prati jisa ziSTatA aura AdarabhAva haiN| ve likhate haiM ki "satya nyAya kI dRSTi se prakRti karma-prakRti hI kA paricaya diyA hai, vaha hameM jaina aura jainetara kisI bhI paramparA ke anya hai aura isa rUpa meM prakRtivAda bhI ucita hai kyoMki usake vaktA kapila granthoM meM upalabdha nahIM hotii| ___ divya-puruSa aura mahAmuni haiM / 16 haribhadra ne anya darzanoM ke adhyayana ke pazcAt unameM nihita 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra ne bauddhoM ke kSaNikavAda, sAratattva yA satya ko samajhane kA jo prayAsa kiyA, vaha bhI atyanta hI vijJAnavAda aura zUnyavAda kI bhI samIkSA kI hai kintu ve ina dhAraNAoM mahattvapUrNa hai aura unake udAracetA vyaktitva ko ujAgara karatA hai| meM nihita satya ko bhI dekhane kA prayatna karate haiM aura kahate haiM ki yadyapi haribhadra cArvAka darzana kI samIkSA karate hue usake bhUta svabhAvavAda mahAmuni aura arhat buddha uddezyahIna hokara kisI siddhAnta kA upadeza nahIM kA khaNDana karate haiM aura usake sthAna para karmavAda kI sthApanA karate karate / unhoMne kSaNikavAda kA upedaza padArtha ke prati hamArI Asakti ke haiM / kintu siddhAnta meM karma ke jo do rUpa-dravyakarma aura bhAvakarma mAne nivAraNa ke liye hI diyA hai kyoMki jaba vastu kA anitya aura vinAzazIla gae haiM usameM eka ora bhAvakarma ke sthAna ko svIkAra nahIM karane ke svarUpa samajha meM A jAtA hai to usake prati Asakti gaharI nahIM hotii| isI kAraNa jahA~ ve cArvAka darzana kI samIkSA karate haiM, vahIM dUsarI ora ve prakAra vijJAnavAda kA upadeza bhI bAhya padArthoM ke prati tRSNA ko samApta dravyakarma kI avadhAraNA ko svIkAra karate hue cArvAka ke bhUta svabhAvavAda karane ke lie hI hai / yadi saba kucha citta ke vikalpa haiM aura bAhya rUpa kI sArthakatA ko bhI svIkAra karate haiM aura kahate haiM ki bhautika tattvoM satya nahIM hai to unake prati tRSNA utpanna hI nahIM hogii| isI prakAra kucha kA prabhAva bhI caitanya para par3atA hai / 11 pa0 sukhalAlajI saMghavI likhate sAdhakoM kI manobhUmikA ko dhyAna meM rakhakara saMsAra kI nissAratA kA bodha haiM ki haribhadra ne donoM pakSoM arthAt bauddha evaM mImAMsakoM ke anusAra karAne ke lie zUnyavAda kA upadeza diyA hai| isa prakAra haribhadra kI dRSTi karmavAda ke prasaMga meM cittavAsanA kI pramukhatA ko tathA cArvAkoM ke meM bauddha darzana ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zUnyavAda-ina tInoM siddhAntoM anusAra bhautika tattva kI pramukhatA ko eka-eka pakSa ke rUpa meM kA mUla uddezya yahI hai ki vyakti kI jagat ke prati utpanna hone vAlI tRSNA parasparapUraka evaM satya mAnakara kahA ki jaina karmavAda meM cArvAka aura kA prahANa ho| mImAMsaka tathA bauddhoM ke mantavyoM kA samela huA hai / 12 / advaitavAda kI samIkSA karate hue haribhadra spaSTa rUpa se yaha isI prakAra 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra yadyapi nyAya- batAte haiM ki sAmAnya kI dRSTi se to advaita kI avadhAraNA bhI satya vaizeSika darzanoM dvArA mAnya IzvaravAda evaM jagata-kartRtvavAda kI avadhAraNaoM hai| isake sAtha hI sAtha ve yaha bhI batAte haiM ki viSamatA ke nivAraNa kI samIkSA karate haiM, kintu jahA~ cArvAkoM, bauddhoM aura anya jaina AcAryoM ke lie aura samabhAva kI sthApanA ke lie advaita kI bhUmikA bhI ne ina avadhAraNAoM kA khaNDana kiyA hai, vahA~ haribhadra inakI bhI Avazyaka hai|8 advaita parAyepana kI bhAvanA kA niSedha karatA hai, isa sArthakatA ko svIkAra karate haiM / haribhadra ne IzvaravAda kI avadhAraNA meM prakAra dveSa kA upazamana karatA hai / ata: vaha bhI asatya nahIM kahA bhI kucha mahattvapUrNa tathyoM ko dekhane kA prayAsa kiyA hai| prathama to yaha jA sakatA / isI prakAra advaita vedAnta ke jJAna mArga ko bhI ve ki manuSya meM kaSTa ke samaya svAbhAvika rUpa se kisI aisI zakti ke prati samIcIna hI svIkAra karate haiM / 19 zraddhA aura prapatti kI bhAvanA hotI hai jisake dvArA vaha apane meM uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki anya dArzanika AtmavizvAsa jAgRta kara sake / paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM ki avadhAraNAoM kI samIkSA kA unakA prayatna samIkSA ke liye na hokara una mAnava mana kI prapatti yA zaraNAgati kI yaha bhAvanA mUla meM asatya to dArzanika paramparAoM kI satyatA ke mUlyAMkana ke liye hI hai| svayaM nahIM kahI jA sakatI / unakI isa apekSA ko Thesa na pahu~ce tathA tarka unhoMne 'zAstravArtAsamuccaya' ke prAkkathana meM yaha spaSTa kiyA hai ki va buddhivAda ke sAtha IzvaravAdI avadhAraNA kA samanvaya bhI ho, isalie prastuta grantha kA uddezya anya paramparAoM ke prati dveSa kA upazamana karanA unhoMne (haribhadra ne) Izvara-kartRtvavAda kI avadhAraNA ko apane DhaMga se aura satya kA bodha karanA hai / uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki spaSTa karane kA prayatna kiyA hai / 13 haribhadra kahate haiM ki jo vyakti unhoMne ImAnadArI se pratyeka dArzanika mAnyatA ke mUlabhUta uddezyoM ko AdhyAtmika nirmalatA ke phalasvarUpa apane vikAsa kI uccatama bhUmikA samajhAne kA prayAsa kiyA hai aura isa prakAra ve Alocaka ke sthAna para ko prApta huA ho vaha asAdhAraNa AtmA hai aura vahI Izvara yA siddha puruSa satya ke gaveSaka hI adhika pratIta hote haiN| hai / usa Adarza svarUpa ko prApta karane ke kAraNa kartA tathA bhakti kA viSaya hone ke kAraNa upAsya hai| isake sAtha hI haribhadra yaha bhI mAnate anya darzanoM ke gambhIra adhyetA evaM niSpakSa vyAkhyAkAra haiM ki pratyeka jIva tattvata: apane zuddha rUpa meM paramAtmA aura apane bhAratIya dArzanikoM meM apane se itara paramparAoM ke gambhIra bhaviSya kA nirmAtA hai aura isa dRSTi se yadi vicAra kareM to vaha 'Izvara' adhyayana kI pravRtti prArambha meM hameM dRSTigata nahIM hotI hai / bAdarAyaNa, bhI hai aura 'kartA bhI hai / isa prakAra Izvara-kartRtvavAda bhI samIcIna hI jaimini Adi diggaja vidvAn bhI jaba darzanoM kI samAlocanA karate haiM to siddha hotA hai / 5 haribhadra sAMkhyoM ke prakRtivAda kI bhI samIkSA karate haiM, aisA lagatA hai ki ve dUsare darzanoM ko apane satahI jJAna ke AdhAra para kintu ve prakRti ko jaina paramparA meM svIkRta karmaprakRti ke rUpa meM dekhate bhrAntarUpa meM prastuta karake unakA khaNDana kara dete haiM / yaha satya hai ki
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 673 anaikAntika evaM samanvayAtmaka dRSTi ke kAraNa anya darzanoM ke gambhIra ke samarthaka haiM kintu andhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM ke ve kaThora adhyayana kI paramparA kA vikAsa sarvaprathama jaina dArzanikoM ne hI kiyA samIkSaka bhI / hai| aisA lagatA hai ki haribhadra ne samAlocya pratyeka darzana kA ImAnadArIpUrvaka gambhIra adhyayana kiyA thA, kyoMki isake binA ve na to una darzanoM meM tarka yA buddhivAda kA samarthana nihita satyoM ko samajhA sakate the, na unakI svastha samIkSA hI kara haribhadra meM yadyapi eka dhArmika kI zraddhA hai kintu ve zraddhA ko sakate the aura na unakA jaina mantavyoM ke sAtha samanvaya kara sakate the| tarka-virodhI nahIM mAnate haiN| unake lie tarkarahita zraddhA upAdeya nahIM hai| haribhadra anya darzanoM ke adhyayana taka hI sImita nahIM rahe, apitu unhoMne ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki na to mahAvIra ke prati merA koI rAga hai unake kucha mahattvapUrNa granthoM para taTastha bhAva se TIkAe~ bhI likhIM / diGnAga aura na kapila Adi ke prati koI dveSa hI hai - ke 'nyAyapraveza' para unakI TIkA mahattvapUrNa mAnI jAtI hai / pataJjali ke pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / 'yogasUtra' kA unakA adhyayana bhI kAphI gambhIra pratIta hotA hai kyoMki yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / unhoMne usI ke AdhAra para evaM navIna dRSTikoNa se yogadRSTisamuccaya, - lokatattvanirNaya, 38 yogabindu, yogaviMzikA Adi granthoM kI racanA kI thii| isa prakAra haribhadra unake kahane kA tAtparya yahI hai ki satya ke gaveSaka aura - jaina aura jainetara paramparAoM ke eka ImAnadAra adhyetA evaM vyAkhyAkAra sAdhanA ke pathika ko pUrvAgrahoM se yukta hokara vibhinna mAnyatAoM kI bhI haiM / jisa prakAra prazastapAda ne darzana granthoM kI TIkA likhate samaya samIkSA karanI cAhie aura unameM jo bhI yukti saMgata lage use svIkAra tad-tad darzanoM ke mantavyoM kA anusaraNa karate hue taTastha bhAra rakhA, karanA cAhie / yadyapi isake sAtha hI ve buddhivAda se panapane vAle doSoM usI prakAra haribhadra ne bhI itara paramparAoM kA vivecana karate samaya taTastha ke prati bhI saceSTa haiN| ve spaSTa rUpa se yaha kahate haiM ki yukti aura tarka bhAva rakhA hai| kA upayoga kevala apanI mAnyatAoM kI puSTi ke lie hI nahIM kiyA jAnA cAhiye, apitu satya kI khoja ke lie kiyA jAnA cAhieandhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana AgrahI vata ninISati yuktiM tatra yatra tasya matirniviSTA / yadyapi haribhadra anya dhArmika evaM dArzanika paramparAoM ke prati niSpakSapAtasya tu yuktiryatra tatra tasya matireti nivezam / / eka udAra aura sahiSNu dRSTikoNa ko lekara calate haiM, kintu isakA AgrahI vyakti apanI yukti (tarka) kA bhI prayoga vahIM karatA tAtparya yaha nahIM hai ki ve unake atarkasaMgata andhavizvAsoM ko prazraya dete hai jise vaha siddha athavA khaNDita karanA cAhatA hai, jabaki anAgrahI yA haiN| eka ora ve anya paramparAoM ke prati AdarabhAva rakhate hue unameM niSpakSa vyakti jo use yuktisaMgata lagatA hai, use svIkAra karatA hai / isa nihita satyoM ko svIkAra karate haiM, to dUsarI ora unameM pala rahe prakAra haribhadra na kevala yukti yA tarka ke samarthaka haiM kintu ve yaha bhI andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana bhI karate haiM / isa dRSTi se unakI spaSTa karate haiM ki tarka yA yukti kA prayoga apanI mAnyatAoM kI puSTi do racanAe~ bahuta hI mahattvapUrNa haiM- (1) dhUrtAkhyAna aura yA apane virodhI mAnyatAoM ke khaNDana ke liye na karake satya kI (2) dvijavadanacapeTikA / 'dhUrtAkhyAna' meM unhoMne paurANika paramparAoM meM gaveSaNA ke liye karanA cAhie aura jahA~ bhI satya parilakSita ho use pala rahe andhavizvAsoM kA sacoTa nirasana kiyA hai| haribhadra ne dhUrtAkhyAna meM svIkAra karanA cAhie / isa prakAra ve zuSka tArkika na hokara satyaniSTha vaidika paramparA meM vikasita isa dhAraNA kA khaNDana kiyA hai ki brahmA ke mukha tArkika haiN| se brAhmaNa, bAhu se kSatriya, peTa se vaizya tathA paira se zUdra utpanna hue haiN| isI prakAra kucha paurANika mAnyatAoM yathA-zaMkara ke dvArA apanI jaTAoM karmakANDa ke sthAna para sadAcAra para bala meM gaMgA ko samA lenA, vAyu ke dvArA hanumAna kA janma, sUrya ke dvArA kuntI haribhadra kI eka vizeSatA yaha hai ki unhoMne dharma sAdhanA ko se karNa kA janma, hanumAna ke dvArA pUre parvata ko uThA lAnA, vAnaroM ke dvArA karmakANDa ke sthAna para AdhyAtmika pavitratA aura cAritrika nirmalatA ke setu bA~dhanA, zrIkRSNa ke dvArA govardhana parvata dhAraNa karanA, gaNeza kA pArvatI sAtha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| yadyapi jaina paramparA meM sAdhanA ke aMgoM ke zarIra ke maila se utpanna honA, pArvatI kA himAlaya kI putrI honA Adi ke rUpa meM darzana (zraddhA), jJAna aura cAritra (zIla) ko svIkAra kiyA aneka paurANika mAnyatAoM kA vyaMgyAtmaka zailI meM nirasana kiyA hai| gayA hai| haribhadra bhI dharma-sAdhanA ke kSetra meM ina tInoM kA sthAna svIkAra karate haribhadra dhUrtAkhyAna kI kathA ke mAdhyama se kucha kAlpanika bAteM prastuta karate haiM kintu ve yaha mAnate haiM ki na to zraddhA ko andhazraddhA bananA cAhie, na haiM aura phira kahate haiM ki yadi purANoM meM kahI gayI uparyukta bAteM satya haiM jJAna ko kutarka Azrita honA cAhie aura na AcAra ko kevala bAhyakarmakANDoM to ye satya kyoM nahIM ho sakatIM / isa prakAra dhUrtAkhyAna meM ve vyaMgyAtmaka taka sImita rakhanA cAhie / ve kahate haiM ki 'jina' para merI zraddhA kA kAraNa kintu ziSTa zailI meM paurANika mithyA-vizvAsoM kI samIkSA karate haiM / isI rAga-bhAva nahIM hai, apitu unake upadeza kI yuktisaMgatatA hai| isa prakAra ve prakAra dvijavadanacapeTikA meM bhI unhoMne brAhmaNa paramparA meM pala rahI mithyA- zraddhA ke sAtha buddhi ko jor3ate haiM, kintu nirA tarka bhI unheM iSTa nahIM hai| dhAraNAoM evaM varNa-vyavasthA kA sacoTa khaNDana kiyA hai| haribhadra satya ve kahate haiM ki tarka kA vAgjAla vastuta: eka vikRti hai jo hamArI zraddhA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 evaM mAnasika zAnti ko bhaMga karane vAlA hai| vaha jJAna kA abhimAna yogyatA ke AdhAra para hai| jisa prakAra vaidya alaga-alaga vyaktiyoM ko utpanna karane ke kAraNa bhAva-zatru hai| isalie mukti ke icchuka ko tarka unakI prakRti kI bhinnatA aura roga kI bhinnatA ke AdhAra para alagake vAgjAla se apane ko mukta rakhanA cAhie / 21 vastuta: ve samyagjJAna alaga auSadhi pradAna karatA hai, usI prakAra mahAtmAjana bhI saMsArarUpI aura tarka meM eka antara sthApita karate haiN| tarka kevala vikalpoM kA vyAdhi haraNa karane hetu sAdhakoM kI prakRti ke anurUpa sAdhanA kI bhinnasRjana karatA hai, ata: unakI dRSTi meM nirI tArkikatA AdhyAtmika bhinna vidhiyA~ batAte haiM / 25 ve puna: kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza kI vikAsa meM bAdhaka hI hai| 'zAstra- vArtAsamuccaya' meM unhoMne dharma ke do bhinnatA, upAsakoM kI prakRtigata bhinnatA athavA dezakAlagata bhinnatA ke vibhAga kiye haiM- eka saMjJAna-yoga aura dUsarA puNya-lakSaNa / 22 jJAnayoga AdhAra para hokara tattvata: eka hI hotI hai / 26 vastuta: viSaya-vAsanAoM vastutaH zAzvata satyoM kI aparokSAnubhUti hai aura isa prakAra vaha tArkika se AkrAnta logoM ke dvArA RSiyoM kI sAdhanAgata vividhatA ke AdhAra jJAna se bhinna hai| haribhadra ke anusAra andhazraddhA se mukta hone ke lie para svayaM dharma-sAdhanA kI upAdeyatA para koI praznacihna lagAnA anucita tarka evaM yukti ko satya kA gaveSaka honA cAhie, na ki khaNDana- hI hai| vastuta: haribhadra kI mAnyatA yaha hai ki dharma-sAdhanA ke kSetra meM bAhya maNDanAtmaka / khaNDana-maNDanAtmaka tarka yA yukti sAdhanA ke kSetra meM AcAragata bhinnatA yA upAsya kI nAmagata bhinnatA bahuta mahattvapUrNa nahIM upayogI nahIM hai, isa tathya kI vistRta carcA unhoMne apane grantha hai| mahattvapUrNa yaha hai ki vyakti apane jIvana meM vAsanAoM kA kitanA yogadRSTisamuccaya meM kI hai / 23 isI prakAra dhArmika AcAra ko bhI ve zamana kara sakA hai, usakI kaSAyeM kitanI zAnta huI haiM aura usake zuSka karmakANDa se pRthak rakhanA cAhate haiN| yadyapi haribhadra ne karmakANDaparaka jIvana meM samabhAva aura anAsakti kitanI sadhI hai| grantha likhe haiM, kintu paM0 sukhalAla saMghavI ne pratiSThAkalpa Adi ko haribhadra dvArA racita mAnane meM sandeha vyakta kiyA hai| haribhadra ke samasta mokSa ke sambandha meM udAra dRSTikoNa upadezAtmaka sAhitya, zrAvaka evaM muni-AcAra se sambandhita sAhitya haribhadra anya dharmAcAryoM ke samAna yaha abhiniveza nahIM rakhate ko dekhane se aisA lagatA hai ki ve dhArmika jIvana ke lie sadAcAra para haiM ki mukti kevala hamArI sAdhanA-paddhati yA hamAre dharma se hI hogii| hI adhika bala dete haiN| unhoMne apane granthoM meM AcAra sambandhI jina bAtoM unakI dRSTi meM mukti kevala hamAre dharma meM hai- aisI avadhAraNA hI bhrAnta kA nirdeza kiyA hai ve bhI mukhyatayA vyakti kI cAritrika nirmalatA aura hai| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki kaSAyoM ke upazamana ke nimitta hI haiN| jIvana meM kaSAyeM upazAnta hoM, nAsAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca tttvvaade| samabhAva sadhe yahI unakI dRSTi meM sAdhanA kA mukhya uddezya hai| dharma ke na pakSasevAzrayena mukti, kaSAya mukti kila muktirev|| nAma para panapane vAle thothe karmakANDa evaM chadya jIvana kI unhoMne khulakara arthAt mukti na to sapheda vastra pahanane se hotI hai, na digambara nindA kI hai aura muniveza meM aihikatA kA poSaNa karane vAloM ko Ar3e rahane se, tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM ho hAthoM liyA hai, unakI dRSTi meM dharma sAdhanA kA artha hai sktii| kisI eka siddhAnta vizeSa meM AsthA rakhane yA kisI vyakti adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / vizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai| mukti to vastuta: kaSAyoM mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / arthAt krodha, mAna, mAyA aura lobha se mukta hone meM hai / ve spaSTa rUpa - yogabindu, 31 se isa bAta kA pratipAdana karate haiM ki mukti kA AdhAra koI dharma, sAdhanAgata vividhatA meM ekatA kA darzana sampradAya athavA vizeSa vezabhUSA nahIM hai / vastuta: jo vyakti samabhAva dharma sAdhanA ke kSetra meM upalabdha vividhatAoM kA bhI unhoMne kI sAdhanA karegA, vItarAga dazA ko prApta karegA, vaha mukta hogaa| unake samyak samAdhAna khojA hai| jisa prakAra 'gItA' meM vividha devoM kI zabdoM meMupAsanA ko yuktisaMgata siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai, usI prakAra seyaMbaroya AsaMbaro ya buddho ya ahava aNNo vA / haribhadra ne bhI sAdhanAgata vividhatAoM ke bIca eka samanvaya sthApita samabhAvabhAvi appA lahai mukkhaM na saMdeho / / karane kA prayAsa kiyA hai| ve likhate haiM ki jisa prakAra rAjA ke vibhinna arthAt jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha nizcita hI mokSa sevaka apane AcAra aura vyavahAra meM alaga-alaga hokara bhI rAjA ke ko prApta karegA, phira cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara ho, bauddha ho sevaka haiM- usI prakAra sarvajJoM dvArA pratipAdita AcAra-paddhatiyA~ bAhyataH yA anya kisI dharma ko mAnane vAlA ho| bhinna-bhinna hokara bhI tattvataH eka hI haiN| sarvajJoM kI dezanA meM nAma Adi kA bheda hotA hai, tattvata: bheda nahIM hotA hai / 24 sAdhanA ke kSetra meM upAsya kA nAma-bheda mahattvapUrNa nahIM haribhadra kI dRSTi meM AcAragata aura sAdhanAgata jo bhinnatA hai haribhadra kI dRSTi meM ArAdhya ke nAma-bhedoM ko lekara dharma ke vaha mukhya rUpa se do AdhAroM para hai| eka sAdhakoM kI rucigata vibhinnatA ke kSetra meM vivAda karanA ucita nahIM hai| lokatattvanirNaya meM ve kahate haiMAdhAra para aura dUsarI nAmoM kI bhinnatA ke AdhAra pr| ve spaSTa rUpa se yasya anikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza meM jo bhinnatA hai vaha upAsakoM kI brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 675 vastuta: jisake sabhI doSa vinaSTa ho cuke haiM aura jinameM sabhI se carcA kI thI, aba maiM unakI krAntidharmitA kI carcA karanA caahuuNgaa| guNa vidyamAna haiM phira use cAhe brahmA kahA jAye, cAhe viSNu, cAhe jina kahA jAya, usameM bheda nhiiN| sabhI, dharma aura darzanoM meM usa paramatattva yA krAntadarzI haribhadra paramasattA ko rAga-dveSa, tRSNA aura Asakti se rahita viSaya-vAsanAoM haribhadra ke dharma-darzana ke krAntikArI tattva vaise to unake sabhI se Upara uThI huI pUrNaprajJa tathA parama kAruNika mAnA gayA hai, kintu granthoM meM kahIM na kahIM dikhAI dete haiM, phira bhI zAstravArtAsamuccaya, hamArI dRSTi usa paramatattva ke mUlabhUta svarUpa para na hokara nAmoM para TikI dhUrtAkhyAna aura sambodhaprakaraNa meM ve vizeSarUpa se parilakSita hote haiN| hotI hai aura isI ke AdhAra para hama vivAda karate haiM / jaba ki yaha nAmoM jahA~ zAstravArtAsamuccaya aura dhUrtAkhyAna meM ve dUsaroM kI kamiyoM ko kA bheda apane Apa meM koI artha nahIM rakhatA hai / yogadRSTisamuccaya meM ujAgara karate haiM vahIM sambodhaprakaraNa meM apane pakSa kI samIkSA karate hue ve likhate haiM ki usakI kamiyoM kA bhI nirbhIka rUpa se citraNa karate haiN| sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathateti ca / haribhadra apane yuga ke dharma-sampradAyoM meM upasthita antara aura zabdestad ucyate'nvarthAd eka evaivamAdibhiH / / bAhya ke dvaita ko ujAgara karate hue kahate haiM, "loga dharma-mArga kI bAteM arthAt sadAziva, pabrahma, siddhAtmA, tathAgata Adi nAmoM meM karate haiM, kintu sabhI to usa dharma-mArga se rahita haiM27 / " mAtra bAharI kevala zabda bheda haiM, unakA artha to eka hI hai| vastuta: yaha nAmoM kA vivAda kriyAkANDa dharma nahIM hai / dharma to vahA~ hotA hai jahA~ paramAtma-tattva kI tabhI taka rahatA hai jaba taka hama usa AdhyAtmika sattA kI anubhUti nahIM gaveSaNA ho / dUsare zabdoM meM, jahA~ AtmAnubhUti ho, 'sva' ko jAnane aura kara pAte haiM / vyakti jaba vItarAga, vItatRSNA yA anAsakti kI bhUmikA pAne kA prayAsa ho / jahA~ paramAtma-tattva ko jAnane aura pAne kA prayAsa kA sparza karatA hai taba usake sAmane nAmoM kA yaha vivAda nirarthaka ho nahIM hai vahA~ dharma-mArga nahIM hai| ve kahate haiM- jisameM paramAtma-tattva kI jAtA hai| vastuta: ArAdhya ke nAmoM kI bhinnatA bhASAgata bhinnatA hai, mArgaNA hai, paramAtmA kI khoja aura prApti hai, vahI dharma-mArga mukhya-mArga svarUpagata bhinnatA nhiiN| jo ina nAmoM ke vivAdoM meM ulajhatA hai, vaha hai28 / Age ve punaH dharma ke marma ko spaSTa karate hue likhate haiM- jahA~ anubhUti se vaMcita ho jAtA hai / ve kahate haiM ki jo usa paramatattva kI viSaya-vAsanAoM kA tyAga ho; krodha, mAna, mAyA aura lobharUpI kaSAyoM anubhUti kara letA hai usake liye yaha zabdagata samasta vivAda nirarthaka se nivRtti ho; vahI dharma-mArga hai / jisa dharma-mArga yA sAdhanA-patha meM ho jAte haiN| isakA abhAva hai vaha to (haribhadra kI dRSTi meM) nAma kA dharma hai29| vastutaH isa prakAra hama dekhate haiM ki udAracetA, samanvayazIla aura dharma ke nAma para jo kucha huA hai aura ho rahA hai usake sambandha meM haribhadra satyaniSTha AcAryoM meM haribhadra ke samatulya kisI anya AcArya ko khoja kI yaha pIr3A marmAntaka hai| jahA~ viSaya-vAsanAoM kA poSaNa hotA ho, jahA~ pAnA kaThina hai| apanI ina vizeSatAoM ke kAraNa bhAratIya dArzanikoM ghRNA-dveSa aura ahaMkAra ke tattva apanI muTThI meM dharma ko daboce hue hoM, use ke itihAsa meM ve advitIya aura anupama haiM / dharma kahanA dharma kI viDambanA hai / haribhadra kI dRSTi meM vaha dharma nahIM apit / dharma ke nAma para dharma kA AvaraNa DAle hue kucha anya arthAt adharma hI krAntadarzI samAlocaka : jaina paramparA ke sandarbha meM hai| viSaya-vAsanAoM aura kaSAyoM arthAt krodhAdi duSpravRttiyoM ke tyAga ke haribhadra ke vyaktitva ke sambandha meM yaha ukti adhika sArthaka atirikta dharma kA anya koI rUpa ho hI nahIM sakatA hai| una sabhI logoM hai - 'kusumoM se adhika komala aura vajra se adhika kaThora / ' unake cintana kI, jo dharma ke nAma para apanI vAsanAoM aura ahaMkAra ke poSaNa kA meM eka ora udAratA hai, samanvayazIlatA hai, apane pratipakSI ke satya ko prayatna karate haiM aura mokSa ko apane adhikAra kI vastu mAnakara yaha kahate samajhane aura svIkAra karane kA vinamra prayAsa hai to dUsarI ora asatya aura haiM ki mokSa kevala hamAre dharma-mArga kA AcaraNa karane se hogA, samIkSA karate anAcAra ke prati tIvra Akroza bhI hai / durAgraha aura durAcAra phira cAhe vaha hue haribhadra yahA~ taka kaha dete haiM ki dharma-mArga kisI eka sampradAya kI apane dharma-sampradAya meM ho yA apane virodhI ke, unakI samAlocanA kA bapautI nahIM hai, jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha mukta hogA, vaha cAhe viSaya bane binA nahIM rahatA hai / ve udAra haiM, kintu satyAgrahI bhI / ve zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya koI30 / vastuta: usa yuga meM samanvayazIla haiM, kintu samAlocaka bhI / vastuta: eka satya-draSTA meM ye donoM jaba sAmpradAyika durabhiniveza Aja kI bhA~ti hI apane carama sImA para the, tattva svAbhAvika rUpa se hI upasthita hote haiM / jaba vaha satya kI khoja karatA yaha kahanA na kevala haribhadra kI udAratA kI sadAzayatA kA pratIka hai, hai to eka ora satya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho apitu unake eka krAntadarzI AcArya hone kA pramANa bhI hai / unhoMne jainayA usake pratipakSI meM, vaha sadAzayatApUrvaka use svIkAra karatA hai, kintu paramparA ke nikSepa ke siddhAnta ko AdhAra banAkara dharma ko bhI cAra bhAgoM dUsarI ora asatya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho yA meM vibhAjita kara diyA. usake pratipakSI meM, vaha sAhasapUrvaka use nakAratA hai / haribhadra ke vyaktitva kA yahI satyAgrahI svarUpa unakI udAratA aura krAntikAritA kA utsa (1) nAmadharma - dharma kA vaha rUpa jo dharma kahalAtA hai| kintu hai| pUrva meM maine haribhadra ke udAra aura samanvayazIla pakSa kI vizeSa rUpa jisameM dhArmikatA kA koI lakSaNa nahIM hai| vaha dharmatattva se rahita mAtra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 nAma kA dharma hai| 273) / vastuta: yahA~ haribhadra ne mandira nirmANa, pratiSThA, pUjA Adi kAryoM meM ulajhane para muni-varga kA jo patana ho sakatA thA, usakA (2) sthApanAdharma - jina kriyAkANDoM ko dharma mAna liyA pUrvAnumAna kara liyA thA / yati saMsthA ke vikAsa se unakA yaha anumAna jAtA hai, ve vastuta: dharma nahIM dhArmikatA ke paricAyaka bAhya rUpa mAtra satya hI siddha huA / isa sambandha meM unhoMne jo kucha likhA usameM eka haiM / pUjA, tapa Adi dharma ke pratIka haiM, kintu bhAvanA ke abhAva meM ve ora unake yuga ke samAja ke prati unakI Atma-pIr3A mukhara ho rahI hai vastuta: dharma nahIM haiM / bhAvanArahita mAtra kriyAkANDa sthApanA dharma hai| to dUsarI ora usameM eka dharmakrAnti kA svara bhI sunAI de rahA hai| jina dravya ko apanI vAsanA-pUrti kA sAdhana banAne vAle una zrAvakoM evaM (3) dravyadharma - ve AcAra-paramparAe~ jo kabhI dharma thIM yA tathAkathita zramaNoM ko lalakArate hue ve kahate haiM - jo zrAvaka jinadhArmika samajhI jAtI thIM, kintu vartamAna sandarbha meM dharma nahIM haiN| pravacana aura jJAna-darzana guNoM kI prabhAvanA aura vRddhi karane vAle jinasatvazUnya aprAsaMgika banI dharma-paramparAe~ hI dravyadharma haiN| dravya kA jinAjJA ke viparIta upayoga karate haiM, dohana karate haiM athavA bhakSaNa karate haiM, ve kramaza: bhavasamudra meM bhramaNa karane vAle, durgati meM jAne (4) bhAvadharma - jo vastutaH dharma hai vahI bhAva dharma hai / yathA- vAle aura ananta saMsArI hote haiM / 35 isI prakAra jo sAdhu jinadravya kA samabhAva kI sAdhanA, viSayakaSAya se nivRtti Adi bhAvadharma haiN| bhojana karatA hai vaha prAyazcit kA pAtra hai / 36 vastuta: yaha saba isa tathya haribhadra dharma ke ina cAra rUpoM meM bhAvadharma ko hI pradhAna mAnate kA bhI sUcaka hai ki usa yuga meM dharma sAdhanA kA mAdhyama na rahakara vAsanAhaiM / ve kahate haiM ki jisa prakAra takrAdi ke saMyoga, manthana kI prakriyA pUrti kA mAdhyama bana rahA thaa| ata: haribhadra jaise prabuddha AcArya ke liye aura agni dvArA paritApana ke phalasvarUpa dUdha rUpI AtmA ghRta rUpa usake prati saMgharSa karanA Avazyaka ho gyaa| paramAtmatattva ko prApta hotA hai / 32 ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki yaha sambodhaprakaraNa meM haribhadra ne apane yuga ke jaina sAdhuoM kA jo jo bhAgavata dharma hai, vahI vizuddhi kA hetu hai / 33 yadyapi haribhadra ke isa citraNa kiyA hai vaha eka ora jaina dharma meM sAdhu-jIvana ke nAma para jo kathana kA yaha Azaya bhI nahIM lenA cAhie ki haribhadra karmakANDa ke kucha ho rahA thA usake prati haribhadra kI pIr3A ko pradarzita karatA hai to pUrNata: virodhI haiN| unhoMne svayaM hI sambodhaprakaraNa kI lagabhaga 50-60 dUsarI ora yaha bhI batAtA hai ki haribhadra tatkAlIna paristhitiyoM ke mUka gAthAoM meM Atmazuddhi nimitta jinapUjA aura usameM hone vAlI AzAtanAoM darzaka aura taTastha samIkSaka hI nahIM the, apitu unake mana meM sAmAjika kA sundara citraNa kiyA hai / mAtra unakA pratipAdya yaha hai ki ina aura dhArmika krAnti kI eka tIvra AkAMkSA bhI thii| ve apanI samAlocanA karmakANDoM kA mUlya bhAvanA-zuddhi ke AdhAra para hI nirdhArita hotA ke dvArA janasamAja meM eka parivartana lAnA cAhate the| hai| yadi dhArmika jIvana meM vAsanA aura kaSAyoM kA zamana aura Atma tatkAlIna tathAkathita zramaNoM ke AcAra-vyavahAra para kaTAkSa vizuddhi nahIM hotI hai to karmakANDa kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai| karate hue ve likhate haiM ki jina-pravacana meM pArzvastha, avasanna, kuzIla, vastuta: haribhadra sAdhya kI upalabdhi ke AdhAra para hI sAdhana kA saMsakta aura yathAchanda (svecchAcArI)- ye pA~coM avandanIya haiM / yadyapi ye mUlyAMkana karate haiN| ve una vicArakoM meM se haiM jinheM dharma ke marma kI loga jaina muni kA veza dhAraNa karate haiM, kintu inameM munitva kA lakSaNa nahIM pahacAna hai, ata: ve dharma ke nAma para DhoMga, ADambara aura lokaiSaNA kI hai| muni-veza dhAraNa karake bhI kyA-kyA duSkarma karate the, isakA sajIva parti ke prayatnoM ko koI sthAna nahIM denA cAhate haiM / yahI unakI citraNa to ve apane grantha sambodhaprakaraNa ke dvitIya adhikAra meM 'kuguru krAntadharmitA hai| gurvAbhAsa pArzvastha Adi svarUpa' ke arntagata 171 gAthAoM meM vistAra se haribhadra ke yuga meM jaina-paramparA meM caityavAsa kA vikAsa ho karate haiN| isa saMkSipta nibandha meM una sabakI samagra carcA evaM vyAkhyA karanA cukA thA / apane Apako zramaNa aura tyAgI kahane vAlA munivarga to sambhava nahIM hai, phira bhI haribhadra kI kaThora samAlocaka dRSTi kA paricaya jinapUjA aura mandira nirmANa ke nAma para na kevala parigraha kA saMcaya kara dene ke liye kucha vivaraNa denA bhI Avazyaka hai / ve likhate haiM, ye munirahA thA, apitu jinadravya (jina pratimA ko samarpita dravya) kA apanI vezadhArI tathAkathita zramaNa AvAsa dene vAle kA yA rAjA ke yahA~ kA bhojana viSaya-vAsanAoM kI pUrti meM upayoga bhI kara rahA thA / jina-pratimA aura karate haiM, binA kAraNa hI apane liye lAe gae bhojana ko svIkAra karate jina-mandira tathAkathita zramaNoM kI dhyAna-bhUmi yA sAdhanA-bhUmi na banakara haiM, bhikSAcaryA nahIM karate haiM, Avazyaka karma arthAt pratikramaNa Adi zramaNabhoga-bhUmi bana rahe the / haribhadra jaise krAMtidarzI AcArya ke liye yaha saba jIvana ke anivArya kartavya kA pAlana nahIM karate haiM, kautuka karma, bhUta-karma, dekha pAnA sambhava nahIM thA, ata: unhoMne isake virodha meM apanI kalama bhaviSya-phala evaM nimitta-zAstra ke mAdhyama se dhana-saMcaya karate haiM, ye ghRtacalAne kA nirNaya liyaa| ve likhate haiM - dravya-pUjA to gRhasthoM ke liye makkhana Adi vikRtiyoM ko saMcita karake khAte haiM, sUrya-pramANa bhojI hote hai, muni ke lie to kevala bhAva-pUjA hai / jo kevala muni vezadhArI haiM, haiM arthAt sUryodaya se sUryAsta taka aneka bAra khAte rahate haiM, na to sAdhUmuni-AcAra kA pAlana nahIM karate haiM, unake lie dravya-pUjA jina- samUha (maNDalI) meM baiThakara bhojana karate haiM aura na kezaluMcana karate haiN|37 pravacana kI nindA kA kAraNa hone se ucita nahIM hai (sambodhaprakaraNa, 1/ phira ye karate kyA haiM ? haribhadra likhate haiM ki ve savArI meM ghUmate haiM,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 677 akAraNa kaTi vastra bA~dhate haiM aura sArI rAta nizceSTa hokara sote rahate haiN| are, devadravya ke bhakSaNa meM tatpara, unmArga ke pakSadhara aura sAdhujanoM na to Ate-jAte samaya pramArjana karate haiM, na apanI upadhi (sAmagrI) kA ko dUSita karane vAle ina vezadhAriyoM ko saMgha mata kho| are, ina adharma prati-lekhana karate haiM aura na svAdhyAya hI karate haiM / aneSaNIya puSpa, aura anIti ke poSaka, anAcAra kA sevana karane vAle aura sAdhutA ke phUla aura peya grahaNa karate haiN| bhoja-samArohoM meM jAkara sarasa AhAra coroM ko saMgha mata kaho / jo aise (durAcAriyoM ke samUha) ko rAga yA grahaNa karate haiM / jina-pratimA kA rakSaNa evaM kraya-vikraya karate haiN| dveSa ke vazIbhUta hokara bhI saMgha kahatA hai use bhI cheda-prAyazcitta hotA hai uccATana Adi karma karate haiN| nitya dina meM do bAra bhojana karate haiM tathA / 43 haribhadra punaH kahate haiM - jinAjJA kA apalApa karane vAle ina muni lavaMga, tAmbUla aura dUdha Adi vikRtiyoM kA sevana karate haiM / vipula vezadhAriyoM ke saMgha meM rahane kI apekSA to garbhavAsa aura narakavAsa kahIM mAtrA meM dukUla Adi vastra, bistara, jUte, vAhana Adi rakhate haiM / striyoM adhika zreyaskara hai / / 4 / / ke samakSa gIta gAte haiM / AryikAoM ke dvArA lAyI sAmagrI lete haiN| haribhadra kI yaha zabdAvalI isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki dharma loka-pratiSThA ke lie muNDana karavAte haiM tathA mukhavastrikA evaM rajoharaNa ke nAma para adharma kA poSaNa karane vAle apane hI sahavargiyoM ke prati unake dhAraNa karate haiM / caityoM meM nivAsa karate haiM, (dravya) pUjA Adi kArya mana meM kitanA vidroha evaM Akroza hai| ve tatkAlIna jaina-saMgha ko spaSTa Arambha karavAte haiM, jina-mandira banavAte haiM, hiraNya-suvarNa rakhate haiM, cetAvanI dete haiM ki aise logoM ko prazraya mata do, unakA Adara-satkAra mata nIca kuloM ko dravya dekara unase ziSya grahaNa karate haiM / mRtaka-kRtya karo, anyathA dharma kA yarthAtha svarUpa dhUmila ho jaaegaa| ve kahate haiM ki nimitta jina-pUjA karavAte haiM, mRtaka ke nimitta jina-dAna (car3hAvA) yadi Ama aura nIma kI jar3oM kA samAgama ho jAya to nIma kA kucha nahIM karavAte haiM / dhana-prApti ke liye gRhasthoM ke samakSa aMga-sUtra Adi kA bigar3egA, kintu usake saMsarga meM Ama kA avazya vinAza ho jaaegaa| pravacana karate haiN| apane hInAcArI mRta guru ke nimitta nadikarma, balikarma vastuta: haribhadra kI yaha krAntadarzitA yarthAtha hI hai, kyoMki durAcAriyoM ke Adi karate haiM / pATha-mahotsava racAte haiM / vyAkhyAna meM mahilAoM se sAnnidhya meM cAritrika patana kI sambhAvanA prabala hotI hai / ve svayaM kahate haiM, apanA guNagAna karavAte haiM / yati kevala striyoM ke sammukha aura jo jisakI mitratA karatA hai, tatkAla vaisA ho jAtA hai / tila jisa phala AryikAe~ kevala puruSoM ke sammukha vyAkhyAna karatI haiM / isa prakAra meM DAla diye jAte haiM usI kI gandha ke ho jAte haiM / 46 haribhadra isa mAdhyama jina-AjJA kA apalApa kara mAtra apanI vAsanAoM kA poSaNa karate haiN| se samAja ko una logoM ko satarka rahane kA nirdeza dete haiM jo dharma kA ye vyAkhyAna karake gRhasthoM se dhana kI yAcanA karate haiM / ye to jJAna ke nakAba DAle adharma meM jIte haiM kyoMki aise loga durAcAriyoM kI apekSA bhI vikretA haiM / aise AryikAoM ke sAtha rahane aura bhojana karane vAle bhI samAja ke liye adhika khataranAka haiN| AcArya aise logoM para kaTAkSa dravya saMgrAhaka, unmArga ke pakSadhara mithyAtvaparAyaNa na to muni kahe jA karate hue kahate haiM- jisa prakAra kulavadhU kA vezyA ke ghara jAnA niSiddha sakate haiM aura na AcArya hI / aise logoM kA vandana karane se na to hai, usI prakAra suzrAvaka ke liye hInAcArI yati kA sAnidhya niSiddha hai| kIrti hotI hai aura na nirjarA hI, isake viparIta zarIra ko mAtra kaSTa aura durAcArI agItArtha ke vacana sunane kI apekSA to dRSTi viSa sarpa kA karmabandhana hotA hai / 39 sAnnidhya yA halAhala viSa kA pAna kahIM adhika acchA hai (kyoMki ye vastuta: jisa prakAra gandagI meM girI huI mAlA ko koI bhI dhAraNa to eka jIvana kA vinAza karate haiM, jabaki durAcArI kA sAnnidhya to nahIM karatA hai, vaise hI ye bhI apUjya haiN| haribhadra aise vezadhAriyoM ko janma-janmAntara kA vinAza kara detA hai)|47 phaTakArate hue kahate haiM - yadi mahApUjanIya yati (muni) veza dhAraNa karake phira bhI aisA lagatA hai ki isa krAntadarzI AcArya kI bAta zuddha caritra kA pAlana tumhAre lie zakya nahIM hai to phira gRhastha veza kyoM anasunI ho rahI thI kyoMki zithilAcAriyoM ke apane tarka the / ve logoM nahIM dhAraNa kara lete ho? are, gRhasthaveza meM kucha pratiSThA to milegI, ke sammukha kahate the ki sAmagrI (zarIra-sAmarthya) kA abhAva hai| vakra kintu muni-veza dhAraNa karake yadi usake anurUpa AcaraNa nahIM karoge to jar3oM kA kAla hai| duSamA kAla meM vidhi mArga ke anurUpa AcaraNa kaThina ulTe nindA ke hI pAtra bnoge| yaha una jaise sAhasI AcArya kA kArya hai| yadi kaThora AcAra kI bAta kaheMge to koI muni vrata dhAraNa nahIM ho sakatA hai jo apane sahavargiyoM ko itane spaSTa rUpa meM kucha kaha ske| karegA / tIrthoccheda aura siddhAnta ke pravartana kA prazna hai, hama kyA kareM / jaisA ki maiMne pUrva pRSThoM meM carcA kI hai, haribhadra to itane udAra haiM ki ve unake ina tarkoM se prabhAvita ho mUrkha jana-sAdhAraNa kaha rahA thA ki kucha bhI apanI virodhI darzana-paramparA ke AcAryoM ko bhI mahAmuni, suvaidya jaise uttama ho veza to tIrthaGkara praNIta hai, ata: vandanIya hai| haribhadra bhArI mana meM se vizeSaNoM se sambodhita karate haiM, kintu ve utane hI kaThora honA bhI jAnate mAtra yahI kahate haiM ki maiM apane sira kI pIr3A kisase khuuN||9| haiM, vizeSa rUpa se unake prati jo dhArmikatA kA AvaraNa DAlakara bhI kintu yaha to pratyeka krAntikArI kI niyati hotI hai| prathama adhArmika haiM / aise logoM ke prati yaha krAntikArI AcArya kahatA hai - kSaNa meM janasAdhAraNa bhI usake sAtha nahIM hotA hai / ata: haribhadra kA isa aise duzzIla, sAdha-pizAcoM ko jo bhaktipUrvaka vandana namaskAra pIr3A se gujaranA unake krAntikArI hone kA hI pramANa hai / sambhavata: karatA hai, kyA vaha mahApApa nahIM hai ?42 are ! ina sukhazIla svacchandAcArI, jaina-paramparA meM yaha prathama avasara thA, jaba jaina samAja ke tathAkathita mokSa-mArga ke bairI, AjJAbhraSTa sAdhuoM ko saMyati arthAt muni mata kaho) muni varga ko itanA spaSTa zabdoM meM kisI AcArya ne latAr3A ho| ve svayaM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 daHkhI mana se kahate haiM - he prabhu ! jaMgala meM nivAsa aura daridra kA sAtha abhiniveza vikasita ho gayA thA / kulaguru kI vaidika avadhAraNA kI acchA hai, are vyAdhi ! aura mRtyu bhI zreSTha hai, kintu ina kuzIloM kA bhA~ti pratyeka guru ke Asa-pAsa eka varga ekatrita ho rahA thA jo unheM sAnnidhya acchA nahIM hai / are / (anya paramparA ke) hInAcArI kA sAtha apanA guru mAnatA thA tathA anya ko guru rUpa meM svIkAra nahIM karatA bhI acchA ho sakatA hai, kintu ina kuzIloM kA sAtha to bilkula hI thaa| zrAvakoM kA eka vizeSa samUha eka vizeSa AcArya ko apanA guru acchA nahIM hai / kyoMki hInAcArI to alpa nAza karatA hai kintu ye to mAnatA thA, jaisA ki Aja bhI dekhA jAtA hai / haribhadra ne isa paramparA zIlarUpI nidhi kA sarvanAza hI kara dete haiM / vastutaH isa kathana ke meM sAmpradAyikatA ke durabhiniveza ke bIja dekha liye the| unheM yaha spaSTa pIche AcArya kI eka manovaijJAnika dRSTi hai| kyoMki jaba hama kisI ko laga rahA thA ki isase sAmpradAyika abhiniveza dRr3ha hoNge| samAja vibhinna itara paramparA kA mAna lete haiM to usakI kamiyoM ko kamiyoM ke rUpa meM choTe-choTe vargoM meM ba~Ta jaaegaa| isake vikAsa kA dUsarA mukhya khatarA hI jAnate haiM / ata: usake samparka ke kAraNa saMgha meM utanI vikRti nahIM yaha thA ki guNapUjaka jaina dharma vyaktipUjaka bana jAyegA aura vaiyaktika AtI hai, jitanI jaina muni kA veza dhAraNa kara durAcAra kA sevana karane rAgAtmakatA ke kAraNa cAritrika doSoM ke bAvajUda eka vizeSa varga kI, vAle ke samparka se / kyoMki usake samparka se usa para zraddhA hone para eka vizeSa AcArya kI isa paramparA se rAgAtmakatA jur3I rhegii| yugavyakti kA aura saMgha kA jIvana patita bana jaaegaa| yadi sadabhAgya se draSTA isa AcArya ne sAmAjika vikRti ko samajhA aura spaSTa rUpa se azraddhA haI to vaha jina pravacana ke prati azraddhA ko janma degA (kyoMki nirdeza diyA- zrAvaka kA koI apanA aura parAyA guru nahIM hotA hai, sAmAnyajana to zAstra nahIM varana usa zAstra ke anagAmI kA jIvana dekhatA jinAjJA ke pAlana meM nirata sabhI usake guru haiM / 52 kAza, haribhadra ke dvArA hai), phalata: ubhayato sarvanAza kA kAraNa hogI. ata: AcArya haribhadra bAra- kathita isa satya ko hama Aja bhI samajha sakeM to samAja kI TI haI bAra jina-zAsana-rasikoM ko nirdeza dete haiM - aise jina zAsana ke kalaMka. kar3iyoM ko puna: jor3A jA sakatA hai| zithilAcAriyoM aura durAcAriyoM kI to chAyA se bhI dUra raho, kyoMki ye . tumhAre jIvana, cAritrabala aura zraddhA sabhI ko caupaTa kara deNge| haribhadra ko kAntadarzI samAlocaka : anya paramparAoM ke sandarbha meM jina-zAsana ke vinAza kA khatarA dUsaroM se nahIM, apane hI logoM se pUrva meM hamane jaina paramparA meM vyApta andhavizvAsoM evaM dharma ke nAma adhika lagA / kahA bhI hai| para hone vAlI Atma-pravaMcanAoM ke prati haribhadra ke krAntikArI avadAna kI isa ghara ko Aga laga gaI ghara ke cirAga se / carcA sambodhaprakaraNa ke AdhAra para kI hai / aba maiM anya paramparAoM meM vastutaH eka krAntadarzI AcArya ke rUpa meM haribhadra kA mukhya pracalita andhavizvAsoM kI haribhadra dvArA kI gaI ziSTa samIkSA ko prastuta uddezya thA jaina saMgha meM unake yuga meM jo vikRtiyA~ A gayI thIM, unheM kruuNgaa| dUra karanA / ata: unhoMne apane hI pakSa kI kamiyoM ko adhika gambhIratA haribhadra kI kAntadarzI dRSTi jahA~ eka ora anya dharma evaM darzanoM se dekhA / jo sacce artha meM samAja-sudhAraka hotA hai, jo sAmAjika meM nihita satya ko svIkAra karatI hai, vahIM dUsarI ora unakI ayuktisaMgata jIvana meM parivartana lAnA cAhatA hai, vaha pramukha rUpa se apanI hI kamiyoM kapolakalpanAoM kI vyaMgyAtmaka zailI meM samIkSA bhI karatI hai| isa sambandha ko khojatA hai / haribhadra ne isa rUpa meM sambodhaprakaraNa meM eka meM unakA dhUrtAkhyAna nAmaka grantha vizeSa mahattvapUrNa hai| isa grantha kI racanA krAntikArI kI bhUmikA nibhAI hai / krAntikArI ke do kArya hote haiM, kA mukhya uddezya bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa aura purANoM kI kAlpanika eka to samAja meM pracalita vikRta mAnyatAoM kI samIkSA karanA aura aura ayuktisaMgata avadhAraNAoM kI samIkSA karanA hai| yaha samIkSA unheM samApta karanA, kintu mAtra itane se usakA kArya pUrA nahIM hotA vyaMgyAtmaka zailI meM hai| dharma ke sambandha meM kucha mithyA vizvAsa yugoM se rahe hai / usakA dUsarA kArya hotA hai sat mAnyatAoM ko pratiSThita yA punaH haiM, phira bhI purANa-yuga meM jisa prakAra mithyA-kalpanAe~ prastuta kI gaIM - pratiSThita karanA / hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne donoM bAtoM ko ve bhAratIya manISA ke divAliyepana kI sUcaka sI lagatI haiM / isa paurANika apanI dRSTi meM rakhA hai| prabhAva se hI jaina-paramparA meM bhI mahAvIra ke garbha-parivartana, unake aMgUThe ko unhoMne apane grantha sambodhaprakaraNa meM deva,guru, dharma, zrAvaka Adi dabAne mAtra se meru-kampana jaisI kucha cAmatkArika ghaTanAe~ pracalita huiiN| kA samyak svarUpa kaisA honA cAhie, isakI bhI vistRta vyAkhyA kI hai| yadyapi jaina-paramparA meM bhI cakravartI, vAsudeva Adi kI rAniyoM kI saMkhyA haribhadra ne jahA~ vezadhAriyoM kI samIkSA kI hai, vahIM Agamokta dRSTi se guru evaM unakI senA kI saMkhyA, tIrthaGkaroM ke zarIra-pramANa evaM Ayu Adi ke kaisA honA cAhiye, isakI vistRta vivecanA bhI kI hai| hama usake vistAra vivaraNa sahaja vizvasanIya to nahIM lagate haiM, kintu tArkika asaMgati se yukta meM na jAkara saMkSepa meM yaha kaheMge ki haribhadra kI dRSTi meM jo pA~ca mahAvratoM, nahIM haiN| sambhavata: yaha saba bhI paurANika paramparA kA prabhAva thA jise jaina pA~ca samitiyoM, tIna guptiyoM ke pAlana meM tatpara hai jo jitendriya, saMyamI, paramparA ko apane mahApuruSoM kI alaukikatA ko batAne hetu svIkAra karanA pariSahajayI, zuddha AcaraNa karane vAlA aura satya mArga ko batAne vAlA hai, par3A thA, phira bhI yaha mAnanA hogA ki jaina-paramparA meM aisI kapolavahI suguru hai / 51 kalpanAe~ apekSAkRta bahuta hI kama haiM / sAtha hI mahAvIra ke garbhaharibhadra ke yuga meM guru ke sambandha meM eka prakAra kA vaiyaktika parivartana kI ghaTanA, jo mukhyata: brAhmaNa kI apekSA kSatriya kI zreSThatA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 679 sthApita karane hetu gar3hI gaI thI, ke atirikta, sabhI paryApta paravartI kAla zarIra ko pahAr3a ke samAna mAnanA, rAvaNa dvArA apane siroM ko kATakara kI haiM aura paurANika yuga kI hI dena haiM aura inameM kapola-kAlpanikatA mahAdeva ko arpaNa karanA aura unakA punaH jur3a jAnA, balarAma kA mAyA kA puTa bhI adhika nahIM hai / garbha-parivartana kI ghaTanA chor3akara, jise dvArA garbha-parivartana, bAlaka zrI kRSNa ke peTa meM samagra vizva kA samA Aja vijJAna ne sambhava banA diyA hai, avizvasanIya aura aprAkRtika rUpa jAnA, agastya dvArA samudra-pAna aura jahna ke dvArA gaMgApAna karanA, kRSNa se janma lene kA jaina paramparA meM eka bhI AkhyAna nahIM hai, jabaki purANoM dvArA govardhana uThA lenA Adi purANoM meM varNita aneka ghaTanAeM yA to meM aise hajAra se adhika AkhyAna haiM / jaina-paramparA sadaiva tarkapradhAna rahI una mahAn puruSoM ke vyaktitva ko dhUmila karatI haiM yA Atma-virodhI haiM hai, yahI kAraNa thA ki mahAvIra kI garbha-parivartana kI ghaTanA ko bhI athavA phira avizvasanIya haiM / yadyapi yaha vicAraNIya hai ki mahAvIra ke usake eka varga ne svIkAra nahIM kiyA / garbha-parivartana kI ghaTanA, jo ki nizcita hI haribhadra ke pUrva pUrNata: mAnya haribhadra ke granthoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ho cukI thI, ko svIkAra karake bhI haribhadra balarAma ke garbha-parivartana ko ye eka aise AcArya haiM jo yukti ko pradhAnatA dete haiN| unakA spaSTa kathana kaise avizvasanIya kaha sakate hai / yahA~ yaha bhI smaraNaya hai ki haribhadra hai ki mahAvIra ne hameM koI dhana nahIM diyA hai aura kapila Adi RSiyoM ne dhUrtAkhyAna meM eka dhUrta dvArA apane jIvana meM ghaTita avizvasanIya hamAre dhana kA apaharaNa nahIM kiyA hai, ata: hamArA na to mahAvIra ke prati ghaTanAoM kA ullekha karavAkara phira dUsare dhUrta se yaha kahalavA dete haiM rAga hai aura na kapila Adi RSiyoM ke prati dveSa / jisakI bhI bAta ki yadi bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa Adi meM ghaTita uparyukta ghaTanAeM yuktisaMgata ho use grahaNa karanA cAhiye / 53 isa prakAra haribhadra tarka ko hI satya haiM, to phira yaha bhI satya ho sakatA hai| zraddhA kA AdhAra mAnakara calate haiM / jaina-paramparA ke anya AcAryoM ke haribhadra dvArA vyaMgyAtmaka zailI meM racita isa grantha kA uddezya to samAna ve bhI zraddhA ke viSaya deva, guru aura dharma ke yarthAtha svarUpa ke nirNaya mAtra itanA hI hai ki dharma ke nAma para palane vAle andhavizvAsoM ko naSTa kiyA ke lie kramaza: vItarAgatA, sadAcAra aura ahiMsA ko kasauTI mAnakara calate jAya aura paurANika kathAoM meM deva yA mahApuruSa ke rUpa meM mAnya vyaktitvoM haiM aura tarka yA yukti se jo ina kasauTiyoM para kharA utaratA hai, use svIkAra ke caritra ko anaitika rUpa meM prastuta karake usakI Ar3a meM jo purohita varga karane kI bAta kahate haiM / jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM mukhya rUpa se guru apanI duzcaritratA kA poSaNa karanA cAhatA thA, usakA pardAphAza kiyA ke svarUpa kI samIkSA karate haiM usI prakAra dhUrtAkhyAna meM ve parokSata: deva yA jAya / usa yuga kA purohita prathama to ina mahApuruSoM ke caritroM ko anaitika ArAdhya ke svarUpa kI samIkSA karate pratIta hote haiM / ve yaha nahIM kahate haiM rUpa meM prastuta kara aura usake AdhAra para yaha kahakara ki yadi kRSNa gopiyoM ki brahmA, viSNu evaM mahAdeva hamAre ArAdhya nahIM haiM / ve to svayaM hI ke sAtha cher3achAr3a kara sakate haiM, vivAhitA rAdhA ke sAtha apanA prema-prasaMga kahate haiM jisameM koI bhI doSa nahIM hai aura jo samasta guNoM se yukta hai calA sakate haiM, yadi indra maharSi gautama kI patnI ke sAtha chala se vaha brahmA ho, viSNu ho yA mahAdeva ho, use maiM praNAma karatA hU~54 / sambhoga kara sakatA hai to phira hamAre dvArA yaha saba karanA durAcAra kaise unakA kahanA mAtra yaha hai ki paurANikoM ne kapola-kalpanAoM ke AdhAra kahA jA sakatA hai ? vastuta: jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM ve apanI 'para unake caritra evaM vyaktitva ko jisa atarkasaMgata evaM bhraSTa rUpa meM paramparA ke zramaNa vezadhArI duzcaritra kuguruoM ko phaTakArate haiM, usI prastuta kiyA hai usase na kevala unakA vyaktitva dhUmila hotA hai, apitu prakAra dhUrtAkhyAna meM ve brAhmaNa paramparA ke tathAkathita dharma ke ThekedAroM ve jana-sAdharaNa kI azraddhA kA kAraNa banate haiM / ko latAr3ate haiN| phira bhI haribhadra kI phaTakArane kI donoM zailiyoM meM bahuta dhUrtAkhyAna ke mAdhyama se haribhadra aise atarkasaMgata andhavizvAsoM bar3A antara hai / sambodhaprakaraNa meM ve sIdhe phaTakArate haiM jaba ki se jana-sAdhAraNa ko mukta karanA cAhate haiM, jinameM unake ArAdhya aura dhUrtAkhyAna meM vyaMgyAtmaka zailI meM / isameM haribhadra kI eka manovaijJAnika upAsya devoM ko caritrahIna ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / udAharaNa dRSTi chipI huI hai / hameM jaba apane ghara ke kisI sadasya ko kucha kahanA ke rUpa meM candra, sUrya, indra, vAyu, agni aura dharma kA kumArI evaM bAda hotA hai to parokSa rUpa meM tathA sabhya zabdAvalI kA prayoga karate hai / meM pANDu patnI kuntI se yauna sambandha sthApita kara putra utpanna karanA, gautama haribhadra dhUrtAkhyAna meM isa dUsarI vyaMgyaparaka ziSTa zailI kA prayoga karate RSi kI patnI ahilyA se indra dvArA anaitika rUpa meM yauna-sambandha sthApita haiM aura anya paramparA ke deva aura guru para sIdhA AkSepa nahIM karate haiN| karanA, lokavyApI viSNu kA kAmI-janoM ke samAna gopiyoM ke lie udvigna dUsare dhUrtAkhyAna, zAstravArtAsamuccaya, yogadRSTisamuccaya, honA Adi kathAnaka ina devoM kI garimA ko khaNDita karate haiM / isI prakAra lokatattvanirNaya, sAvayapaNNatti Adi se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki hanumAna kA apanI pU~cha se laMkA ko ghera lenA athavA pUre parvata ko uThA ArAdhya yA upAsya ke nAma ke sambandha meM haribhadra ke mana meM koI Agraha lAnA, sUrya aura agni ke sAtha sambhoga karake kuntI kA na jalanA, gaMgA nahIM hai, mAtra Agraha hai to isa bAta kA ki usakA caritra nirdoSa aura kA ziva kI jaTA meM samA jAnA, droNAcArya kA droNa se, karNa kA kAna niSkalaMka ho / dhUrtAkhyAna meM unhoMne una sabakI samAlocanA kI hai jo se, kIcaka kA bA~sa kI nalI se evaM rakta kuNDalin kA raktabindu se janma apanI vAsanAoM kI puSTi ke nimitta apane upAsya ke caritra ko dhUmila lenA, aNDe se jagat kI utpatti, zivaliMga kA viSNu dvArA anta na karate haiM / hama yaha acchI taraha jAnate haiM ki kRSNa ke caritra meM rAdhA pAnA, kintu usI liMga kA pArvatI kI yoni meM samA jAnA, jaTAyu ke aura gopiyoM ko DAla kara hamAre purohita varga ne kyA-kyA nahIM kiyA ?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 haribhadra isa sambandha meM sIdhe to kucha nahIM kahate haiM, mAtra eka likabahuTIkA / 21. devendranarakendraprakaraNa / 22. dvijavadanacapeTA / prazna cihna chor3a dete haiM ki sarAga aura sazastra deva meM devatva (upAsya) 23. dharmabindu / 24. dharmalAbhasiddhi / 25. dharmasaMgrahaNI / kI garimA kahA~ taka Thahara pAyegI / anya paramparAoM ke deva aura guru 26. dharmasAramUlaTIkA / 27. dhUrtAkhyAna / 28. naMdIvRtti / 29. nyAyake sambandha meM unakI saumya evaM vyaMgyAtmaka zailI jahA~ pAThaka ko pradezasUtravRtti / 30. nyaayvinishcy| 31. nyAyAmRtataraMgiNI / cintana ke lie vivaza kara detI hai, vahIM dUsarI ora vaha unake 32. nyAyAvatAravRtti / 33. pNcnigrnthii| 34. paMcaliMgI / krAntikArI, sAhasI vyaktitva ko prastuta kara detI hai / haribhadra sambodhaprakaraNa 35. paMcavastusaTIka / 36. paMcasaMgraha / 37. paMcasUtravRtti / meM spaSTa kahate haiM ki rAgI-deva, durAcArI-guru aura dUsaroM ko pIr3A 38. paMcasthAnaka / 39. paMcAzaka / 40. paralokasiddhi / 41. piNddniyuktivRtti| pahu~cAne vAlI pravRttiyoM ko dharma mAnanA, dharma sAdhanA ke samyak svarupa 42. prajJApanApradezavyAkhyA / 43. pratiSThAkalpa / 44. bRhanmithyAtvamaMthana ko vikRta karanA hai / ata: hameM ina mithyA vizvAsoM se Upara uThanA 45. munipaticaritra 46. yatidinakRtya / 47. yazodharacarita / hogA / isa prakAra haribhadra janamAnasa ko andhavizvAsoM se mukta karAne kA 48. yogdRssttismuccy| 49. yogabindu / 50. yogazataka / prayAsa kara apane krAntadazI hone kA pramANa prastuta karate haiN| 51. lagnazuddhi / 52. lokatattvanirNaya / 53. lokabindu / vastuta: haribhadra ke vyaktitva meM eka ora udAratA aura 54. viMzativiMzikA / 55. vIrastava / 56. vIrAMgadakathA / samabhAva ke sadguNa haiM to dUsarI ora satyaniSThA aura spaSTavAditA bhI hai| 57. vedabAhyatAnirAkaraNa / 58. vyavahArakalpa / 59. zAstraunakA vyaktitva aneka sadguNoM kA eka pU~jIbhUta svarupa hai / ve pUrvAgraha yA vArtAsamuccayasaTIka / 60. zrAvakaprajJaptivRtti / 61. zrAvakadharmataMtra / pakSAgraha se mukta haiM, phira bhI unameM satyAgraha hai jo unakI kRtiyoM meM spaSTataH 62. SaDdarzanasamuccaya / 63. SoDazaka / 64. samakita pacAsI / 65. parilakSita hotA hai| saMgrahaNIvRtti / 66. saMmattasittirI / 67. saMbodhasittarI / 68. smraaicckhaa| AcArya haribhrada kI racanA dharmitA apUrva hai, unhoMne dharma, darzana 69. sarvajJasiddhiprakaraNasaTIka / 70. syaadvaadkucodyprihaar| yoga, kathA sAhitya sabhI pakSoM para apanI lekhanI calAI / unakI kintu inameM kucha grantha aise bhI jinheM 'bhavavirahAMka' samadarzI racanAoM ko 3 bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| AcArya haribhadra kI kRti hai, aisA nahIM kahA jA sakatA hai / Age hama unhIM 1. AgamagranthoM evaM pUrvAcAryoM kI kRtiyoM para TIkAeM. kRtiyoM kA saMkSipta paricaya de rahe haiM jo nizcita rUpa se samadarzI evaM AcArya haribhadra AgamoM ke prathama saMskRta TIkAkAra haiM / unakI TIkAeM bhava-virahAMka se sUcita yakinIsUnu haribhadra dvArA praNIta haiM / adhika vyavasthita aura tArkikatA liye huye haiM / Agamika vyAkhyAe~ 2. svaracita grantha evaM svopajJa TIkAe~ - AcArya ne jaina jaisA ki hamane pUrva meM nirdeza kiyA hai, haribhadra jaina AgamoM kI darzana aura samakAlIna anya darzanoM kA gahana adhyayana karake unheM saMskRta meM vyAkhyA likhane vAle prathama AcArya haiM / AgamoM kI vyAkhyA atyanta spaSTa rUpa meM prastuta kiyA hai / ina granthoM meM sAMkhya yoga, nyAya- ke sandarbha meM unake nimna grantha upalabdha haiM - vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi darzanoM kA prastutIkaraNa evaM (1) dazavaikAlika vRtti, (2) Avazyaka laghuvRtti, (3) samyaka samAlocanA kI hai| jaina yoga ke to ve Adi praNetA the, unakA anuyogadvAra vRtti, (4) nandI vRtti, (5) jIvAbhigamasUtra laghuvRtti (6) yoga viSayaka jJAna mAtra saiddhAntika nahIM thA / isake sAtha hI unhoMne caityavandanasUtra vRtti (lalitavistarA) aura (7) prajJApanApradeza vyAkhyA / anekAntajayapatAkA nAmaka kliSTa nyAya grantha kI bhI racanA kii| inake atirikta Avazyaka sUtra bRhatvRtti aura piNDaniyukti 3. kathA-sAhitya - AcArya ne loka pracalita kathAoM ke vRtti ke lekhaka bhI AcArya haribhadra mAne jAte haiM, kintu vartamAna meM mAdhyama se dharma-pracAra ko eka nayA rUpa diyA hai / unhoMne vyakti aura Avazyaka vRtti anupalabdha hai / jo piNDaniyukti TIkA milatI hai usakI samAja kI vikRtiyoM para prahAra kara unameM sudhAra lAne kA prayAsa kiyA utthAnikA meM yaha spaSTa ullekha hai ki isa grantha kA prArambha to haribhadra ne hai / samarAiccakahA, dhUrtAkhyAna aura anya laghu kathAoM ke mAdhyama se kiyA thA, kintu ve ise apane jIvana-kAla meM pUrNa nahIM kara pAe, unhoMne unhoMne apane yuga kI saMskRti kA spaSTa evaM sajIva citrAMkana kiyA hai| sthApanAdoSa taka kI vRtti likhI thI, usake Age kisI vIrAcArya ne likhii| AcArya haribhadra viracita grantha-sacI nimna hai - __ AcArya haribhadra dvArA viracita vyAkhyA granthoM kA saMkSipta paricaya 1. anuyogadvAra vRtti / 2. anekAntajayapatAkA / isa prakAra hai - 3. anekAntaghaTTa / 4. anekAntavAdapraveza / 5. aSTaka / 1. dazavaikAlika vRtti - yaha vRtti ziSyabodhinI yA bRhadvRtti 6. AvazyakaniyuktilaghuTIkA / 7. AvazyakaniyuktibahuTIkA / ke nAma se bhI jAnI jAtI hai / vastuta: yaha vRtti dazavaikAlika sUtra kI 8. upadezapada / 9. kathAkoza / 10. karmastavavRtti / 11. kulk| apekSA usa para bhadrabAhuviracita niyukti para hai / isameM AcArya ne 12. kSetrasamAsavRtti / 13. caturviMzatistuti / 14. caityvNdnbhaassy| dazavaikAlika zabda kA artha, grantha ke prArambha meM maMgala kI AvazyakatA 15. caityavandanavRtti / 16. jIvAbhigamalaghuvRtti / 17. jnyaanpNckvivrnn| aura usakI vyutpatti ko spaSTa karane ke sAtha hI dazavaikAlika kI racanA 18. jJAnadivyaprakaraNa / 19. dazavaikAlika-avacUri / 20 dazavaikA- kyoM kI gaI ise spaSTa karate hue sayyaMbhava aura unake putra manaka ke pUrNa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 681 kathAnaka kA bhI ullekha kiyA hai| prathama adhyAya kI TIkA meM AcArya zAsana meM utpanna cAra anuyogoM kA vibhAjana karane vAle AryarakSita se ne tapa ke prakAroM kI carcA karate hue dhyAna ke cAroM prakAroM kA sundara sambaddha gAthAoM kA varNana hai / caturviMzatistava aura vaMdanA nAmaka vivecana prastuta kiyA hai / isa prathama adhyAya kI TIkA meM pratijJA, hetu, dvitIya aura tRtIya Avazyaka kA niyukti ke anusAra vyAkhyAna kara udAharaNa Adi anumAna ke vibhinna avayavoM evaM hetvAbhAsoM kI bhI carcA pratikramaNa nAmaka caturtha Avazyaka kI vyAkhyA meM dhyAna para vizeSa ke atirikta unhoMne isameM nikSepa ke siddhAntoM kA bhI vivecana kiyA hai| prakAza DAlA gayA hai / sAtha hI sAta prakAra ke bhayasthAnoM sambandhI dUsare adhyayana kI vRtti meM tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, aticAroM kI AlocanA kI gAthA uddhRta kI gaI hai / paJcama Avazyaka pA~ca indriya, pA~ca sthAvarakAya, dasa prakAra kA zramaNa dharma aura 18000 ke rUpa meM kAyotsarga kA vivaraNa dekara paMcavidhakAya ke utsarga kI zIlAMgoM kA bhI nirdeza milatA hai / sAtha hI isameM rathanemi aura rAjImatI tathA SaSTha Avazyaka meM pratyAkhyAna kI carcA karate hue vRttikAra ne ke uttarAdhyayana meM Ae hue kathAnaka kA bhI ullekha hai / tRtIya ziSyahitA nAmaka Avazyaka TIkA sampanna kI hai| AcArya haribhadra adhyayana kI vRtti meM mahat aura kSullaka zabda ke artha ko spaSTa karane kI yaha vRtti 22,000 zloka pramANa hai| ke sAtha hI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko 3. anuyogadvAra vRtti- yaha TIkA anuyogadvAra cUrNi kI zailI spaSTa kiyA gayA hai tathA kathAoM ke cAra prakAroM ko udAharaNa sahita para likhI gayI hai jo ki nandIvRtti ke bAda kI kRti hai / isameM samajhAyA gayA hai / caturtha adhyayana kI vRtti meM paJcamahAvrata aura 'Avazyaka' zabda kA nipekSa-paddhati se vicAra kara nAmAdi AvazyakoM rAtribhojana-vivaraNa kI carcA ke sAtha-sAtha jIva ke svarUpa para bhI kA svarUpa batAte hue nAma, sthApanA, dravya aura bhAva kA svarUpa spaSTa dArzanika dRSTi se vicAra kiyA gayA hai / isameM bhASyagata aneka gAthAe~ kiyA gayA hai / zruta kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA hai| skandha, bhI uddhRta gayI haiN| isI prakAra paMcama adhyayana kI vRtti meM 18 sthANu upakrama Adi ke vivecana ke bAda AnupUrvI ko vistAra se pratipAdita arthAt vrata-SaTka, kAya-SaTka, akalpya bhojana-varjana, gRhabhAjanavarjana, kiyA hai / isake bAda dvinAma, trinAma, caturnAma, paJcanAma, SaTanAma, paryaMkavarjana, niSidhyAvarjana, snAnavarjana aura zobhAvarjana kA ullekha huA saptanAma, aSTanAma, navanAma aura dazanAma kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| hai / SaSTha adhyayana meM kSullakAcAra kA vivecana kiyA gayA hai| saptama pramANa kA vivecana karate hue vividha aMguloM ke svarUpa kA varNana tathA adhyayana kI vRtti meM bhASA kI zuddhi-azuddhi kA vicAra hai / aSTama samaya ke vivecana meM palyopama kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / adhyayana kI vRtti meM AcAra-praNidhi kI prakriyA evaM phala kA pratipAdana zarIra paJcaka ke pazcAt bhAvapramANa meM pratyakSa, anumAna, aupamya, Agama, hai| navama adhyayana kI vRtti meM vinaya ke prakAra aura vinaya ke phala tathA darzana cAritra, naya aura saMkhyA kA vyAkhyAna hai / naya para puna: vicAra avinaya se hone vAlI hAniyoM kA citraNa kiyA gayA hai| dazama adhyayana karate hue jJAnanaya aura kriyAnaya kA svarUpa nirUpita karate hue jJAna kI vRtti bhikSu ke svarUpa kI carcA karatI hai / dazavaikAlika vRtti ke aMta aura kriyA donoM kI eka sAtha upayogitA ko siddha kiyA gayA hai / meM AcArya ne apane ko mahattarA yAkinI kA dharmaputra kahA hai| 4. nandI vRtti - yaha vRtti nandIcUrNi kA hI rUpAntara hai| isameM 2. Avazyaka vRtti - yaha vRtti Avazyaka niyukti para prAya: unhIM viSayoM ke vyAkhyAna haiM jo nandIcUrNi meM haiM / isameM prArambha AdhArita hai / AcArya haribhadra ne isameM Avazyaka sUtroM kA padAnusaraNa meM nandI ke zabdArtha, nikSepa Adi evaM usake bAda jina, vIra aura saMgha na karate hue svatantra rIti se niyukti-gAthAoM kA vivecana kiyA hai| kI stuti kI mahattA para prakAza DAlate hue tIrthaGkarAvalikA, gaNadharAvalikA niyukti kI prathama gAthA kI vyAkhyA karate hue AcArya ne pA~ca prakAra aura sthavirAvalikA kA pratipAdana kiyA gayA hai| nandI vRtti meM jJAna ke ke jJAna kA svarUpa pratipAdita kiyA hai / isI prakAra mati, zruta, avadhi, adhyayana kI yogyatA-ayogyatA para vicAra karate hue likhA hai ki ayogya mana:paryaya aura kevala kI bhI bheda-prabhedapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| ko jJAna-dAna se vastuta: akalyANa hI hotA hai / isake bAda tIna prakAra kI sAmAyika niyukti kI vyAkhyA meM pravacana kI utpatti ke prasaMga para parSada kA vyAkhyAna, jJAna ke bheda-prabheda, svarUpa, viSaya Adi kA vivecana prakAza DAlate hue batAyA hai ki kucha puruSa svabhAva se hI aise hote haiM, kiyA gayA hai| kevala-jJAna aura kevala-darzana ke kramika upayoga Adi kA jinheM vItarAga kI vANI arucikara lagatI hai, isameM pravacanoM kA koI pratipAdana karate hue yugapavAda ke samarthaka siddhasena Adi kA, kramikatva doSa nahIM hai / doSa to una sunane vAloM kA hai| sAtha hI sAmAyika ke ke samarthaka jinabhadragaNi Adi kA tathA abhedavAda ke samarthaka vRddhAcAryoM uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra Adi teIsa dvAroM kA vivecana karate hue kA ullekha kiyA gayA hai| isameM varNita siddhasena, siddhasena divAkara sAmAyika ke nirgama dvAra ke prasaMga meM kulakaroM kI utpatti,unake pUrvabhava, se bhinna haiM, kyoMki siddhasena divAkara tRtIya mata abhedavAda ke pravartaka Ayu kA varNana tathA nAbhikulakara ke yahA~ bhagavAn RSabhadeva kA janma, haiN| dvitIya mata kramikatva ke samarthaka jinabhadra Adi ko siddhAntavAdI tIrthaGkara nAma, gotrakarma baMdhana ke kAraNoM para prakAza DAlate hue anya kahA gayA hai / anta meM zruta ke zravaNa aura vyAkhyAna kI vidhi batAte AkhyAnoM kI bhA~ti prAkRta meM dhana nAmaka sArthavAha kA AkhyAna diyA hue AcArya ne nandyadhyayana vivaraNa sampanna kiyA hai| gayA hai / RSabhadeva ke pAraNe kA ullekha karate hue vistRta vivecana 5. jIvAbhigamasUtra laghuvRtti - isa vRtti ke aparanAma ke rUpa hetu 'vasudevahiMDI' kA nAmollekha kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ke meM 'pradezavRtti' kA ullekha milatA hai| isakA granthAna 1192 gAthAe~
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hai| kintu vRtti anupalabdha hai / jIvAbhigamasUtra para AcArya malayagiri pada meM upayoga aura pazyatA kI bhedarekhA spaSTa karate hue sAkAra upayoga kRta ekamAtra vRtti upalabdha hai jisameM aneka grantha aura granthakAroM ke ATha prakAra aura sAkAra pazyatA ke chaH prakAra batAe gae haiN| kA nAmollekha bhI kiyA gayA hai / usameM haribhadrakRta tattvArtha TIkA kA ullekha hai, parantu jIvAbhigama para unakI kisI vRtti kA AcArya haribhadra kI svataMtra kRtiyA~ ullekha nahIM hai| SoDazaka - isa kRti meM eka-eka viSayoM ko lekara 16-16 6. caityavandanasatra vRtti (lalitavistarA) -caityavandana ke padyoM meM AcArya haribhadra ne 16 SoDazakoM kI racanA kI hai| ye 16 sUtroM para haribhadra ne lalitavistarA nAma se eka vistRta vyAkhyA kI racanA SoDazaka isa prakAra haiM - (1) dharmaparIkSASoDazaka,(2) saddharmadezanASoDaSaka, kI hai / yaha kRti bauddha-paramparA ke lalitavistara kI zailI meM prAkRta mizrita (3) dharmalakSaNaSoDazaka (4)dharmaliMgaSoDazaka, (5) lokottaratattvaprAptiSoDazaka, saMskRta meM racI gayI hai / yaha graMtha caityavandana ke anuSThAna meM prayukta hone (6) jinamaMdira nirmANaSoDazaka, (7) jinabimbaSoDazaka,(8) pratiSThASoDazaka, vAle prANAtipAtadaNDakasUtra (namotthuNaM), caityastava (arihaMta ceIyANaM), (9) pUjAsvarUpaSoDazaka, (10) pUjAphalaSoDazaka, (11) zrutajJAnaliGgaSoDazaka, caturviMzatistava (logassa), zrutastava (pukkharavara), siddhastava (siddhANaM- (12) dIkSAdhikAriSoDazaka, (13) guruvinayaSoDazaka, (14) yogabheda SoDazaka, buddhANaM), praNidhAna sUtra (jaya-vIyarAya) Adi ke vivecana ke rUpa meM likhA (15) dhyeyasvarUpaSoDazaka (16) samarasaSoDazaka / inameM apane-apane gayA hai / mukhyata: to yaha grantha arahanta paramAtmA kI stutirUpa hI hai, parantu nAma ke anurUpa viSayoM kI carcA hai / AcArya haribhadra ne isameM arihanta paramAtmA ke viziSTa guNoM kA paricaya dete viMzativiMzikA - viMzativiMzikA nAmaka AcArya haribhadra kI hue anya dArzanika vicAradhArAoM ke pariprekSya meM tarkapUrNa samIkSA bhI kI yaha kRti 20-20 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai / ye vizikAe~ hai| isI prasaMga meM isa grantha meM sarvaprathama yApanIya mAnyatA ke AdhAra para nimnalikhita haiM-prathama adhikAra viMzikA meM 20 viMzikAoM ke viSaya kA strImukti kA samarthana kiyA gayA hai / vivecana kiyA gayA hai / dvitIya viMzikA meM loka ke anAdi svarUpa kA 7. prajJApanA-pradeza vyAkhyA - isa TIkA ke prArambha meM vivecana hai / tRtIya viMzikA meM kula, nIti aura lokadharma kA vivecana jainapravacana kI mahimA ke bAda maMgala kI mahimA kA vizeSa vivecana hai| caturtha viMzikA kA viSaya caramaparivarta hai / pA~cavIM viMzikA meM zuddha karate hue Avazyaka TIkA kA nAmollekha kiyA gayA hai / bhavya aura dharma kI upalabdhi kaise hotI hai, isakA vivecana hai| chaThI viMzikA meM abhavya kA vivecana karane ke bAda prathama pada kI vyAkhyA meM prajJApanA ke saddharma kA evaM sAtavIM viMzikA meM dAna kA vivecana hai / AThavIM viMzikA viSaya, kartatva Adi kA varNana kiyA gayA hai| jIva-prajJApanA aura meM pUjA-vidhAna kI carcA hai / navIM viMzikA meM zrAvakadharma. dazavIM ajIva-prajJApanA kA varNana karate hae ekendriyAdi jIvoM kA vistAraparvaka viMzikA meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM evaM gyArahavIM viMzikA meM varNana kiyA gayA hai| dvitIya pada kI vyAkhyA meM pRthvIkAya, apkAya. munidharma kA vivecana kiyA gayA hai / bArahavIM viMzikA bhikSA-viMzikA agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA dvIndriyAdi ke sthAnoM kA hai| isame muni ke bhikSA-sambandhI doSoM kA vivecana hai / terahavIM, varNana kiyA gayA hai / tRtIya pada kI vyAkhyA meM kAyAdyalpa-bahutva, zikSA-viMzikA hai| isameM dhArmika jIvana ke liye yogya zikSAe~ prastuta Ayurbandha kA alpa-bahutva, veda, lezyA, indriya Adi dRSTiyoM se jIva kI gaI haiN| caudahavIM antarAyazuddhi viMziMkA meM zikSA ke sandarbha meM hone vAle antarAyoM kA vivecana hai / jJAtavya hai ki isa viMzikA meM mAtra cha: vicAra, loka sambandhI alpa-bahutva, pudgalAlpa-bahutva, dravyAlpa-bahutva gAthAe~ hI milatI haiM, zeSa gAthAe~ kisI bhI hastaprati meM nahIM milatI avagADhAlpa-bahutva Adi para vicAra kiyA gayA hai| caturtha pada meM nArakoM haiM / pandrahavIM AlocanA-viMzikA hai| solahavIM viMzikA prAyazcittakI sthiti tathA paJcama pada kI vyAkhyA meM nArakaparyAya, avagAha, viMzikA hai| isameM vibhinna prAyazcittoM kA saMkSipta vivecana hai / satrahavIM SaTsthAnaka, karmasthiti aura jIvaparyAya kA vizleSaNa kiyA gayA hai| viMzikA yogavidhAna-viMzikA hai| usameM yoga ke svarupa kA vivecana hai SaSTha aura saptama pada meM nAraka sambandhI virahakAla kA varNana hai / aSTama / aTThArahavIM kevalajJAna viMzikA meM kevalajJAna ke svarUpa kA vizleSaNa pada meM saMjJA kA svarUpa batAyA hai / navama pada meM vividha yoniyoM evaM hai| unnIsavIM siddhavibhakti-viMzikA meM siddhoM kA svarUpa varNita hai / dazama pada meM ratnaprabhA Adi pRthviyoM kA carama aura acarama kI dRSTi se bIsavIM siddhasukha-viMzikA hai jisameM siddhoM ke sakha kA vivecana hai| isa vivecana kiyA gayA hai / gyArahaveM pada meM bhASA ke svarUpa ke sAtha hI prakAra ina bIsa viMzikAoM meM jainadharma aura sAdhanA se sambandhita vividha strI, puruSa aura napuMsaka ke lakSaNoM ko batAyA gayA hai / bArahaveM pada meM niyoM viSayoM kA vivecana hai| audArikAdi zarIra ke sAmAnya svarUpa kA varNana tathA terahaveM pada kI vyAkhyA meM jIva aura ajIva ke vividha pariNAmoM kA pratipAdana kiyA yogaviMzikA gayA hai| Age ke padoM kI vyAkhyA meM kaSAya, indriya, yoga, lezyA, yaha prAkRta meM nibaddha mAtra 20 gAthAoM kI eka laghu racanA hai| kAya-sthiti, antaH kriyA, avagAhanA, saMsthAnAdi kriyA, karma prakRti, isameM jaina-paramparA meM pracalita mana, vacana aura kAya-rUpa pravRtti vAlI karma-bandha, AhAra-pariNAma, upayoga, pazyatA, saMjJA, saMyama, avadhi, paribhASA ke sthAna para mokSa se jor3ane vAle dharma vyApAra ko yoga kahA pravicAra, vedanA aura samudghAta kA vizeSa varNana kiyA gayA hai| tIsaveM gayA hai| sAtha hI isameM yoga kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isakI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 683 bhI carcA kI gaI hai| yogaviMzikA meM yoga ke nimna pA~ca bhedoM kA varNana yoga kA adhikArI mAnA hai / yoga kA prabhAva, yoga kI bhUmikA ke hai- (1) sthAna, (2) urNa, (3) artha, (4) Alambana, (5) anaalmbn| rUpa meM pUrvasevA,pA~ca prakAra ke anuSThAna, samyaktava-prApti kA vivecana, yoga ke ina pA~ca bhedoM kA varNana isase pUrva kisI bhI jaina-grantha meM nahIM virati, mokSa, AtmA kA svarUpa, kArya kI siddhi meM samabhAva, miltaa| ata: yaha AcArya kI apanI maulika kalpanA hai / kRti ke kAlAdi ke pA~ca kAraNoM kA balAbala, mahezvaravAdI evaM puruSAdvaitavAdI anta meM icchA, prakRti, sthiratA aura siddhi -ina cAra yogAMgoM aura ke matoM kA nirasana Adi ke sAtha hI haribhadra ne 'guru' kI vistAra kRti, bhakti, vacana aura asaGga-ina cAra anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA se vyAkhyA kI hai| gayA hai / isake atirikta isameM caityavandana kI kriyA kA bhI ullekha AdhyAtmika vikAsa kI pA~ca bhUmikAoM meM se prathama cAra kA pataJjali ke anusAra samprajJAta-asamprajJAta ke rUpa meM nirdeza, sarvadeva namaskAra kI udAravRtti ke viSaya meM 'cArisaMjIvanI', nyAya gopendraM aura yogazataka kAlAtItaM ke mantavya aura kAlAtIta kI anupalabdha kRti meM se sAta yaha 101 prAkRta gAthAoM meM nibaddha AcArya haribhadra kI yoga avataraNa, Adi bhI isa grantha ke mukhya pratipAdya haiM / punaH isameM jIva sambandhI racanA hai / graMtha ke prArambha meM nizcaya aura vyavahAra dRSTi se ke bhedoM ke antargat apunarbandhaka samyaka dRSTi yA bhinna graMthI, dezavirati yoga kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usake pazcAt AdhyAtmika aura sarva-virati kI carcA kI gaI hai| yogAdhikAra prApti ke sandarbha meM vikAsa ke upAyoM kI carcA kI gaI hai / grantha ke uttarArddha meM citta pUrvasevA ke rUpa meM vividha AcAra-vicAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ko sthira karane ke liye apanI vRttiyoM ke prati sajaga hone yA unakA avalokana karane kI bAta kahI gaI hai / anta meM yoga se prApta AdhyAtmika vikAsa kI carcA karate hue adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRtti-saMkSaya- ina pA~ca bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| labdhiyoM kI carcA kI gaI hai| sAtha hI inakI pataJjali anumodita samprajJAta aura asamprajJAta samAdhi yogadRSTisamuccaya se tulanA bhI kI gaI hai| isameM vividha prakAra ke yaugika anuSThAnoM kI yogadRSTisamuccaya jaina yoga kI eka mahattvapUrNa racanA hai| bhI carcA hai jo isa bAta ko sUcita karate haiM ki sAdhaka yoga-sAdhanA AcArya haribhadra ne ise 227 saMskRta padyoM meM nibaddha kiyA hai / isameM kisa uddezya se kara rahA hai / yaugika anuSThAna pA~ca haiM- (1) viSAnuSThAna, sarvaprathama yoga kI tIna bhUmikAoM kA nirdeza hai: (1) dRSTiyoga, (2) garAnuSThAna, (3) anAnuSThAna, (4) taddhetu-anuSThAna, (5) amRtAnuSThAna / (2) icchAyoga aura (3) saamrthyyog| inameM pahale tIna 'asad anuSThAna' haiM tathA antima ke do anuSThAna dRSTiyoga meM sarvaprathama mitrA, tArA, balA, dIpA, sthirA, kAntA, 'sadanuSThAna' hai| prabhA aura parA- ina ATha dRSTiyoM kA vistRta varNana hai| saMsArI jIva kI sadyogacintAmaNi' se prArambha hone vAlI isa vRtti kA zloka acaramAvartakAlIna avasthA ko 'ogha-dRSTi' aura caramAvartakAlIna avasthA pariNAma 3620 hai / yogabindu ke spaSTIkaraNa ke liye yaha vRtti ko yoga-dRSTiyoM ke prasaMga meM hI jaina-paramparA sammata caudaha guNasthAnoM kI atyanta mahattvapUrNa hai| bhI yojanA kara lI hai / isake pazcAt unhoMne icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga kI carcA kI hai / grantha ke anta meM unhoMne yoga adhikArI ke SaDdarzanasamuccaya rUpa meM gotrayogI, kulayogI, pravRttacakrayogI aura siddhayogI- ina cAra SaDdarzanasamuccaya AcArya haribhadra kI lokavizruta dArzanika prakAra ke yogiyoM kA varNana kiyA hai| racanA hai| mUla kRti mAtra 87 saMskRta zlokoM meM nibaddha hai| isameM AcArya haribhadra ne isa grantha para 100 padya pramANa vRtti bhI AcArya haribhadra ne cArvAka, bauddha, nyAya-vaizeSika, sAMkhya, jaina aura likhI hai, jo 1175 zloka parimANa hai| jaimini (mImAMsA darzana) ina cha: darzanoM ke siddhAntoM kA, unakI mAnyatA ke anusAra saMkSepa meM vivecana kiyA hai / jJAtavya hai ki darzana-saMgrAhaka granthoM yogabindu meM yaha eka aisI kRti hai jo ina bhinna-bhinna darzanoM kA khaNDana-maNDana haribhadrasUri kI yaha kRti anuSTupa chanda ke 527 saMskRta padyoM se Upara uThakara apane yathArtha svarUpa meM prastuta karatI hai / isa kRti ke meM nibaddha hai| isa kRti meM unhoMne jaina yoga ke vistRta vivecana ke sAtha- sandarbha meM vizeSa vivecana hama haribhadra ke vyaktitva kI carcA karate samaya sAtha anya paramparAsammata yogoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka kara cuke haiN| vivecana bhI kiyA hai / isameM yoga adhikAriyoM kI carcA karate hue unake do prakAra nirUpita kiye gae haiM - (1) caramAvRtavRtti, (2) acaramAvRta- zAstravArtAsamuccaya AvRta vRtti / isameM caramAvRtavRtti ko hI mokSa kA adhikarI mAnA gayA jahA~ SaDdarzanasamuccaya meM vibhinna darzanoM kA yathArtha prastutIkaraNa hai / yoga ke adhikArI-anadhikArI kA nirdeza karate samaya moha meM hai, vahA~ zAstravArtAsamuccaya meM vividha bhAratIya darzanoM kI samIkSA Abaddha saMsArI jIboM ko 'bhavAbhinandI' kahA hai aura cAritrI jIvoM ko prastuta kI gayI hai / SaDdarzanasamuccaya kI apekSA yaha eka vistRta kRti
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 hai| AcArya haribhadra ne ise 702 saMskRta zlokoM meM nibaddha kiyA hai| vahA~ anekAntavAdapraveza sAmAnya vyakti hetu anekAntavAda ko bodhagamya yaha kRti ATha stabakoM meM vibhakta hai| prathama stabaka meM sAmAnya upadeza banAne ke liye likhA gayA hai / yaha grantha bhI saMskRta bhASA meM nibaddha hai / ke pazcAt cArvAka mata kI samIkSA kI gayI hai / dvitIya stabaka meM bhI isakI viSaya-vastu anekAntajayapatAkA ke samAna hI hai / cArvAka mata kI samIkSA ke sAtha-sAtha ekAnta-svabhAvavAdI Adi matoM kI samIkSA kI gayI hai| isa grantha ke tIsare stabaka meM AcArya haribhadra nyAyapraveza TIkA ne Izvara-kartRtva kI samIkSA kI hai| caturtha stabaka meM vizeSa rUpa se sAMkhya haribhadra ne svatantra dArzanika granthoM ke praNayana ke sAtha-sAtha anya mata kI aura prasaMgAntara se bauddhoM ke vizeSavAda aura kSaNikavAda kA khaNDana paramparA ke dArzanika granthoM para bhI TIkAe~ likhIM haiN| inameM bauddha dArzanika kiyA gayA hai| paJcam stabaka bauddhoM ke hI vijJAnavAda kI samIkSA prastuta diGnAga ke nyAya-praveza para unakI TIkA bahuta hI prasiddha hai / isa grantha karatA hai / SaSTha stabaka meM bauddhoM ke kSaNikavAda kI vistAra se samIkSA kI meM nyAya-sambandhI bauddha mantavya ko hI spaSTa kiyA gayA hai / yaha grantha gayI hai / saptama stabaka meM haribhadra ne vastu kI anantadharmAtmakatA aura haribhadra kI vyApaka aura udAra dRSTi kA paricaya detA hai| isa grantha ke syAdvAda kI prasthApanA kI hai| sAtha hI isa stabaka ke anta meM vedAnta kI mAdhyama se jaina paramparA meM bhI bauddhoM ke nyAya-sambandhI mantavyoM ke adhyayana samIkSA bhI kI gayI hai / aSTam stabaka meM mokSa evaM mokSa-mArga kA vivecana kI paramparA kA vikAsa huA hai| hai| isI krama meM isa stabaka meM prasaMgAntara se sarvajJatA ko siddha kiyA hai| isake sAtha hI isa stabaka meM zabdArtha ke svarUpa para bhI vistAra se carcA dharmasaMgrahaNI upalabdha hotI hai / isa grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM nyAya-vaizeSika, yaha haribhadra kA dArzanika grantha hai / 1296 gAthAoM meM nibaddha sAMkhya, bauddha Adi darzanoM kI samIkSA hote hue bhI unake prasthApakoM ke prati isa grantha meM dharma ke svarUpa kA nikSepoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai / vizeSa Adara-bhAva prastuta kiyA gayA hai aura unake dvArA pratipAdita malayagiri dvArA isa para saMskRta TIkA likhI gayI hai / isameM AtmA ke siddhAntoM kA jaina dRSTi ke sAtha sundara samanvaya kiyA gayA hai| isa sandarbha anAdi anidhanatva,amUrttatva, pariNAmitva jJAyaka-svarUpa, kartRtva-bhoktRtva meM hama vizeSa carcA haribhadra ke vyaktitva evaM avadAna kI carcA ke prasaMga meM aura sarvajJa-siddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kara cuke haiM, ata: yahA~ ise hama yahIM virAma dete haiN| lokatattvanirNaya anekAntajayapatAkA lokatattvanirNaya meM haribhadra ne apanI udAra dRSTi kA paricaya diyA jaina darzana kA kendrIya siddhAnta anekAntavAda hai / isa siddhAnta hai / isa grantha meM jagat-sarjaka-saMcAlaka ke rUpa meM mAne gae IzvaravAda ke prastutIkaraNa hetu AcArya haribhadra ne saMskRta bhASA meM isa grantha kI kI samIkSA tathA loka-svarUpa kI tAttvikatA kA vicAra kiyA gayA hai| racanA kii| cU~ki isa grantha meM anekAntavAda ko anya dArzanika siddhAntoM isameM dharma ke mArga para calane vAle pAtra evaM apAtra kA vicAra karate hue para vijaya prApta karane vAlA dikhAyA gayA hai, ata: isI AdhAra para supAtra ko hI upadeza dene ke vicAra kI vivecanA kI gayI hai| isakA nAmakaraNa anekAntajayapatAkA kiyA gayA hai / isa grantha meM cha: adhikAra haiM- prathama adhikAra meM anekAntadRSTi se vastu ke sad-asad darzanasaptatikA svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| dUsare adhikAra meM vastu ke nityatva isa prakaraNa meM samyaktavayukta zrAvakadharma kA 120 gAthAoM meM aura anityatva kI samIkSA karate hue use nityAnitya batAyA gayA hai| upadeza saMgRhIta hai / isa grantha para zrI mAnadevasUri kI TIkA hai| tRtIya adhikAra meM vastu kA sAmAnya athavA vizeSa mAnane vAle dArzanika matoM kI samIkSA karate hue anta meM vastu ko sAmanya- brahmasiddhisamuccaya vizeSAtmaka siddha karake anekAntadRSTi kI puSTi kI gayI hai| Age caturtha AcArya haribhadra dvArA racita isa saMskRta grantha meM kula 423 padya adhikAra meM vastu ke abhilApya aura anabhilApya matoM kI samIkSA karate hI upalabdha haiM / Adya pada meM mahAvIra ko namaskAra kara brahmAdi ke svarUpa hae use vAcyAvAcya nirUpati kiyA gayA hai| agale adhikAroM meM bauddhoM ko batAne kI pratijJA kI hai / isa grantha meM sarvadharmoM kA samanvaya kiyA ke yogAcAra darzana kI samIkSA evaM mukti sambandhI vibhinna mAnyatAoM kI gayA hai / yaha grantha apUrNa pratIta hotA hai / samIkSA kI gayI hai / isa prakAra isa kRti meM anekAnta dRSTi se paraspara virodhI matoM ke madhya samanvaya sthApita kiyA gayA hai| sambodhaprakaraNa 1590 padyoM kI yaha prAkRta racanA bAraha adhikAroM meM vibhakta anekAntavAdapraveza hai| isameM guru, kuguru, samyaktva evaM deva kA svarUpa, zrAvakadharma aura jahA~ anekAntajayapatAkA prabuddha dArzanikoM ke samakSa anekAntavAda pratimAe~, vrata, AlocanA tathA mithyAtva Adi kA varNana hai / isameM ke gAmbhIrya ko samIkSAtmaka zailI meM prastuta karane hetu likhI gayI hai, haribhadra ke yuga meM jaina muni saMgha meM Aye hue cAritrika patana kA sajIva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 685 citraNa hai jisakI carcA hama pUrva meM kara cuke haiN| saMskRta bhASA meM nibaddha kI thii| yadyapi aneka granthoM meM isakA ullekha dharmabinduprakaraNa milatA hai, parantu isakI Aja taka koI prati upalabdha nahIM huI hai / nAma 542 sUtroM meM nibaddha yaha grantha cAra adhyAyoM meM vibhakta hai| isameM sAmya ke kAraNa aneka bAra haribhadrakRta isa prAkRta kRti (sAvayapaNNatti) zrAvaka aura zramaNa-dharma kI vivecanA kI gayI hai / zrAvaka banane ke pUrva ko tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAti kI racanA mAna liyA jAtA hai, jIvana ko pavitra aura nirmala banAne vAle pUrva mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM kintu yaha eka bhrAnti hI hai / paJcAzaka kI abhayadevasUri kRta vRtti kI vivecanA kI gayI hai / isa para municandrasUri ne TIkA likhI hai| meM aura lAvaNyasUri kRta dravya saptati meM ise haribhadra kI kRti mAnA gayA hai| isa kRti meM sAvaga (zrAvaka) zabda kA artha, samyaktva kA svarUpa upadezapada navatattva, aSTakarma, zrAvaka ke 12 vrata aura zrAvaka samAcArI kA __isa grantha meM kula 1040 gAthAe~ haiM / isa para municandrasUri vivecana upalabdha hotA hai| ne sukhabodhinI TIkA likhI hai| AcArya ne dharmakathAnuyoga ke mAdhyama isa para svayaM AcArya haribhadra kI digpradA nAma kI svopajJa se isa kRti meM manda buddhi vAloM ke prabodha ke lie jaina dharma ke saMskRta TIkA bhI hai| isameM ahiMsANuvrata aura sAmAyikavrata kI carcA upadezoM ko sarala laukika kathAoM ke rUpa meM saMgRhIta kiyA hai| karate hue AcArya ne aneka mahattvapUrNa praznoM kA uttara diyA hai / TIkA mAnava paryAya kI durlabhatA evaM buddhi camatkAra ko prakaTa karane ke meM jIva kI nityAnityatA Adi dArzanika viSayoM kI bhI gambhIra carcA liye kaI kathAnakoM kA granthana kiyA hai / manuSya-janma kI durlabhatA upalabdha hotI hai| ko collaka, pAzaka, dhAnya, dyUta, ratna, svapana, cakrayUpa Adi jaina AcAra sambandhI granthoM meM paJcavastuka tathA zrAvakaprajJapti ke dRSTAntoM ke dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| atirikta aSTakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, viMzikAe~ aura paJcAzakaprakaraNa bhI AcArya haribhadra kI mahattvapUrNa racanAe~ haiM / paMcavastuka (paMcavatyuga) AcArya haribhadra kI yaha kRti prAkRta bhASA meM nibaddha hai / isameM aSTakaprakaraNa 1714 padya haiM jo nimna pA~ca adhikAroM meM vibhakta haiM isa grantha meM 8-8 zlokoM meM racita nimnalikhita 32 1. pravrajyAvidhi ke antargata 228 padya haiM / isameM dIkSAsambandhI prakaraNa haiM - vidhi-vidhAna diye gae haiN| (1) mahAdevASTaka, (2) snAnASTaka, (3) pUjASTaka, 2. nityakriyA sambandhI adhikAra meM 381 padya haiM / yaha (4) agnikArikASTaka, (5) trividhabhikSASTaka, (6) sarvasampamunijIvana ke dainandina pratyayoM sambandhI vidhi-vidhAna kI carcA karatA hai| karibhikSASTaka,(7) pracchannabhojASTaka, (8) pratyAkhyAnASTaka, (9) jJAnASTaka, 3. mahAvratAropaNa vidhi ke antargata 321 padya haiM / isameM bar3I (10) vairAgyASTaka (11) tapASTaka, (12) vAdASTaka, (13) dharmavAdASTaka, dIkSA arthAt mahAvratAropaNa vidhi kA vivecana huA hai, sAtha hI isameM (14) ekAntanityavAdakhaNDanASTaka, (15) ekAntakSaNikavAda-khaNDanASTaka, sthavirakalpa, jinakalpa aura unase sambandhita upadhi Adi ke sambandha meM (16) nityAnityavAdapakSamaMDanASTaka, (17) mAMsabhakSaNa-dUSaNASTaka, bhI vicAra kiyA gayA hai| (18) mAMsabhakSaNamatadUSaNASTaka (19) madyapAnadUSaNASTaka (20) maithunadUSANASTaka, caturtha adhikAra meM 434 gAthAe~ hai| inameM AcArya-pada sthApanA, (21) sUkSmabuddhiparikSaNASTaka, (22) bhAvazuddhivicArASTaka, gaNa-anujJA, ziSyoM ke adhyayana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kI carcA (23) jinamatamAlinya niSedhASTaka, (24) puNyAnubandhipuNyASTaka, karate hue pUjA-stavana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kA nirdeza isameM (25) puNyAnubandhipuNyaphalASTaka, (26) tirthakRtadAnASTaka, milatA haiM / paJcama adhikAra meM sallekhanA sambandhI vidhAna diye gae haiN| (27) dAnazaMkAparihArASTaka, (28) rAjyAdidAnadoSaparihArASTaka, isameM 350 gAthAe~ hai| (29) sAmAyikASTaka, (30) kevalajJanASTaka, (31) tIrthaMkaradezanASTaka, isa kRti kI 550 zloka parimANa ziSyahitA nAmaka (32) mokSasvarUpASTaka / ina sabhI aSTakoM meM apane nAma ke anurUpa svopajJa TIkA bhI milatI hai / vastutaH yaha grantha vizeSa rUpa se jaina viSayoM kI carcA hai| muni-AcAra se sambandhita hai aura isa vidhA kA yaha eka Akara grantha bhI kahA jA sakatA hai| dhUrtAkhyAna yaha eka vyaMgyapradhAna racanA hai / isameM vaidika purANoM meM varNita zrAvakaprajJapti (sAvayapatti ) asambhava aura avizvasanIya bAtoM kA pratyAkhyAna pA~ca dhUrtoM kI kathAoM 405 prAkRta gAthAoM meM nibaddha yaha racanA zrAvakAcAra ke ke dvArA kiyA gayA hai / lAkSaNika zailI kI yaha advitIya racanA hai| sambandha meM AcArya haribhadra kI eka mahattvapUrNa kRti hai| aisA mAnA jAtA rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANoM meM pAI jAne vAlI kathAoM kI hai ki isake pUrva AcArya umAsvAti ne bhI isI nAma kI eka kRti aprAkRtika, avaijJAnika, abauddhika mAnyatAoM tathA pravRttiyoM kA kathA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 ke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA gayA hai| vyaMgya aura sujhAvoM ke mAdhyama 11. sAdhadharmavidhi se asambhava aura managaDhanta bAtoM ko tyAgane kA saMketa diyA gayA hai| 12. sAdhusAmAcArI vidhi khaDDapanA ke caritra aura bauddhika vikAsa dvArA nArI ko vijaya dilAkara 13. piNDavidhAnavidhi madhyakAlIna nArI ke caritra ko udghATita kiyA gayA hai / 14. zIlAGgavidhAnavidhi 15. AlocanAvidhi dhyAnazatakavRtti 16. prAyazcittavidhi pUrva RSipraNIta dhyAnazataka grantha kA gambhIra viSaya-Arta, raudra, 17. kalpavidhi dharma, zukla- ina cAra prakAra ke dhyAnoM kA sugama vivaraNa diyA gayA hai| 18. bhikSupratimAkalpavidhi dhyAna kA yaha eka advitIya grantha hai| 19. tapavidhi uparokta paMcAzaka apane-apane viSaya ko gambhIratA se kintu yatidinakRtya saMkSepa meM prastuta karate haiN| ina sabhI paMcAzakoM kA mUla pratipAdya zrAvaka isa grantha meM mukhyatayA sAdhu ke dainika AcAra evaM kriyAoM kA . evaM muni AcAra se sambandhita haiM aura yaha spaSTa karate haiM ki jaina paramparA varNana kiyA gayA hai / SaDAvazyaka ke vibhinna AvazyakoM ko sAdhu ko meM zrAvaka aura muni ke lie karaNIya vidhi-vidhAnoM kA svarUpa usa yuga apane dainika jIvana meM pAlana karanA cAhie, isakI vizad vivecanA isa meM kaisA thA / grantha meM kI gayI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI eka viziSTa pratibhAsampanna AcArya rahe haiM / unake dvArA kI gaI paJcAzaka (paMcAsaga) sAhitya sevA na kevala jaina sAhitya apitu sampUrNa bhAratIya vAGmaya meM __ AcArya haribhadrasUri kI yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM racita apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / haribhadra ne jo udAtta dRSTi, asAmpradAyika hai / isameM unnIsa paJcAMzaka haiM jisameM dUsare meM 44 aura sattarahaveM meM 52 vRtti aura nirbhayatA apanI kRtiyoM meM pradarzita kI hai, vaisI unake pUrvavartI tathA zeSa meM 50-50 padya haiM / vIragaNi ke ziSya zrI candrasUri ke ziSya athavA uttaravartI kisI bhI jaina-jainetara vidvAn ne zAyada hI pradarzita kI yazodeva ne pahale paJcAzaka para jaina mahArASTI meM vi. saM0 1172 meM eka ho| unhoMne anya darzanoM ke vivecana kI eka svastha paramparA sthApita cUrNi likhI thI jisameM prArambha meM tIna padya aura anta meM prazasti ke cAra kI tathA dArzanika aura yoga-paramparA meM vicAra evaM vartana kI jo padya haiM, zeSa grantha gadya meM hai, jisameM samyaktva ke prakAra, usake yatanA, abhinava dazA udghATita kI vaha vizeSakara Aja ke yuga ke asAmpradAyika abhiyoga aura dRSTAnta ke sAtha-sAtha manuSya bhava kI durlabhatA Adi evaM tulanAtmaka aitihAsika adhyayana ke kSetra meM adhika vyavahArya haiM / anyAnya viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAmAcArI viSaya kA aneka bAra ullekha huA hai / maNDanAtmaka zailI meM racita hone ke kAraNa isameM sandarbha 'tulAdaNDa nyAya' kA ullekha bhI hai / Avazyaka cUrNi ke dezavirati meM 1. Avazyaka TIkA kI antima prazasti meM unhoMne likhA haijisa taraha navapayapayaraNa meM nau dvAroM kA pratipAdana hai, usI prakAra yahA~ para "samAptA ceyaM ziSyahitA nAma AvazyakaTIkA / kRti: bhI nau dvAroM kA ullekha hai| sitAmbarAcAryajinabhaTa- nigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakApaMcAzakoM meM jaina AcAra aura vidhi-vidhAna ke sambandha meM cAryajinadattaziSyasya dharmato yAkinI mahattarAsUnoralpamaterAcArya aneka gambhIra praznoM ko upasthita karake unake samAdhAna prastuta kiye haribhadrasya / gaye haiM / nimna unnIsa paMcAzaka upalabdha hote haiM / 2. jAiNimayahariAe raiyA eeu dhammaputteNa / 1. zrAvakadharmavidhi haribhaddAyarieNaM bhavavirahaM icchAmANeNa / / 2.jinadIkSAvidhi -upadezapada kI antima prazasti 3. caityavandanavidhi 3. ciraM jIvau bhavavirahasUri tti / -kahAvalI, patra 301a 4. pUjAvidhi 4. samadarzI AcArya haribhadra, paM0 sukhalAlajI, pR0 40 5. pratyAkhyAnavidhi 5. SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 14 / 6. stavanavidhi 6. vahI, prastAvanA, pR0 19 / 7. jinabhavananirmANavidhi 7. samadarzI AcArya haribhadra, pR0 43 / 8. jinabimbapratiSThAvidhi 8. vahI, pR0 47 / 9. yAtrAvidhi 9. SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 14 / 10. upAsakapratimAvidhi 10. vahI, pR0 19 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ samadarzI AcArya haribhadra 687 11. karmaNo bhautikatvena yadvaitadapi sAmpratam / - vahI, 1/4 uttarArdha AtmanovyatiriktaM tat citrabhAvaM yato matam / / 29. jattha ya visaya-kasAyaccAgo maggo havijja No aNNo / zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH sampracakSate / - vahI, 1/5 pUrvArdha anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM matam / / 30. seyambaro ya Asambaro ya baddho ya ahava aNNo vA / / - zAstravArtAsamuccaya, 95-96 samabhAvabhAvi apyA lahai mukkhaM na saMdeho / / 12. samadarzI AcArya haribhadra, pR0 53-54 / - vahI, 1/3 13. vahI, pR0 55 / 31. nAmAi cauppabheo bhnnio| - vahI, 1/5 14. tatazcezvara kartRttvavAdo'yaM yulpate param / (vyAkhyA lekhaka kI apanI hai / ) samyagnyAyAvirodhena yathA''huH shuddhbuddhtH|| 32. takkAi joya karaNA khoraM payauM ghayaM jahA hujjA / IzvaraH paramAtmaiva taduktavratasevanAt / / ___ -vahI, 1/7 33. bhAvagayaM taM maggo tassa visuddhIi heuNo bhnniyaa| yato muktistatastasyAH kartA syAdguNabhAvataH / / - vahI, 1/11 pUrvArddha tadanAsevanAdeva yatsaMsAro'pi tattvataH / 34. tammi ya paDhame sudde sabbANi tayaNasArANi / - vahI, 1/10 tene tasyApi kartRtvaM kalpyAnaM na duSyati / / 35. vahI, 1/99-104 - zAstravArtAsamuccaya, 203-205 36. vahI, 1/108 15. paramaizvaryayuktatvAnmata: Atmaiva cezvaraH / 37. vahI, 2/10, 13, 32, 33, 34. sa ca kati nirdoSaH kartavAdo vyavasthitaH // 38. vahI, 2/34-36, 42, 46, 49-50 2/52, 56-74 vahI, 207 88-92 16. prakRtiM cApi satryAyAtkarmaprakRtimeva hi / / 39. vahI, 2/20 evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / 40. jaha asui ThANaMpaDiyA caMpakamAlA na kIrate sIse / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH / / pAsasthAiThANe vaTTamANA iha apujjA / / - vahI, 2/22 . vahI, 232-237 41. jaDa cariuM no sakko saddha jailiMga mhvpuuytttthii| 17. anye tvbhiddhtyevmetdaasthaanivRttye|| to gihiliMga giNhe no liMgI pUyaNArihao / / kSaNika sarvameveti buddhanoktaM na tattvataH / / ___ -vahI, 1/275 vijJAnamAtramapyevaM brAhyasaMganivRttaye / 42. eyArisANa dussIlayANa sAhupisAyANa matti pUvvaM / vineyAn kAMzcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH / / je vaMdaNanamaMsAi kuvvaMti na mahApAvA ? - vahI, 464-465 __-vahI, 1/114 18. anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / suhasIlAo sacchaMdacAriNo veriNo sivapahassa / advaitadezanA zAstre nirdiSTiA na tu tattvataH / / vahI, 550 ANAbhaTTAo bahujaNAo mA bhaNaha saMvRtti / / 19. jJAnayogAdato muktiriti samyag vyavasthitam / devAi davvabhakkhaNatapparA taha umaggapakkhakarA / tantrAntarAnurodhena gItaM cetthaM na doSakRt // vahI, 579 sAhu jaNANapaosaM kAriNaM mAbhaNaMha saMghaM / / 20. yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jahamma anII aNAyAra seviNo dhammanIiM pddikuulaa| jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH / / vahI, 21. sAhupabhii cauro vi bahuyA avi mA bhaNaha saMghaM / yogadRSTisamuccaya, 87 evaM 88 asaMghaM saMgha je bhaNita rAgeNa ahava doseNa / 22. zAstravArtAsamuccaya, 20 cheo vA muhattaM pacchittaM jAyae tesiM / / 23. yogadRSTisamuccaya, 86-101 / -vahI, 1/119-121, 123 24. vahI, 107-109 / 44. gabbhapaveso vi varaM bhaddavaro narayavAsa pAso vi / 25. citrA tu dezanaiteSAM syAd vineyAnuguNyataH / mA jiNa ANA lovakare vasaNaM nAma saMghe ve / / __yasmAdete mahAtmAno bhvvyaadhibhissgvraaH|| - vahI,134 - vahI, 2/132 26. yadvA tattannAyapekSA tatkAlAdiniyogataH / 45. vahI, 2/103 RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH / / - vahI, 138 46. vahI, 2/104 27. maggo maggo loe bhaNaMti, savve maggaNA rahiyA / 47. vesAgihesu gamaNaM jahA nisiddhaM sukula bahuyANaM / -sambodhaprakaraNa, 1/4 pUrvArdha taha hINAyAra jai jaNa saMga saDDANa paDisiddhaM / / 28. paramappa maggaNA jattha tammaggo mukkha magguti / / paraM diTThi viso sappo varaM halAhalaM visaM /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ hINAyAra agIyattha vayaNapasaMgaM khu No bhaddo / - vahI, 2/101-102 . vahI, zrAvaka-dharmAdhikAra, 2,3 51. vistAra ke lie dekheM sambodhaprakaraNa gurusvarUpAdhikAra / isameM 48. vahI, 2/77-78 375 gAthAoM meM suguru kA svarUpa varNita hai / 49. bAlA vaMyati evaM veso titthakarANa esovi / 52. no appaNa parAyA guruNo kaiyA vi huMti saDDhANaM / namaNijjo dhiddhi aho sirasUlaM kassa pukkarimoM / / jiNa vayaNa rayaNanihiNo savve te vanniyA guruNo / - vahI, 2/76 -vahI, gurusvarUpAdhikara: 3 50. varaM vAhI varaM maccU varaM dAriddasaMgamo / 53. lokatattvanirNaya, 32-33 varaM araNNevAso ya mA kulIlANa saMgamo / 54. yogadRSTisamuccaya, 129 / hINAyAro vi varaM mA kusIlaeNa saMgamo bhadaM / 55. jinaratnakoza, haridAmodara velaMkara, bhaMDArakara ArieNTala risarca jamhA hINo appa nAsai savvaM hu sIla nihiM / / insTIcyUTa, pUnA 1944, pR0 144 AcArya hemacandra : eka yugapuruSa AcArya hemacandra bhAratIya manISArUpI AkAza ke eka meM dhArmika samanvayazIlatA ke bIja adhika vikasita ho ske| dUsare dedIpyamAna nakSatra haiN| vidyopAsaka zvetAmbara jaina AcAryoM meM bahuvidha aura zabdoM meM dharmasamanvaya kI jIvanadRSTi to unheM apane pArivArika pariveza vipula sAhityastraSTA ke rUpa meM AcArya haribhadra ke bAda yadi koI mahattvapUrNa se hI milI thii| nAma hai to vaha AcArya hemacandra kA hI hai| jisa prakAra AcArya haribhadra AcArya devacandra jo ki AcArya hemacandra ke dIkSAgaru the, svayaM ne vividha bhASAoM meM jaina vidyA kI vividha vidyAoM para vipula sAhitya bhI prabhAvazAlI AcArya the| unhoMne bAlaka caMgadeva (hemacandra ke janma kA kA sRjana kiyA thA, usI prakAra AcArya hemacandra ne vividha vidyAoM para nAma) kI pratibhA ko samajha liyA thA, isaliye unhoMne unakI mAtA se vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai| AcArya hemacandra gujarAta kI vidvat unheM bAlyakAla meM hI prApta kara liyaa| AcArya hemacandra ko unakI alpa paramparA ke pratibhAzAlI aura prabhAvazAlI jaina AcArya haiN| unake sAhitya bAlyAvasthA meM hI guru dvArA dIkSA pradAna kara dI gaI aura vidhivata rUpa meM jo bahuvidhatA hai vaha unake vyaktitva evaM unake jJAna kI bahuvidhatA se unheM dharma, darzana aura sAhitya kA adhyayana karavAyA gyaa| vastutaH kI paricAyikA hai| kAvya, chanda, vyAkaraNa, koza, kathA, darzana, hemacandra kI pratibhA aura devacandra ke prayatna ne bAlaka ke vyaktitva ko adhyAtma aura yoga-sAdhanA Adi sabhI pakSoM ko AcArya hemacandra ne apanI eka mahanIyatA pradAna kii| hemacandra kA vyaktitva bhI unake sAhitya kI sRjanadharmitA meM sameTa liyA hai| dharmasApekSa aura dharmanirapekSa donoM hI prakAra bhA~ti bahu-AyAmI thaa| ve kuzala rAjanItijJa, mahAn dharmaprabhAvaka, lokake sAhitya ke sRjana meM unake vyaktitva kI samAnatA kA anya koI nahIM kalyANakartA evaM apratima vidvAn sabhI kucha the| unake mahAn vyaktitva milatA hai| jisa mor3havaNika jAti ne samprati yuga meM gA~dhI jaise mahAn ke sabhI pakSoM ko ujAgara kara pAnA to yahA~ sambhava nahIM hai, phira bhI maiM vyakti ko janma diyA usI mor3havaNika jAti ne AcArya hemacandra ko bhI kucha mahattvapUrNa pakSoM para prakAza DAlane kA prayatna avazya kruuNgaa| janma diyA thaa| hemacandra kI dhArmika sahiSNutA AcArya hemacandra kA janma gujarAta ke dhandhukA nagara meM zreSThi yaha satya hai ki AcArya hemacandra kI jainadharma ke prati ananya cAciga tathA mAtA pAhiNI kI kukSi se I0 san 1088 meM huA thaa| niSThA thI kintu sAtha hI ve anya dharmoM ke prati sahiSNu bhI the| unheM yaha jo sUcanAe~ upalabdha haiM unake AdhAra para yaha mAnA jAtA hai ki hemacandra guNa apane parivAra se hI virAsata meM milA thaa| jaisA ki sAmAnya vizvAsa ke pitA zaiva aura mAtA jainadharma kI anuyAyI thiiN| Aja bhI gujarAta hai, hemacandra kI mAtA jaina aura pitA zaiva the| eka hI parivAra meM vibhinna kI isa mor3havaNika jAti meM vaiSNava aura jaina donoM dharmoM ke anuyAyI dharmoM ke anuyAyiyoM kI upasthiti usa parivAra kI sahiSNuvRtti kI hI pAe jAte haiN| ata: hemacandra ke pitA cAciga ke zaivadharmAvalambI aura paricAyaka hotI hai| AcArya kI isa kulagata sahiSNuvRti ko jainadharma ke mAtA pAhiNI ke jainadharmAvalambI hone meM koI virodha nahIM hai kyoMki anekAntavAda kI udAra dRSTi se aura adhika bala milaa| yadyapi yaha satya prAcIna kAla se hI bhAratavarSa meM aise aneka parivAra rahe haiM jinake sadasya hai ki anya jaina AcAryoM ke samAna hemacandra ne bhI 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikA' bhinna-bhinna dharmoM ke anuyAyI hote the| sambhavataH pitA ke zaivadharmAvalambI nAmaka samIkSAtmaka grantha likhA aura usameM anya darzanoM kI mAnyatAoM aura mAtA ke jainadharmAvalambI hone ke kAraNa hI hemacandra ke jIvana kI samIkSA bhI kii| kintu isase yaha anumAna nahIM lagAnA cAhiye ki