Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya pUjyapAda kRta samAdhitantra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ STD Pandit Nathuram Premi Research Series Volume 5 Acarya Pujyapada's SAMADHITANTRA Hindi translation by Dr. Jaykumar Jalaj Edited by Manish Modi Hindi Granth Karyalay Mumbai 2008
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ "Samadhitantra" By Acarya Pujyapada Pandit Nathuram Premi Research Series Volume 5 Hindi translation by Dr. Jaykumar Jalaj Edited by Manish Modi Mumbai: Hindi Granth Karyalay, 2008 ISBN 978-81-88769-06-3 Cover Photo: Bahubali, Rashtrakuta, 9th century CE Photo reproduced by the kind permission of: 'The Trustees, Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya (formerly Prince of Wales Museum of Western India), Mumbai'. HINDI GRANTH KARYALAY Publishers Since 1912 9 Hirabaug CP Tank Mumbai 400004 INDIA Phones: +91 22 2382-6739, 2035-6659 Email: gommateshvara@gmail.com Web: www.hindibooks.8m.com Web: www.gohgk.com Blog: hindigranthkaryalay.blogspot.com Yahoogroup: groups.yahoo.com/group/Hindibooks Yahoogroup: groups.yahoo.com/group/JainandIndology Third Edition: 2008 Copyright: Hindi Granth Karyalay Library of Congress Cataloging in Publication Data Pujyapada Title : Samadhitantra; tr. by Jaykumar Jalaj I. Jainism II. Title III. Series: Pandit Nathuram Premi Research Series; 5 294.4 - dc22 This book is not for sale Cost Price: Rs. 20/ Printed in India by Trimurti Printers, Mumbai
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita nAthUrAma premI risarca sirIz2a vaoNlyUma ! AcArya pUjyapAda kRta samAdhitantra hindI anuvAda DaoN. jayakumAra jalaja saMpAdana manISa modI hindI grantha kAryAlaya mumbaI 2008
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya paM. nAthUrAma premI risarca sirIz2a ke tahata hama aba taka AcArya samantabhadra kRta ratnakaraNDa zrAvakAcAra, AcArya pUjyapAda kRta samAdhitantra evaM iSTopadeza, AcArya kundakunda kRta aTThapAhuDa evaM bArasa aNuvekkhA, AcArya joindu kRta paramAtmaprakAza tathA yogasAra, AcArya prabhAcandra kRta tattvArthasUtra aura AcArya nemicandra kRta dravyasaMgraha ko hindI anuvAda ke sAtha prakAzita kara cuke haiN| hindI grantha kAryAlaya ke lie ina granthoM ke anuvAda hamAre vizeSa anurodha para khyAta sAhityakAra DaoN. jayakumAra jalaja ne kiyA hai, madhya pradeza zAsana dvArA prakAzita jinakI pustaka 'bhagavAna mahAvIra kA buniyAdI cintana' apane prakAzana ke chaha sAla ke bhItara hI aThAraha saMskaraNoM aura aneka bhASAoM meM apane anuvAdoM tathA unake bhI saMskaraNoM ke sAtha pAThakoM kA kaNThahAra banI huI hai| yaha mahaz2a saMyoga hI nahIM hai, ki AcArya prabhAcandra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI TIkA likhane ke bAda samAdhitantra kI bhI TIkA likhii| AcArya prabhAcandra ke haz2Ara sAla bAda DaoN. jayakumAra jalaja ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA hindI anuvAda karane ke bAda samAdhitantra kA bhI anuvAda kiyaa| daraasala yaha jIvana ko usakI samagratA meM samajhane kI svAbhAvika icchA kA pariNAma hai| samAdhitantra kA DaoN. jayakumAra jalaja kRta yaha anuvAda AcArya samantabhadra ke ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke unake anuvAda kI taraha hI mUla racanA kA anugAmI hai| isameM kahIM bhI apane pANDitya kA hauA khar3A karane kA tattva nahIM hai| zabdaprayoga ke stara para hI nahIM, vAkya saMracanA ke stara para bhI yaha behada sahaja aura grAhya hai| gaira z2arUrI se parahez2a isakA dhyeya vAkya hai| isalie anuvAda meM eka aisI bhASA kA istemAla hai jaisI saMskRta athavA madhyayugIna bhAratIya Arya bhASAoM ke hindI anuvAdoM meM sAdhAraNata: prayukta nahIM miltii| yaha anuvAda AtaMkita kiye binA sirpha vahIM taka sAtha calatA hai jahA~ taka z2arUrI hai aura phira AtmasAdhanA ke isa sthitaprajJa grantha (samAdhitantra) kA sahaja sAnnidhya pAThaka ko sauMpatA huA nepathya meM calA jAtA hai| kucha hI mahInoM meM hameM samAdhitantra kA yaha tIsarA saMskaraNa prakAzita karanA pdd'aa| yaha isa bAta kA saMketa hai ki pAThaka isa grantha ko par3hanA to cAhate the, unheM basa eka acche aura maryAdA meM rahanevAle anuvAda kI talAza thii| yazodhara modI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA AcArya pUjyapAda kI kRti samAdhitantra se guz2aranA apane bhItara eka yAtrA karanA hai| yaha grantha hameM vahA~ le jAtA hai jahA~ na rAga kI ApAdhApI hai aura na dveSa kA kuharAma, jahA~ pahu~cakara hamAre tamAma bhaya aura bhrama dUra ho jAte haiM aura jo phAlatU hai, or3hA huA hai vaha pIche chUTa jAtA hai, jahA~ hama apanI AtmA ke pAsa aura sAtha hote haiM - nirvikalpa, nizcala aura zAnta / AcArya pUjyapAda kI AtmAnubhUti hI jaise samAdhitantra kI kavitA meM rUpAntarita ho gaI hai| isalie hama usake sAtha sahaja hI vahA~ taka cale calate haiM jahA~ taka vaha hameM le jAnA cAhatI hai| vaha hamAre sAtha calatI bhI aise nAmAlUma tarIke se hai ki hameM ahasAsa hI nahIM hotA ki vaha sAtha cala rahI hai| samAdhitantra kI duniyA sva-bhAva aura sva-rUpa kI chAyAdAra duniyA hai| banAvaTa, dikhAvA aura sAjo-sAmAna kI upabhoktAvAdI cilacilAtI dhUpa vahA~ nahIM hai| agara kucha hai to vaha apane sArthaka hone kA, apane ghara pahu~cane kA zItala ahasAsa hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA anuvAda karane ke bAda lagatA thA, yaha to mukhyata: bAhara kI yAtrA huii| eka yAtrA bhItara kI bhI honI caahie| hindI grantha kAryAlaya ne AcArya pUjyapAda kI kRti samAdhitantra kI ora dhyAna dilaayaa| IsA kI pA~cavIM sadI meM karnATaka pradeza ke kole nAmaka gA~va meM zrIdevI aura mAdhava bhaTTa nAmaka mAtA-pitA ke putra pUjyapAda kA prAthamika nAma devanandI thaa| buddhi kI prakharatA aura prakarSa ke kAraNa zIghra hI unakA nAma jinendra buddhi par3a gyaa| kahA jAtA hai ki sarpa ke mu~ha meM pha~se hue meDhaka ko dekhakara unheM vairAgya huA aura unhoMne jinadharma hI nahIM jinadIkSA bhI grahaNa kara lii| devatA unake caraNa pUjate haiM, isa jana vizvAsa ne jinendra buddhi ko hI Age calakara pUjyapAda ke nAma se vikhyAta kara diyaa| AcArya pUjyapAda kA samaya kundakunda aura samantabhadra ke bAda kA hai| una donoM ke prabhAva pUjyapAda kI racanAoM meM lakSita hote haiN| AcArya pUjyapAda ne apanI bahumukhI racanAzIlatA ke calate vyAkaraNa, chandaHzAstra, vaidyaka jaise viSayoM para bhI likhaa| unake jainendra vyAkaraNa, sarvArthasiddhi aura iSTopadeza nAmaka granthoM ko bharapUra prasiddhi milii| samAdhitantra unakI sarvAdhika lokapriya, prasiddha aura unake jIvana kI kadAcit antima racanA hai| 105 chandoM kI isa kRti ko chanda saMkhyA ke AdhAra para samAdhizataka bhI kahA gayA hai| isameM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kI kAvya-pratibhA aura sAdhanA kI hI nahIM mukti ke patha para tez2a bar3hate unake qadamoM kI AvAz2a bhI sApha sunAI detI hai| anuvAda kArya meM qhuda AcArya pUjyapAda ne merI kama sahAyatA nahIM kii| samAdhitantra kI unakI racanA jaise-jaise Age bar3hatI gaI hai usakI bhASA aura abhivyakti saralatara hotI gaI hai| kaI jagaha lagatA hai jaise chanda nahIM mantra aura sUtra sAmane khulate jA rahe haiN| khuzI hai ki maiM samAdhitantra ko hindI meM anUdita kara skaa| koziza kI hai ki anuvAda mUla se utanA bhI dUra na jAe jitanA jahAz2a kA paMchI jahAz2a se dUra jAtA hai| maiMne cAhA hai ki mUla racanAkAra kA Azaya aura kathya binA kisI bAdhA aura ADambara ke pAThaka taka phuNce| yaha bhI khuzI hai ki yaha pustaka prakAzana ke pUrva saMskRta kI paramparAgata vidvattA evaM Adhunika soca ke dhanI zrIyuta girIza jAnI aura jaina tattva ke yuvA adhyetA evaM cintaka zrI manISa modI kI painI naz2ara se guz2arI hai| samAdhitantra kA do varSoM meM tIsarA saMskaraNa nikala rahA hai yaha jAnakara khuzI huii| jayakumAra jalaja 30 indirA nagara ratalAma madhya pradeza 457 001 dUrabhASa : 07412-260911, 07412-404208, 098936 35222 I-mela : jaykumarjalaj@yahoo.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ THIS BOOK IS DEDICATED TO BAL PATIL JAIN SCHOLAR, ECONOMIST, JOURNALIST AND CHAMPION OF THE JAIN MINORITY CAUSE AUTHOR, JAYA GOMMATESA AUTHOR, JAINISM: AN ETERNAL PILGRIMAGE CO-AUTHOR, JAINISM WITH PROF. COLETTE CAILLAT AND PROF. A. N. UPADHYE PROUD TO BE A PROTEGE OF PROF. A. N. UPADHYE
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya pUjyapAda kRta samAdhitantra yenAtmA'buddhyatAtmaiva paratvenaiva cAparam / akSayAnantabodhAya tasmai siddhAtmane namaH / / 1 / / jo AtmA ko Atma rUpa meM aura AtmA se itara athavA para ko itara athavA para rUpa meM jAnate haiM una ananta jJAna svarUpa aura avinAzI siddhAtmA ko maiM pUjyapAda namana karatA huuN| jayanti yasyAvadatA'pi bhAratI vibhUtayastIrthakRto'pyanIhituH / zivAya dhAtre sugatAya viSNave jinAya tasmai sakalAtmane namaH // 2 // na bolate hue bhI jinakI vANI aura koI icchA na hote hue bhI jinakI anya vibhUtiyA~ vijetA hotI haiM una brahmA, sugati prApta viSNu, ziva aura jina rUpa sazarIra zuddhAtmA arihanta ko bhI maiM pUjyapAda namana karatA huuN| zrutena liGgena yathAtmazakti samAhitAnta:karaNena samyak / samIcya kaivalyasukhaspRhANAM viviktamAtmAnamathAbhidhAsye // 3 // maiM pUjyapAda AtmA ke zuddha svarUpa ko zAstra, anumAna aura ekAgra mana se anubhava karake apanI zakti ke anusAra una vyaktiyoM ke lie isa grantha kI racanA kara rahA hU~ jinheM nirmala aura atIndriya sukha kI AkAMkSA hai| bahiranta: parazceti tridhAtmA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAd bahistyajet / / 4 / / sabhI prANiyoM meM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA isa prakAra AtmA ke tIna prakAra hote haiN| inameM antarAtmA dvArA bahirAtmA kA tyAga karake upAyapUrvaka paramAtmA ko aMgIkAra kiyA jAnA caahie|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahirAtmA zarIrAdau jAtAtmabhrAntirAntara: / cittadoSAtmavibhrAnti: paramAtmA'tinirmala: // 5 // zarIra Adi ko hI AtmA samajhanevAlA bahirAtmA hai| citta ke rAgadveSa Adi doSoM aura AtmA ke bAre meM nirdhAnta rahane vAlA antarAtmA hai aura jo karmamala se rahita atyanta nirmala hai vaha paramAtmA hai| nirmala: kevala: zuddho vivikta: prabhuravyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH / / 6 / / paramAtmA karmamala se rahita, pUrNa vizuddha, zarIra aura karma ke sparza se pare, indriyoM kA svAmI, akSaya, parama pada meM sthita, utkRSTa Atma tattva, Izvara aura jina hai| bhiraatmendriydvaarairaatmjnyaanpraangmukhH| sphurita: svAtmano dehamAtmatvenAdhyavasyati // 7 // bahirAtmA vyakti indriyoM se paricAlita aura AtmajJAna se vimukha hotA hai| isalie vaha apane zarIra ko hI apanI AtmA samajhatA hai| naradehasthamAtmAnamavidvAn manyate nrm| tiryaJca tiryagaGgasthaM surAGgasthaM suraM tathA // 8 // nArakaM nArakAGgasthaM na svayaM tattvatastathA / anantAnantadhIzakti: svasaMvedyo'calasthiti: / / 6 / / mUrkha bahirAtmA vyakti manuSya deha meM sthita AtmA ko manuSya, tiryaJca deha meM sthita AtmA ko tiryaJca, deva zarIra meM sthita AtmA ko deva aura nArakI deha meM sthita AtmA ko nArakI mAnatA hai| kintu tattvata: aisA nahIM hai| AtmA to apane Apa meM anantAnanta jJAna aura zakti kI dhAraka hai| vaha acala hai aura khuda apane hI dvArA anubhava kie jAne yogya hai| svadehasadRzaM dRSTvA prdehmcetnm| parAtmAdhiSThitaM mUDhaH paratvenAdhyavasyati / / 10 / / mUrkha bahirAtmA vyakti apane bhItara AtmA ko adhiSThita karane vAlI anya vyakti ___- 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI cetanA rahita deha ko bhI apanI deha kI taraha hI dekha kara use usakI AtmA samajha letA hai| svaparAdhyavasAyena deheSvaviditAtmanAm / vartate vibhrama: puMsAM putrabhAryAdigocaraH / / 11 // AtmA ke svarUpa ko nahIM samajhane vAle manuSyoM dvArA apanI aura dUsaroM kI dehoM ko hI AtmA mAna lene se unheM sadaiva patnI, putra Adi ke sambandha meM vibhrama hotA rahatA hai| avidyAsajJitastasmAtsaMskAro jAyate dRDhaH / yena loko'Ggameva svaM punarapyabhimanyate // 12 // ukta vibhrama se unameM avidyA nAmaka saMskAra dRr3hatara hotA jAtA hai| isa kAraNa janmAntara meM bhI ve zarIra ko hI AtmA mAnate rahate haiN| dehe svabuddhirAtmAnaM yunaktyetena nizcayAt / svAtmanyevAtmadhIstasmAdviyojayati dehinam // 13 / / zarIra ko hI AtmA samajhanevAlA bahirAtmA vyakti apanI AtmA ko zarIra ke sAtha jor3atA/bA~dhatA rahatA hai| isake viparIta apanI AtmA ko hI AtmA samajhanevAlA antarAtmA vyakti use zarIra ke saMbaMdha se pRthak mAnatA/samajhatA hai| deheSvAtmadhiyA jAtA: putrbhaaryaadiklpnaa:| sampattimAtmanastAbhirmanyate hA hataM jagat / / 14 / / zarIroM ko hI AtmA samajhane ke kAraNa merI patnI, merA putra' Adi parikalpanAeM utpanna hotI haiN| inake kAraNa bahirAtmA vyakti unakI sampatti ko bhI apanI sampatti mAnane lagatA hai| duHkha kI bAta hai ki ina parikalpanAoM aura mAnyatAoM se hI yaha saMsAra naSTa ho rahA hai| mUlaM saMsAraduHkhasya deha evaatmdhiistt:| tyaktvainAM pravizedantarbahiravyApRtendriya: // 15 / / zarIra ko AtmA mAnanA hI saMsAra ke du:khoM kA kAraNa hai| isalie ise chor3akara aura bAhya viSayoM meM indriyoM kI pravRtti ko rokakara AtmA meM praveza karanA caahie| 11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mattazcyutvendriyadvAraiH patito viSayeSvaham / ' tAn prapadyA'hamiti mAM purA veda na tattvata: // 16 // maiM anAdi kAla se indriyoM ke kAraNa apane Atma-svarUpa se haTakara viSayoM meM pha~satA rahA huuN| una viSayoM ko apanA upakArI samajhane ke cakkara meM maiMne kabhI samajhA hI nahIM ki maiM AtmA hI huuN| evaM tyakvA bahirvAcaM tyjedntrshesstH| eSa yoga: samAsena pradIpa: paramAtmanaH // 17 // bAhyArtha vAcaka pravRtti aura Abhyantara UhApoha ko Age kahI jAne vAlI rIti ke anusAra sampUrNata: chor3a denA caahie| saMkSepa meM yahI Abhyantara yoga hai aura yahI paramAtmA ke svarUpa kA prakAzaka hai| yanmayA dRzyate rUpaM tanna jAnAti sarvathA / / jAnanna dRzyate rUpaM tata kena: bravImyaham / / 18 / / jo rUpa mujhe dikhAI detA hai vaha acetana hone se kucha bhI nahIM jAnatA aura jo jAnatA hai vaha caitanya rUpa mujhe dikhAI nahIM detaa| isalie maiM vArtAlApa kisase karU~? yatparaiH pratipAdyo'haM yatparAn prtipaadye| unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirvikalpaka: / / 16 / / maiM jo dUsaroM ke dvArA pratipAdita kiyA jAtA hU~ aura jo kucha maiM dUsaroM ko pratipAdita karatA hU~ ve saba unmatta ceSTAeM haiM, kyoMki maiM vANI ke vikalpoM meM baMdha hI nahIM sktaa| yadagrAhyaM na gRhNAti gRhItaM nApi muJcati / jAnAti sarvathA sarvaM tatsvasaMvedyamasmyaham / / 20 // jo agrAhya ko grahaNa nahIM karatA aura grahaNa kie hue (ananta jJAnAdi guNoM) ko chor3atA nahIM tathA jo saba ko saba prakAra se jAnatA hai vahI apane dvArA hI anubhava meM Ane yogya (zuddhAtmA) maiM huuN| 12
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpannapuruSabhrAnte: sthANau ydvdvicessttitm| tadvanme ceSTitaM pUrvaM dehAdiSvAtmavibhramAt // 21 // zarIra ko AtmA samajhane kA bhrama hone para pUrva meM merI ceSTAeM usa vyakti kI taraha huA karatI thIM jise vRkSa ke dUMTha meM manuSya kA bhrama ho gayA ho| yathA'sau ceSTate sthANau nivRtte purussaagrhe| tathA ceSTo'smi dehAdau vinivRttAtmavibhramaH // 22 // zarIra ko AtmA samajhane ke bhrama se mukta hone para aba merI ceSTAeM usa vyakti kI taraha haiM jo vRkSa ke dUMTha ko manuSya samajhane ke bhrama se mukta ho gayA hai| yenaatmnaa'nubhuuye'hmaatmnaivaatmnaatmni| so'haM na tanna sA nAsau naiko na dvau na vA bahuH // 23 // jisa AtmA ke dvArA maiM svasaMvedana jJAna ke mAdhyama se apanI AtmA meM hI AtmA ko anubhava karatA hU~vahI maiM huuN| maiMna to napuMsakahU~, nastrI hU~, na puruSahU~, na ekahU~, nado hU~aura na bahuta huuN| daraasala maiM nirvikalpa zuddha caitanya svarUpa hone se liMgabheda, vacanabheda Adi se pare huuN| yadabhAve suSupto'haM yadbhAve vyutthita: pun:| atIndriyamanirdezyaM tatsvasaMvedyamasmyaham // 24 // jisa zuddhAtma-svarUpa ke abhAva meM maiM nIMda meM gAfila thA aura jisake prApta hone para maiM jAgRta ho gayA hU~ vaha na to indriyoM se grAhya hai aura na zabdoM kI pakar3a meM AtA hai| vaha to svayaM ke dvArA svayaM kA anubhava karane yogya hai| vahI zuddhAtma-svarUpa maiM huuN| kSIyante'traiva rAgAdyAstattvato mAM prapazyata: / bodhAtmAnaM tata: kazcinna me zatrurna ca priyaH // 25 // zuddha jJAna svarUpa AtmA ko, jo maiM hI hU~, vastuta: anubhava karane vAle vyakti ke isa janma meM hI rAga dveSa Adi doSa naSTa ho jAte haiN| isalie na merA koI zatru hai, na mitra hai| 13
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmapazyannayaM loko na me zatru ca priyH| mAM prapazyannayaM loko na me zatrurna ca priya: / / 26 / / ve vyakti jo mere Atma-svarUpa ko nahIM dekhate/ samajhate mere zatru yA mitra nahIM haiM aura ve jo use dekhate/samajhate haiM ve bhI mere zatru yA mitra nahIM haiN| tyaktvaivaM bahirAtmAnamantarAtmavyavasthita: / bhAvayetparamAtmAnaM srvsngklpvrjitm||27|| bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA meM sthita rahate hue tamAma saMkalpa-vikalpoM se rahita hokara parama AtmA kA dhyAna karanA caahie| so'hamityAttasaMskArastasmin bhAvanayA punaH / tatraiva dRDhasaMskArAllabhate hyAtmani sthitim / / 28 // usa paramAtmA meM bhAvanA karate rahane se vaha maiM hU~' isa prakAra kA saMskAra prApta hotA hai| yaha bhAvanA bAra-bAra kI jAya to vaha saMskAra dRr3ha hotA hai aura svayaM meM paramAtmA kI avasthiti prApta hotI hai| mUDhAtmA yatra vizvastastato naanydbhyaaspdm| yato bhItastato nAnyadabhayasthAnamAtmana: // 26 / / ajJAnI vyakti deha, patnI, putra Adi jinameM bhI vizvAsa karatA hai vastuta: ve hI AtmA ke lie bhaya ke srota haiM aura jisa paramAtmA se vaha bhayabhIta rahatA hai vahI AtmA ko abhaya dene vAlI ekamAtra zakti hai| sarvendriyANi saMyamya stimitenaantraatmnaa| yatkSaNaM pazyato bhAti tattattvaM paramAtmana: / / 30 // sampUrNa indriyoM ko saMyamita karane para sthira hue anta:karaNa ko kSaNa mAtra ke lie jo AbhAsita hotA hai vahI paramAtmA kA tattva hai| 14
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ya: parAtmA sa evA'haM yo'haM sa prmstt:| ahameva mayopAsyo nAnyaH kshciditisthiti:||31|| jo paramAtmA hai vahI maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahI paramAtmA hai| isalie sthiti yaha hai ki maiM hI apanA upAsya hU~, aura koI merA upAsya nahIM hai| pracyAvya viSayebhyo'haM mAM mayaiva mayi sthitm| bodhAtmAnaM prapanno'smi paramAnandanirvRtam / / 32 / / maiMne apane meM hI sthita paramAnanda se paripUrNa svayaM ko (apanI AtmA ko) viSayoM se vimukha kara svayaM ko (apane Atma-svarUpa ko) prApta kiyA hai| yo na vetti paraM dehaadevmaatmaanmvyym| labhate sa na nirvANaM taptvA'pi paramaM tpH||33 / / jo avinazvara AtmA ko (nazvara) deha se bhinna nahIM samajhatA, vaha ghora tapa karake bhI mokSa ko prApta nahIM kara sktaa| aatmdehaantrjnyaanjnitaahlaadnirvRtH| tapasA duSkRtaM ghoraM bhuJjAno'pi na khidyte||34 / / AtmA aura deha kI pRthaktA ke jJAna se utpanna Ananda meM DUbe hue vyakti ko tapasyA ke ghora kaSToM ko sahana karane meM koI kheda nahIM hotaa| rAgadveSAdikallolairalolaM yanmano jlm| sa pazyatyAtmanastattvaM sa tat tattvaM netaro jnH||35 / / jisa vyakti ke mana rUpI jala ko rAgadveSa Adi kI lahareM caMcala nahIM kara pAtIM, sirpha vahI vyakti Atma-tattva ko dekha pAtA hai, anya koI vyakti nhiiN| avikSiptaM manastattvaM vikSiptaM bhraantiraatmnH| dhArayettadavikSiptaM vikSiptaM naashryetttH||36|| avikSipta yAnI rAga dveSa se rahita aura deha tathA AtmA kI pRthaktA meM vizvAsa karane 15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlA sthira mana hI Atma-tattva hai| isake viparIta vikSipta mana Atma-tattva kA vibhrama hai| isalie avikSipta mana ko dhAraNa karanA caahie| vikSipta mana kA Azraya nahIM lenA caahie| avidyAbhyAsasaMskArairavazaM kSipyate mnH| tadeva jJAnasaMskAraiH svtstttve'vtisstthte||37|| ajJAna, ajJAna ke abhyAsa aura usase utpanna saMskAroM ke kAraNa mana svAdhIna nahIM rhtaa| vikSipta ho uThatA hai| lekina vahI jJAna ke saMskAroM ke kAraNa khuda-ba-khuda Atma-svarUpa meM avasthita ho jAtA hai| apamAnAdayastasya vikSepo yasya cetsH| nApamAnAdayastasya na kSepo tasya cetsH||38 / / jisake mana meM vikSepa hotA hai use hI mAnApamAna kI pratIti hotI hai| jisake mana meM vikSepa nahIM hotA use mAnApamAna kI anubhUti hI nahIM hotii| yadA mohAtprajAyete rAgadveSau tpsvinH| tadaiva bhAvayetsvasthamAtmAnaM zAmyata: kSaNAt / / 36 / / jaba kabhI mohanIya karma ke udaya se kisI tapasvI ke mana meM rAga-dveSa utpanna ho jAeM taba vaha usI samaya apane zuddha Atma-svarUpa kA cintana kare, usakI bhAvanA kre| isase rAga-dveSAdi kSaNa bhara meM zAnta ho jaaeNge| yatra kAye mune: prema tata: pracyAvya dehinm| buddhyA taduttame kAye yojayetprema nshyti||40|| agara deha ke prati anurAga utpanna ho to sAdhaka AtmA ko bhedavijJAna ke AdhAra para deha se pRthak anubhava karatA huA apanI AtmA ko uttama yAnI cidAnanda se yukta apanI kAyA meM avasthita apane AtmasvarUpa para kendrita kre| aisA karane se deha ke prati upajA anurAga naSTa ho jaaegaa| 16
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmavibhramajaM du:khmaatmjnyaanaatprshaamyti| nAyatAstatra nirvAnti kRtvApi paramaM tpH||41|| svayaM ko deha samajhane kI bhrAnti se jo duHkha paidA hotA hai vaha Atma-jJAna se, AtmA ko deha se pRthak anubhava karane se zAnta ho jAtA hai| jo vyakti isa dizA meM unmukha aura yatnazIla nahIM hote unheM utkRSTa tapa karane para bhI nirvANa prApta nahIM hotaa| zubhaM zarIraM divyAMzca vissyaanbhivaanychti| utpannAtmamatidehe tattvajJAnI ttshcyutim||42|| zarIra ko AtmA samajhanevAlA bahirAtmA vyakti sundara zarIra aura divya bhogoM kI kAmanA karatA hai| isake viparIta tattvajJAnI antarAtmA vyakti inase mukta honA cAhatA hai| paratrAhammati: svasmAccyuto bdhnaatysNshym| svasminnahammatizcyutvA parasmAnmucyate budhH||43 / / deha Adi parapadArthoM meM Atmabuddhi rakhanevAlA bahirAtmA vyakti apane AtmasvarUpa se cyuta hotA huA nizcita rUpa se karmabandhana meM baMdhatA hai| isake viparIta apanI AtmA meM hI Atmabuddhi rakhane vAlA antarAtmA vyakti deha Adi parapadArthoM ke sambandha se cyuta hokara karmabandhana se mukta ho jAtA hai| dRzyamAnamidaM muuddhstrilinggmvbudhyte| idamityavabuddhastu niSpannaM shbdvrjitm||44 / / deha ko hI AtmA samajhanevAlA ajJAnI bahirAtmA vyakti dikhAI dene ke AdhAra para AtmA ko liMga (strI, puruSa, napuMsaka) rUpa mAnatA hai| isake viparIta AtmajJAnI antarAtmA vyakti mAnatA hai ki vaha sirpha Atma-tattva hai| anAdi siddha hai aura use zabdoM meM nahIM bA~dhA jA sktaa| jAnannapyAtmanastattvaM viviktaM bhAvayannapi / pUrvavibhramasaMskArAd bhrAntiM bhUyo'pi gacchati // 45 / / antarAtmA vyakti apanI AtmA ke zuddha svarUpa ko jAnatA huA aura use deha 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi parapadArthoM se bhinna anubhava karatA huA bhI pUrva ke bhrAnti saMskAroM ke kAraNa bAda meM bhI kabhI-kabhI bhrAnta ho sakatA hai| acetanamidaM dRzyamadRzyaM cetanaM tataH / kva ruSyAmi kva tuSyAmi madhyastho'haM bhavAmyataH // 46 // isa paristhiti meM antarAtmA vyakti ko socanA cAhie ki yaha jo dRzya saMsAra hai vaha acetana hai aura jo caitanya rUpa AtmA hai vaha adRzya hai / isalie maiM kisase krodha karU~ aura kisake sAtha zAnta rahU~? isalie maiM to madhyastha bhAva dhAraNa karake rahU~gA / tyAgAdAne bahirmUDhaH karotyadhyAtmamAtmavit / nAntarbahirupAdAnaM na tyAgo niSThitAtmanaH // 47 // ajJAnI bahirAtmA vyakti bAhya padArthoM kA tyAga aura grahaNa karatA hai / jise aniSTa samajhatA hai use chor3atA hai aura jise iSTa samajhatA hai use grahaNa karatA hai| isake viparIta Atma-svarUpa kA jJAtA antarAtmA vyakti AdhyAtmika tyAga aura grahaNa karatA hai| yAnI rAga-dveSa ko tyAgatA hai aura samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra rUpa nija bhAvoM ko grahaNa karatA hai| lekina ina donoM se bhinna zuddha svarUpa meM avasthita paramAtmA antaraMga, bahiraMga Adi kisI padArtha kA na tyAga karatA hai aura na grahaNa karatA hai| yuJjIta manasA''tmAnaM vAkkAyAbhyAM viyojayet / manasA vyavahAraM tu tyajedvAkkAyayojitam // 48 // AtmA ko mana arthAt citta se jor3anA caahie| use vacana aura kAyA se alaga samajhanA caahie| vacana aura kAyA dvArA kie gae vyavahAra meM citta ko nahIM lagAnA caahie| jagaddehAtmadRSTInAM vizvAsyaM ramyameva c| svAtmanyevAtmadRSTInAM kva vizvAsaH kva vA ratiH // 46 // deha ko hI AtmA samajhanevAle bahirAtmA vyakti ko bAhya jagata ramaNIya aura 18
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvasanIya lagatA hai| parantu AtmA meM hI dRSTi rakhanevAle antarAtmA vyakti ko parapadArthoM meM na to vizvAsa hotA hai aura na aaskti| AtmajJAnAtparaM kAryaM na buddhau dhaaryeccirm| kuryAdarthavazAtkiJcidvAkkAyAbhyAmatatparaH / / 50 / / AtmajJAna se itara koI bhI kArya buddhi meM adhika samaya taka nahIM banAe rakhanA caahie| agara apane yA dUsare ke upakAra kI dRSTi se kAyA aura vacana ke dvArA kucha karanA hI par3e to use anAsakta bhAva se karanA caahie| yatpazyAmIndriyaistanme nAsti ynniytendriy:| anta: pazyAmi sAnandaM tadastu jyotiruttmm||51|| jo kucha (zarIra Adi bAhya padArthoM ko) maiM indriyoM ke dvArA dekhatA hU~ vaha maiM nahIM huuN| lekina indriyoM ke vyApAra ko rokakara jisa zreSTha Anandamaya jJAna prakAza ko antaraMga meM dekhatA hU~ vahI maiM huuN| sukhamArabdhayogasya bhirdu:khmthaatmni| bahirevAsukhaM saukhyamadhyAtma bhAvitAtmana: / / 52 / / AtmabhAvanA ke abhyAsI ko zurU meM kabhI-kabhI bAhya viSayoM meM sukha aura AtmabhAvanA meM duHkha bhI mAlUma par3a sakatA hai| lekina bhAvanA kA acchA abhyAsa ho jAne para use bAhya viSayoM meM du:kha kA aura AtmasvarUpa ke cintana meM sukha kA hI anubhava hogaa| tabrUyAttatparAn pRcchettadicchettatparo bhvet| yenA'vidyAmayaM rUpaM tyaktvA vidyAmayaM vrajet // 53 / / AtmabhAvanA kA abhyAsa karane vAlA vyakti sadaiva AtmasvarUpa kA hI kathana kare, AtmasvarUpa ke bAre meM hI (dUsare AtmajJAniyoM se) pUche, AtmasvarUpa ko hI pAne kI icchA kare, AtmasvarUpa ke lie hI tatpara rhe| isase vaha ajJAnamaya bahirAtmarUpa se chUTakara jJAnamaya antarAtma-rUpa ko prApta kara legaa|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIre vAci cAtmAnaM sandhatte vaakshriiryoH| bhrAnto'bhrAntaH punastattvaM pRthageSAM nibudhyate / / 54 / / vANI aura zarIra meM bhramita vyakti vANI aura zarIra meM AtmA ko talAzatA hai| isake viparIta vANI aura zarIra ke yathArtha ko samajhanevAlA vyakti ina tattvoM (vANI aura zarIra) ko AtmA se pRthak samajhatA hai| na tadastIndriyArtheSu ytkssemngkrmaatmn:| tathApi ramate bAlastatraivAjJAnabhAvanAt // 55 / / indriya viSayoM meM aisA koI padArtha nahIM hai jo AtmA kA bhalA karane vAlA ho| to bhI ajJAnI vyakti ajJAna bhAvanA ke kAraNa indriya viSayoM meM hI Asakta rahatA hai| ciraM suSuptAstamasi mUDhAtmAna: kuyoniSu / anAtmIyAtmabhUteSu mamAhamiti jAgrati // 56 // mithyAtva (ajJAna) rUpI aMdhakAra ke kAraNa ajJAnI jIva anAdikAla se hIna paryAyoM meM soe hue duHkha bhoga rahe haiN| yadi kadAcit koI jAga bhI rahe haiM to ve anAtmIya ko jaise patnI, putra Adi ko apanA aura anAtmabhUta ko yAnI jo AtmA nahIM hai usa zarIra Adi ko yaha maiM hI hU~' aisA mAna rahe haiN| pazyennirantaraM dehmaatmno'naatmcetsaa| aparAtmadhiyA'nyeSAmAtmatattve vyavasthitaH // 57 / / antarAtmA vyakti ko cAhie ki vaha apane AtmasvarUpa meM sthita hokara apanI deha ko sadaiva isa rUpa meM dekhe ki yaha merI AtmA nahIM hai aura dUsare prANiyoM kI deha ko bhI anAtma buddhi se hI isI rUpa meM dekhe ki unakI bhI deha unakI AtmA nahIM hai| ajJApitaM na jAnanti yathA mAM jJApitaM tthaa| mUDhAtmAnastatasteSAM vRthA me jJApanazramaH // 58 / / antarAtmA vyakti socatA hai ki mUrkha ajJAnI jana mere binA batAe to mujhe-mere AtmasvarUpa ko jAnate hI nahIM haiM, batalAe jAne para bhI nahIM jAnate haiN| isalie inheM kucha batalAne meM parizrama karanA vyartha hai| 20
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ lo| yad bodhayitumicchAmi tannAhaM yadahaM punaH / grAhya tadapi nAnyasya tatkimanyasya bodhaye // 56 / / jo maiM samajhA sakatA hU~ vaha maiM nahIM huuN| vaha merA AtmasvarUpa nahIM hai aura jo AtmasvarUpa maiM hU~ vaha dUsare jIvoM ko upadezoM se grAhya nahIM hai| isalie dUsare jIvoM ko bhalA maiM kyA samajhAU~? bahistuSyati mUDhAtmA pihitjyotirntre| tuSyatyanta: prabuddhAtmA bahirvyAvRttakautukaH // 60 / / bhItara kI jJAna jyoti mohAcchAdita hone ke kAraNa bahirAtmA vyakti bAhya padArthoM (zarIrAdi) meM hI Ananda mAnatA hai| isake viparIta jAgRta antarAtmA vyakti bAhya padArthoM meM koI ruci nahIM letaa| vaha apane antaraMga meM, apane AtmasvarUpa meM hI Anandita rahatA hai| na jAnanti zarIrANi sukhduHkhaanybuddhyH| nigrahAnugrahadhiyaM tathApyatraiva kurvte||61|| zarIroM ko sukha-duHkha kI anubhUti nahIM hotii| ve nigraha-anugraha ko nahIM smjhte| phira bhI ajJAnI bahirAtmA vyakti upavAsa Adi ke dvArA unakA nigraha karane (daNDa dene) aura vastrAbhUSaNa pahanAkara una para anugraha karane kI buddhi rakhatA hai| svabuddhyA yAvadgRhNIyAt kAyavAkcetasAM trym| saMsArastAvadeteSAM bhedAbhyAse tu nirvRti: // 62 / / jaba taka zarIra, vANI aura mana ko AtmA samajhA jAtA hai tabhI taka saMsAra hai| jaba inako AtmA se bhinna samajhane kA abhyAsa zurU hotA hai taba mukti kA dvAra khulatA hai| ghane vastre yathA''tmAnaM na ghanaM manyate tthaa| ghane svadehe'pyAtmAnaM na ghanaM manyate budhaH / / 63 / / moTe kapar3e pahana lene para koI vyakti khuda ko moTA nahIM samajhane lgtaa| usI prakAra antarAtmA jJAnI vyakti zarIra ke tAqatavara ho jAne ko AtmA kI tAqata nahIM maantaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIrNe vastre yathA''tmAnaM na jIrNaM manyate tthaa| jIrNe svadehe'pyAtmAnaM na jIrNaM manyate budhH||64 / / jisa prakAra apane pahane hue vastra ke jIrNa ho jAne para jJAnI vyakti apane zarIra ko jIrNa huA nahIM mAnatA usI prakAra apane zarIra ke jIrNa ho jAne para vaha apanI AtmA ko bhI jIrNa huA nahIM maantaa| naSTe vastre yathA''tmAnaM na naSTaM manyate tthaa| naSTe svadehe'pyAtmAnaM na naSTaM manyate budhaH // 65 / / jisa prakAra vastra ke naSTa ho jAne para jJAnI vyakti apane zarIra ko naSTahuA nahIM mAnatA usI prakAra vaha apane zarIra ke naSTa ho jAne para apanI AtmA ko naSTa huA nahIM maantaa| rakte vastre yathA''tmAnaM na raktaM manyate tthaa| rakte svadehe'pyAtmAnaM na raktaM manyate budhaH // 66 // jisa prakAra lAla raMga ke vastra pahanane para jJAnI vyakti apane zarIra ko lAla nahIM mAnatA usI prakAra apane zarIra ke lAla hone para vaha apanI AtmA ko bhI lAla raMga kA nahIM maantaa| yasya saspandamAbhAti ni:spandena samaM jgt| aprajJamakriyAbhogaM sa zamaM yAti netr:||67|| jaba vyakti ko kriyAoM aura ceSTAoM se bharA huA yaha saMsAra nizceSTa tathA cetanA, kriyA aura bhoga se rahita pratIta hone lagatA hai taba use zAnti sukha kA anubhava hotA hai| usase bhinna vyakti ko zAnti sukha kA anubhava nahIM hotaa| zarIrakaJcukenAtmA sNvRtjnyaanvigrhH| nAtmAnaM budhyate tasmAddhamatyaticiraM bhave // 68 / / bahirAtmA vyakti kI jJAnamUrti AtmA kArmaNa zarIra rUpI keMcalI se DhaMkI huI hai| aisA vyakti AtmA ke yathArtha svarUpa ko nahIM jAnatA / phalasvarUpa use lambe samaya taka saMsAra meM bhramaNa karanA par3atA hai| vaha bAra-bAra janma aura maraNa se guz2aratA hai| 22
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravizadgalatAM vyUhe dehe'NUnAM samAkRtau / sthitibhrAntyA prapadyante tamAtmAnamabuddhayaH // 66 // paramANuoM ke samUha zarIra meM praveza karate aura bAhara nikalate rahate haiM / phira bhI zarIra kI AkRti samAna banI rahatI hai| isa sthiti se bhrama meM par3akara ajJAnI vyakti zarIra kohI AtmA samajha lete haiM / gaura: sthUlaH kRzo vA'hamityaGgenAvizeSayan / AtmAnaM dhArayennityaM kevalajJaptivigraham // 70 // maiM gorA hU~, moTA hU~, patalA hU~- isa prakAra zarIra ke sAtha AtmA ko ekarUpa na karate hue sadaiva kevala jJAnasvarUpa AtmA ko hI citta meM dhAraNa karanA cAhie / muktirekAntikI tasya citte yasyAcalA dhRtiH / tasya naikAntikI muktiryasya nAstyacalA dhRtiH // 71 // jisa vyakti ke citta meM AtmA kI avicala dhAraNA hai usakI anivAryataH mukti hotI hai| jisakI aisI dhAraNA nahIM hai usakI anivAryataH mukti nahIM hotii| janebhyo vAk tataH spando manasazcittavibhramAH / bhavanti tasmAtsaMsargaM janairyogI tatastyajet // 72 // logoM ke saMsarga meM Ane para vANI kI pravRtti hotI hai / vANI kI pravRtti hone para mana caMcala hotA hai / mana ke caMcala hone para mana meM vikalpa uThate haiN| isalie yogI ko cAhie ki vaha ( yogAbhyAsa ke vaqta) laukika janoM kA saMsarga na kare / grAmo'raNyamiti dvedhA nivAso'nAtmadarzinAm / dRSTAtmanAM nivAsastu viviktAtmaiva nizcalaH // 73 / / jinheM AtmA kI anubhUti nahIM huI hai unheM gAMva aura jaMgala ina do prakAra ke nivAsoM ke vikalpa ho sakate haiN| isake viparIta jinheM AtmA kI anubhUti ho cukI hai unake lie to vizuddha aura avicala AtmA hI eka mAtra nivAsa hai / 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehAntaragate bIjaM dehe'sminnaatmbhaavnaa| bIjaM videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA / / 74 / / deha ko hI AtmA samajhanA puna: deha dhAraNa karane kA mUla kAraNa hai| isake viparIta AtmA ko hI AtmA samajhanA puna: deha dhAraNa karane se chuTakArA pAne kA mUla kAraNa hai| nayatyAtmAnamAtmaiva janma nirvANameva c| gururAtmAtmanastasmAnnAnyo'sti paramArthata: / / 75 / / deha ko hI AtmA samajhane ke kAraNa bAra-bAra janma lene ke lie vyakti khuda hI z2immedAra hai aura AtmA ko hI AtmA samajhane ke kAraNa khuda ko isase mukti dilAne ke lie bhI vahI z2immedAra hai| isalie vyakti khuda apanA guru hai| dUsarA koI usakA guru nahIM hai| dRDhAtmabuddhidehAdAvutpazyannAzamAtmanaH / mitrAdibhirviyogaM ca bibheti maraNAbhRzam // 76 // deha Adi ko hI dRr3hatApUrvaka AtmA samajhane ke kAraNa bahirAtmA vyakti apanI mauta aura mitrAdi ke viyoga se bahuta DaratA hai| AtmanyevAtmadhIranyAM zarIragatimAtmanaH / manyate nirbhayaM tyaktvA vastraM vastrAntaragraham / / 77 // AtmA ko hI AtmA samajhanevAlA antarAtmA vyakti deha kI gati yAnI usakI bAlya avasthA, yuvA avasthA aura mRtyu Adi pariNatiyoM ko apanI AtmA se bhinna mAnatA hai| isalie vaha mRtyu ko eka vastra kA tyAga aura dUsare vastra kA grahaNa samajhakara nirbhaya banA rahatA hai| vyavahAre suSupto ya: sa jaagaaNtmgocre| jAgarti vyavahAre'smin suSuptazcAtmagocare / / 78 / / loka vyavahAra ke mAmale meM soyA huA ayatnazIla vyakti AtmA ke mAmale meM jAgRta aura tatpara rahatA hai| isake viparIta jo loka vyavahAra ke mAmale meM jAgRta yAnI sAvadhAna rahatA hai vaha AtmA ke mAmale meM soyA huA ayatnazIla rahatA hai| 24
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnamantare dRSTvA dRSTvA dehAdikaM bhiH| tayorantaravijJAnAdabhyAsAdacyuto bhvet||76 / / AtmA ko abhyantara meM aura zarIrAdi ko bAhya meM dekhane ke bhedavijJAna aura isa bhedavijJAna ke abhyAsa se jIva ko mokSa kI prApti hotI hai| pUrvaM dRSTAtmatattvasya vibhaatyunmttvjjgt| svabhyastAtmadhiya: pazcAt kASThapASANarUpavat / / 8 / / Atmadarzana kara cuke yogI vyakti ko zurU meM yaha saMsAra pAgala jaisA aura bAda meM AtmasvarUpa kA paripakva abhyAsa ho jAne para kATha tathA patthara jaisA pratIta hotA hai| zRNvannapyanyata: kAmaM vadannapi klevraat| nAtmAnaM bhAvayedbhinaM yAvattAvanna mokssbhaak||81|| AtmA ke svarUpa ko upAdhyAya Adi guruoM se jI bhara kara sunane aura apane mukha se dUsaroM ko batalAne para bhI jaba taka jIva zarIrAdi se AtmA kI bhinnatA ko anubhava nahIM karatA taba taka vaha mokSa kA adhikArI nahIM hotaa| tathaiva bhAvayeddehAvyAvRtyAtmAnamAtmani / yathA na punarAtmAnaM dehe svapne'pi yojayet / / 82 // vyakti ko cAhie ki vaha AtmA ko zarIra se bhinna aura pRthak anubhava karake AtmA meM hI AtmA kI itanI bhAvanA kare ki phira svapna meM bhI vaha zarIra ko AtmA samajhane kI bhUla na kara ske| apuNyamavrataiH puNyaM vrtairmokssstyorvyy:| avratAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // 83 // avratoM se pApa kA aura vratoM se puNya kA bandha hotA hai aura jahA~ pApa tathA puNya donoM samApta ho jAte haiM vahA~ mokSa hai| isalie mokSa kA icchuka vyakti avratoM kI taraha vratoM kA bhI parityAga kara sakatA hai| 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ avratAni parityajya vrateSu prinisstthitH| tyajettAnyapi samprApya paramaM padamAtmanaH // 84 // vyakti avratoM ko chor3akara vratoM meM niSThA rkhe| unakA dRr3hatA se pAlana kre| phira AtmA ke parama vItarAga pada ko prApta karake una vratoM ko bhI chor3a de| yadantarjalpasampRktamutprekSAjAlamAtmanaH / mUlaM du:khasya tannAze ziSTamiSTaM paraM padam / / 8 / / antaraMga meM vANI vyApAra se yukta vikalpa athavA kalpanAoM kA jAla AtmA ke duHkha kA mUla kAraNa hai| usake naSTa hone para hitakArI aura priya parama pada kI prApti hotI hai| avratI vratamAdAya vratI jJAnaparAyaNaH / parAtmajJAnasampanna: svayameva paro bhavet / / 86 / / avratI ko vrata dhAraNa karake vratI bananA caahie| vratI ko jJAna-bhAvanA meM lIna honA caahie| jJAna-bhAvanA meM lIna vyakti ko kevala-jJAna se sampanna honA cAhie aura kevala-jJAna se sampanna vyakti ko siddha pada prApta karanA caahie| liGga dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhvH| na mucyante bhavAttasmAtte ye liGgakRtAgrahA: // 87 / / bAharI cihna (jaise jaTAjUTa dhAraNa karanA) deha se jur3e hue haiN| deha hI AtmA kA saMsAra yAnI bandhana hai| isalie jinheM bAharI cihnoM kA Agraha hai ve vyakti saMsAra se mukta nahIM hote| jAtidehAzritA dRSTA deha evAtmano bhvH| na mucyante bhavAttasmAtte ye jAtikRtAgrahA: / / 88 / / jAtiyA~ (brAhmaNa, kSatriya Adi) bhI deha se jur3I huI haiN| deha hI AtmA kA saMsAra yAnI bandhana hai| isalie jinheM jAti kA Agraha hai ve vyakti saMsAra se mukta nahIM hote| 26
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtiliGgavikalpena yeSAM ca samayAgrahaH / spi na prApnuvantyeva paramaM padamAtmanaH // 86 // kucha logoM kA zAstrIya Agraha hotA hai ki jAti, veza ke vikalpa se mukti milatI hai arthAt amuka jAti ko amuka veza dhAraNa karane se mukti milegii| aise vyaktiyoM AtmA parama pada kI prApti nahIM hotI / yattyAgAya nivartante bhogebhyo yadavAptaye / prItiM tatraiva kurvanti dveSamanyatra mohinaH // 60 // zarIra kA moha tyAgane aura vItarAgatA ko pAne ke lie indriya bhogoM kA tyAga kiyA jAtA hai| lekina mohagrasta vyakti zarIra se prema aura vItarAgatA se dveSa rakhatA hai| anantarajJaH sandhatte dRSTiM paGgoryathA'ndhake / saMyogAt dRSTimaGge'pi sandhatte tdvdaatmnH||11|| bhedavijJAna na jAnanevAlA vyakti jaise saMyoga ke kAraNa bhramita hokara la~gar3e kI dRSTi ko aMdhe meM Aropita kara baiThatA hai vaise hI vaha AtmA kI dRSTi ko zarIra meM Aropita kara letA hai aura samajhane lagatA hai ki zarIra hI dekha / samajha rahA hai| dRSTabhedo yathA dRSTiM parandhe na yojayet / tathA na yojayeddehe dRSTAtmA dRSTimAtmanaH // 62 // bhedavijJAna ko jAnanevAlA vyakti jisa prakAra la~gar3e kI dRSTi ko aMdhe se nahIM jor3atA usI prakAra AtmA ke yathArtha svarUpa ko samajhanevAlA vyakti AtmA kI dRSTi ko, usake jJAnadarzana svabhAva ko zarIra ke sAtha saMyukta nahIM krtaa| unheM zarIra kI vizeSatAeM nahIM mAnatA / suptonmattAdyavasthaiva vibhramo'nAtmadarzinAm / vibhramo'kSINadoSasya sarvAvasthA''tmadarzinaH // 63 // jo Atma-svarUpa ke draSTA nahIM haiM una bahirAtmA vyaktiyoM ko kevala sone aura unmatta hone kI avasthAeM hI vibhrama (bhrama rUpa) mAlUma par3atI haiN| lekina Atma-svarUpa ke draSTA antarAtmA 27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti ko mohagrasta bahirAtmA vyakti kI sabhI avasthAeM vibhrama mAlUma par3atI haiN| viditAzeSazAstro'pi na jAgradapi mucyte| dehAtmadRSTiJjatAtmA suptonmatto'pi mucyate // 4 // zarIra ko hI AtmA samajhanevAlA bahirAtmA vyakti sampUrNa zAstroM kA jJAtA hone aura jAgRta rahane para bhI karma bandhana se mukta nahIM hotaa| isake viparIta Atma-jJAtA antarAtmA vyakti nIMda aura unmAda kI avasthA meM bhI karmabandhana se mukta hotA hai| yatraivAhitadhI: puMsa: zraddhA tatraiva jaayte| yatraiva jAyate zraddhA cittaM tatraiva liiyte||65|| jisa viSaya meM vyakti kI buddhi saMlagna aura sAvadhAna rahatI hai usa viSaya meM usakI zraddhA ho jAtI hai| jisa viSaya meM usakI zraddhA ho jAtI hai usI viSaya meM usakA citta bhI lIna ho jAtA hai| yatrAnAhitadhI: puMsa: zraddhA tsmaannivrtte| yasmAnivartate zraddhA kutazcittasya tlly:||66 / / jisa viSaya meM vyakti kI buddhi saMlagna aura sAvadhAna nahIM rahatI usa viSaya se usakI zraddhA haTa jAtI hai| taba usa viSaya meM usake citta kI tallInatA kahA~ ho sakatI hai? bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati taadRshH| vartirdIpaM yathopAsya bhinnA bhavati taadRshii||17|| jisa prakAra dIpaka se bhinna astitva rakhanevAlI bAtI dIpaka kI upAsanA karake usI kI taraha ho jAtI hai usI prakAra apane se bhinna arihanta siddha rUpa paramAtmA kI upAsanA karake yaha AtmA khuda bhI paramAtmA bana jAtI hai| upAsyAtmAnamevAtmA jAyate prmo'thvaa| mathitvA''tmAnamAtmaiva jAyate'gniryathA taruH // 18 // athavA jisa prakAra bA~sa kA per3a khuda ko khuda se hI ragar3akara Aga banatA hai usI prakAra yaha AtmA khuda apane caitanya svarUpa kI upAsanA karake paramAtmA bana jAtI hai| 28
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ itIdaM bhAvayennityamavAcAMgocaraM pdm|... svata eva tadApnoti yato nAvartate punaH / / 6 / / isa prakAra bheda athavA abheda (bhinna AtmA aura abhinna AtmA) rUpa se AtmasvarUpa kI nirantara bhAvanA karanI caahie| isase yaha jIva usa anirvacanIya paramAtma-pada ko svata: prApta kara legA jisase usakA lauTakara AnA nahIM hogaa| use punarjanma se mukti mila jaaegii| ayatnasAdhyaM nirvANaM cittatvaM bhUtajaM ydi| anyathA yogatastasmAnna du:khaM yoginAM kvacit / / 10 / / yaha caitanya svarUpa AtmA agara bhUtaja hai yAnI agara pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra bhUtoM se utpanna hai athavA sahaja zuddhAtma svarUpa se utpanna hai to phira mRtyu ke sAtha nirvANa svata: ho jaaegaa| usake lie prayatna karane kI z2arUrata hI nahIM hai| aura agara nirvANa kI prApti yoga se arthAt cittavRttiyoM ke nirodha se hotI hai to isameM bhI yogiyoM ke lie duHkha kA savAla nahIM hai| svapne dRSTe vinaSTe'pi na nAzo'sti ythaatmn:| tathA jAgaradRSTe'pi vipryaasaavishesstH||101|| pratyakSa dikhanevAle zarIra kA svapna meM huA vinAza usakA sacamuca kA vinAza kahA~ hai? isI prakAra jAgRta avasthA meM hue zarIra ke vinAza se AtmA kA vinAza kahA~ hotA hai? donoM avasthAoM meM eka hI jaise bhrama haiN| adu:khabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhsnnidhau| tasmAdyathAbalaM du:khairAtmAnaM bhaavyenmuniH||102|| binA kaSTa uThAe prApta huA bhedavijJAna kaI bAra zArIrika kaSTa par3ane para kSINa hone lagatA hai| isalie antarAtmA vyakti ko cAhie ki vaha yathAzakti kaSTa-sahana kA abhyAsa karatA huA AtmA ko zarIra se bhinna samajhane kA bhAvana kre| yAnI kaSTasahana kA abhyAsa karate hue bhedavijJAna ko anubhUti meM utArane kI dizA meM Age bddh'e| 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayatnAdAtmano vAyuricchAdveSapravartitAt / vAyo: zarIrayantrANi vartante sveSu karmasu / / 103 / / AtmA ke rAga-dveSa-kaSAyoM se prerita hokara mana, vacana, kAya ke yoga rUpa prayatna se vAyu utpanna hotI hai| usa prANavAyu ke pravartana se zarIra rUpI yantra, arthAt indriyA~ evaM zarIra ke anya aMga upAMga, apanA-apanA kAma karate haiN| tAnyAtmani samAropya sAkSANyAste'sukhaM jddH| tyaktvA''ropaM punarvidvAn prApnoti paramaM padam / / 104 / / mUrkha bahirAtmA vyakti indriyoM vAle usa zarIra yantra kA AtmA para AropaNa karake duHkha bhogatA hai| isake viparIta antarAtmA vyakti apane jJAna ke kAraNa aise AropaNa kI kalpanA ko tyAgakara paramAtma pada prApta kara letA hai| muktvA paratra parabuddhimahaMdhiyaM ca, saMsAraduHkhajananIM jnnaadvimuktH| jyotirmayaM sukhamupaiti parAtmaniSTha stanmArgametadadhigamya samAdhitantram / / 105 / / yaha samAdhitantra paramAtmapada kI prApti kA mArga hai| ise bhalI prakAra hRdayaMgama karake aura paramAtma bhAva meM citta ko sthira karake antarAtmA vyakti sAMsArika du:khoM ko utpanna karanevAlI usa buddhi ko tyAga detA hai jo zarIra ko apanA aura AtmA ko parAyA samajhatI hai| isa prakAra vaha saMsAra se mukta hotA huA jJAnAtmaka sukha ko prApta kara letA hai| 30
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zlokAnukramaNikA zloka ke Arambhika zabda zloka saM. zloka ke Arambhika zabda zloka saM. 45 acetanamidaM dRzyamadRzyaM . ajJApitaM na jAnanti aduHkhabhAvitaM jJAnaM. jAnannapyAtmanastattvaM viviktaM . jIrNe vastre yathA''tmAnaM . 64 tathaiva bhAvayeddehAdvyAvRtyAtmAnamAtmani .. 82 ha1 tadbrUyAttatparAn pRcchettadicchettatparo .. 53 tAnyAtmani samAropya 47 38 8.3 100 36 37 12 44 62 74 tyaktvaivaM bahirAtmA.... tyAgAdAne bahirmUDhaH dRDhAtmabuddhirdehAdAvutpazyannAzamAtmanaH . 76 dRzyamAnamidaM mUDhastriliGga dRSTabhedo yathA dRSTi dehAntaragate bIjaM deheSvAtmadhiyA jAtA: dehe svabuddhirAtmAnaM na jAnanti zarIrANi na tadastIndriyArtheSu nayatyAtmAnamAtmaiva janma 14 anantarajJaH sandhatte apamAnAdayastasya vikSepo apuNyamavrataiH puNyaM . ayatnasAdhyaM nirvANaM avikSiptaM manastattvaM avidyAbhyAsasaMskArairavazaM avidyAsaJjJitastasmAtsaMskArA .. avratAni parityajya avratI vratamAdAya AtmajJAnAtparaM kAryaM AtmadehAntarajJAna.. AtmanyevAtmadhIranyAM AtmavibhrajaM duHkha AtmAnamantare dRSTvA itIdaM bhAvayennityamavAcAMgocaraM utpannapuruSabhrAnteH sthANau upAsyAtmAnamevAtmA jAyate evaM tyakvA bahirvAcaM.. 13 61 586 84 86 50 34 77 41 76 haha naradehasthamAtmAnamavidvAn naSTe vastre yathAsstmAnaM nArakaM nArakAGgasthaM. 21 17 nirmala: kevalaH zuddho. paratrAhammatiH svasmAccyuto pazyennirantaraM dehamAtma ... 25 kSIyante'traiva rAgAdyAstattvato gaura: sthUlaH kRzo 70 73 pUrvaM dRSTAtmatattvasya pracyAvya viSayebhyohaM prayatnAdAtmano vAyuricchAdveSapravartitAt. 103 grAmo'raNyamiti dvedhA ghane vastre yathAsstmAnaM 32 63 56 46 ciraM suSuptAstamasi . jagaddehAtmadRSTInAM vizvAsyaM janebhyo vAk tataH spando 6ha pravizadgalatAM vyUhe . bahiranta: parazceti 4 72 5 2 7 jayanti yasyAvadatA'pi jAtirdehAzritA dRSTA . jAtiliGgavikalpena yeSAM bahirAtmA zarIrAdau bahirAtmendriyai. bahistuSyati mUDhAtmA bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro. 60 88 daha 67 46 58 102 31 104 27 55 75 8 65 ha 6 43 57 to
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 26 masuuurs ........ 10 11 zloka ke Arambhika zabda zloka saM. zloka ke Arambhika zabda zloka saM. mattazcyutvendriyadvAraiH zarIre vAci cAtmAnaM . mAmapazyannayaM loko ..... zubhaM zarIraM divyAMzca ........ muktirekAntikI tasya zRNvannapyanyata: kAmaM muktvA paratra ........ zrutena liGgena yathAtmazakti ... mUDhAtmA yatra vizvastastato sarvendriyANi saMyamya mUlaM saMsAradu:khasya sukhamArabdhayogasya ya: parAtmA sa evA'haM suptonmattAdyavasthaiva yattyAgAya nivartante svadehasadRzaM dRSTvA ........ yatparaiH pratipAdyo'haM. svaparAdhyavasAyena ........ yatpazyAmIndriyaistanme nAsti ... svapne dRSTe vinaSTe'pi ........ 101 yatra kAye muneH ........ svabuddhyA yAvadgRhNIyAt ........ yatrAnAhitadhI: puMsa: ........ so'hamityAttasaMskArastasmin .... yatraivAhitadhI: puMsa: ........ yathA'sau ceSTate ........ yadagrAhyaM na gRhNAti ........ yadantarjalpasampRktamutprekSAjAlamAtmanaH yadabhAve suSupto'haM yad bodhayitumicchAmi yadA mohAtprajAyete yanmayA dRzyate rUpaM .. yasya saspandamAbhAti .. yujIta manasA''tmAnaM . yenAtmanA'nubhUye'hamAtma ........ yenAtmA'buddhyatAtmaiva paratvenaiva ... yo na vetti paraM ........ rakte vastre yathA''tmAnaM. rAgadveSAdikallolairalolaM ........ liGga dehAzritaM viditAzeSazAstro'pi na jAgradapi ... vyavahAre suSupto zarIrakaJcukenAtmA ........ ...... 32
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ COWOCOC PES G ISBN 978-81-88769-06-3 HINDI GRANTH KARYALAY www.hindibooks.8m.com 917881881769063||