Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga rameza muni zAstrI [upAdhyAya zrI puSkaramunijI ke ziSya] jaina sAdhanA bahu AyAmI hai, usakI gati vItarAgatA kI ora hai| bhautika suvidhAoM athavA bAhya samRddhi kA jIvana meM koI mUlya-mahattva yahA~ svIkAra nahIM kiyA gyaa| jo yaha mAnatA hai ki maiM sampanna-vipanna hU~, sAkSara-nirakSara hU~, sundara-asundara hU~, sukhI-duHkhI hU~. rAjAraMka hU~, vaha jaina dharma kI dRSTi meM bahirAtmA hai, use apane astitva kI yathArthatA kA paribodha nahIM hai; vaha mohAsakta hai, mithyAtva meM jItA hai / vaha vyAmoha kI mahAvAruNI piye hue hai| use jaba guru-prasAda se apane astitva kA apane jIvana ke mUlya kA parijJAna hotA hai aura saMsAra kI asAratA kA darzana khulI A~khoM se karatA hai to vaha ina sabhI se virakta hokara antarmukha ho jAtA hai / taba use samUcA bAharI vaibhava chalAvA lagane lagatA hai, bAhya saundarya meM use virUpatA dikhAI dene lagatI hai| vaha sarva granthiyoM ko kholakara unmukta ho jAtA hai / taba vaha nirgrantha kahalAtA hai| bhedavijJAna usa meM jAga uThatA hai aura vaha svayaM apane lie dIpaka bana jAtA hai| vaha apane meM se kartRtva-bhAva ko samApta kara detA haiM aura apanI prAntarika kSamatAoM kI anudghATita paratoM ko udghATita karatA hai| yaha dhra va satya hai ki sAdhanA adhyAtmakSetra kI carama aura parama vizuddha avasthA ko prApta karane kA eka mahAmantra hai| usakA kSetra-vistAra ananta AkAza kI bhAMti asIma hai| adhyAtma-sAdhanA ke agAdha-apAra mahAsAgara meM jIvana bhara avagAhana karane para bhI antataH lagatA hai ki abhI to virATa ke eka bindu kA bhI saMsparza nahIM hayA hai| niSkarSa yaha hai ki jaina sAdhanA kI asImatA ko sasIma zabdoM ke dvArA vyakta nahIM kiyA jA sakatA ! tathApi usakA pramukha uddezya yahI hai ki adhyAtma-sAdhanA kA abhinava-abhiyAna vinAza kI aora nahIM, vikAsa kI ora hai, patana kI ora nahIM, utthAna kI ora hai, avarohaNa kI ora nahIM, prArohaNa kI ora hai jo sAdhanA-mAnava ko antardarzana kI saprANa-preraNA nahIM detI yA antardarzana nahIM karAtI, vaha sAdhanA nahIM, apitu virAdhanA hai| "Avazyaka" jaina sAdhanA kA prANatattva hai| vaha jIvana vizuddhi aura doSa parimArjana kA jvalanta-jIvanta mahAbhASya hai| AtmA ko nirakhane evaM parakhane kA eka sarvathA saphala sAdhana haiM / AtmA meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra rUpa adhyAtmajyoti kA vikAsa pAvazyaka kriyA ke binA kathamapi nahIM ho sakatA / ata: jo kriyA arthAt sAdhanA avazya karane yogya hai, vahI aAvazyaka adhyAtmasAdhanArUpa hai| Avazyaka paribhASA jo avazya kiyA jAe, vaha prAvazyaka hai|' zramaNa aura zrAvaka donoM hI dina maura rAtri 1. avazyakaraNAd Avazyakam /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 277 ke anta meM sAmAyika prAdi sAdhanA karate haiM / ataH vaha sAdhanA AvazyakapadavAcya hai / prAkRta bhASA meM AdhAra pada vAcaka ''pApAzraya' zabda 'zrAvassaya' kahalAtA hai / jo sadguNoM kI prAdhArabhUmi ho, vaha prAvassaya-pApAzraya hai / aAvazyaka prAdhyAtmika samatA, vinamratA, AtmanirIkSaNa Adi vividha guNoM kA prAdhAra hai| isalie vaha 'ApAzraya' bhI kahalAtA hai| jo AtmA ko durgaNoM se haTAkara guNoM ke vazya-prAdhIna kare vaha Avazyaka hai| prA+vazya = Avazyaka / guNoM se zUnya prAtmA ko jo sadguNoM se sarvataH vAsita kare, vaha Avazyaka kahalAtA hai| Avassaya kA eka saMskRta rUpAntara pAvAsaka bhI hotA hai| usakA artha hai anuraMjana karane vAlA jo prAtmA kA jJAna, darzana prAdi guNoM se anuraMjana kare, vaha prAvAsaka hai| isa sandarbha meM merA vinamra mantavya hai ki jo sAdhaka vikSepa-vikalpa, vaibhava-vilAsa, viSaya-kaSAya, lalaka-lAlasA, mamatA-tavatA Adi ke vaza meM na ho va unase abhibhUta na ho, vaha avaza kahalAtA hai, usa avaza kA jo AcaraNa hai, vaha aAvazyaka hai| Avazyaka ke chaha prakAra haiM1. sAmAyika-samatA pradhAna saadhnaa| 2. caturviMzatistava-tIrthaMkara deva ke guNoM kA utkIrtana / 3. vandana -sadgurupoM ko zraddhApUrvaka namaskAra / 4. pratikramaNa-doSoM kI aalocnaa| 5. kAyotsarga- zarIra ke mamatva kA tyAga / 6. pratyAkhyAna-AhAra Adi kI prAsakti kA tyAga / sAdhaka ke lie sarvaprathama samabhAva kA pAlana karanA Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai| samatA ko apanAye binA sadguNoM kA vikAsa honA kathamapi saMbhava nahIM hai| jaba taka viSama bhAvoM kI jvAlAe~ sAdhaka ke antarmAnasa meM dhadhakatI raheMgI taba taka vaha tIrthaMkara mahApuruSoM ke sadguNoM kA samutkIrtana nahIM kara sktaa| ataeva SaDAvazyaka meM prathama Avazyaka sAmAyika hai| sAmAyika kA ArAdhaka-sAdhaka hI mahApuruSoM ke sadguNoM ko sammAnanIya aura grahaNIya mAnakara una guNoM ko apane jIvana meM utAra sakatA hai| ataH sAmAyika ke bAda caturvizatistava rakhA gayA hai| sadguNoM kA mahattva hRdayastha kara lene ke bAda hI sAdhaka guNI ke sanmukha sira jhukAtA hai, bhaktivibhora ho kara vandana karatA hai / vandana karanevAle sAdhaka kA antarmana vinamra hotA hai, jo vinamra hai, vaha saralamanA sAdhaka hI kRtadoSoM kI AlocanA karatA hai| ataeva vandana ke bAda hI pratikramaNa Avazyaka kA krama aAyA hai / doSoM kA smaraNa kara unase mukti pAne hetu tana-mana kI sthiratA atyAvazyaka hai| kAyotsarga aAvazyaka-sAdhanA meM tana aura mana 2. ApAzrayo vA idaM guNAnAm, prAkRtazailyA AvassayaM / 3. guNAnAM vazyamAtmAnaM karoti-iti / 4. guNazUnyamAtmAnaM guNairAvAsayatIti aAvAsakam / 5. guNaH pAvasakaM anurajakam sandarbha 1 se 5 taka kI AdhAra-bhUmi = vizeSAvazyaka bhASya gAthA-877 paura 878 TIkAkAra prAcArya koTi dhammo dIvo saMsAra samutra meM dharma hI dIpa NAG ..
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthakhaNDa / 278 kI sthira vRtti kA abhyAsa kiyA jAtA hai, tana aura mana kI ekAgratA kI jAtI hai, ataH pratikramaNa ke pazcAt kAyotsarga kA krama hai / jaba tana aura mana meM sthiratA hotI hai, tabhI pratyAkhyAna kiyA jA sakatA hai| isa prakAra zrAvazyaka kI sAdhanA ke krama ko sundara rUpa se rakhA gayA hai| yaha jo krama hai, vaha kAryakAraNa bhAva kI zRGkhalA para avasthita hai aura pUrNa rUpa se vaijJAnika bhI hai| Avazyaka kI sAdhanA apane Apa meM gambhIra aura vistRta haiM / usake samagra aMgoM kA samAyojana eka nibandha meM karanA sarala nahIM hai / phira bhI hama yahA~ samAsataH prayAsa kareMge ki kAyotsarga prAvazyaka kI sAdhanA kA samagra svarUpa ujAgara ho sake aura pradhyetA prastuta viSaya ko spaSTa rUpa se samajha sake / kAyotsarga : sAdhanA adhyAtmasAdhanA kA sarvaprathama caraNa hai-- kAyotsarga zarIra ko sthira karanA, usakI caMcalatA ko samApta karanA / kAyA kI caMcalatA samApta ho jAne kI sthiti meM kAyotsarga hotA hai / zarIra sthira hotA hai taba cetanA apane ghara meM lauTa AtI hai / jaba cetanA antarjagat ko chor3akara bahirjagat meM jAtI hai taba caMcalatA paidA hotI hai| jaba zarIra caMcala huA, taba indriyacetanA bAhara jAtI hai, mana kI cetanA bAhara jAtI haiN| jaise hI zarIra nizcala prazAnta aura susthira huA, indriyacetanA aura mAnasika cetanA lauTa pAtI hai| pratikramaNa Avazyaka kI sAdhanA prArambha ho jAtI hai| cetanA kA bahirjagat meM jAnA atikramaNa hai / aura cetanA kA antarjagat arthAt apane bhItara yA jAnA pratikramaNa hai| pratikramaNa kI kriyA arthAt sAdhanA apane bhApa prArambha hotI hai jaba hama pratikriyA kI sthiti meM pahu~ca jAte haiM tabhI hamAre agale caraNa kAyotsarga kI sAdhanA ke lie apane grApa Age bar3ha jAte haiM jaba kAyotsarga sacana rUpa meM pahu~ca jAtA hai, taba kAyagupti saghana bana jAtI hai, aura jaba kAyagupti saghana hotI hai taba kAyA kA saMyama vizeSa rUpa se gaharA hotA hai, kAyA kA sarvathA rUpa se saMvara hotA hai / isa sthiti meM kAyA bAhara se paramANuoM kA lenA banda kara detI hai| niSkarSa yaha hai ki paramANuoM kA AnA ruka jAtA hai, banda ho jAtA hai / antarjagat kA bahirjagat ke sAtha jo samparka sUtra thA vaha TUTa jAtA hai / usa viziSTa bhUmikA meM kAyotsarga kI phalazruti bhI hamAre sAmane mUrtimAn ho jAyegI / kAyotsarga vastutaH eka prakAra kA prAyazcitta hai| vaha pApa ko vizodhana karatA hai| jisa prakriyA se pApa kI zuddhi ho, vaha prAyazcitta hai| kAyotsarga kI sAdhanA meM gambhIra cintana kara usa pApa ko naSTa karane kA upakrama kiyA jAtA hai| saMyamapradhAna jIvana ko vizeSa rUpa se pariSkRta karane ke liye, prAyazcitta karane ke lie, AtmA ko mAyA, mithyAtva zraura nidAna zalya se rahita banAne ke lie pApa karmoM ke nirghAta ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai / kAyotsarga kA apara nAma "vraNacikitsA " hai|" paMca mahAvrata prAdi rUpa dharma kI prArAdhanA karate samaya 6. tassa uttarIkaraNeNaM pAyacchitakaraNeNaM visohIkaraNeNaM visallIkaraNeNaM pAvANaM kammANaM nigvAyaNaTTAe ThAmi kAussagaM / -zrAvazyakasUtra 7. dhanuyogadvArasUtra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 279 pramAdavaza usameM yadi kahIM aticAra laga jAte haiM, bhUleM ho jAtI haiM, ve saMyama rUpa zarIra ke ghAva haiM, jakhma haiM / kAyotsarga una ghAvoM ke lie marahama kA kAma detA hai| yaha vaha rAmabANa auSadha hai, jo ati cAra rUpI ghAvoM ko pUra detI hai aura saMyama-zarIra ko akSata banAkara saMpuSTa karatI hai| jo ujjvala-vastra bahuta hI malina ho jAtA hai vaha kisa se sApha kiyA jAtA hai ? use kisase dhoyA jAtA hai ? pAnI se hI dhoyA jAtA hai, sAbuna lagAkara sApha kiyA jAtA hai| eka bAra nahIM, pratyuta aneka bAra mala-mala kara dhoyA jAtA hai| ThIka isI prakAra saMyamarUpI vastra ko jaba aticAroM kA mala laga jAtA hai, bhUloM ke dAga laga jAte haiM to adhyAtma-sAdhaka una dAgoM ko pratikramaNa rUpa jala dvArA svaccha karatA hai| phira bhI jo dAga nahIM miTate, kucha azuddhi kA aMza raha jAtA hai unheM kAyotsarga ke uSNa jala se dubArA dhoyA jAtA hai, unheM nirmala banAyA jAtA hai / niSkarSa rUpa se yaha kahA jA sakatA hai ki kAyotsarga aisA jala hai jo hamAre jIvana ke mala ke hara kaNa ko galAkara sApha karatA hai aura saMyama-jIvana ko samyak prakAra se parama zuddha banA detA hai| kAyotsarga vAstava meM eka apUrva zakti hai, jisake dvArA sAdhaka prAtmA kI zuddhi karatA hai, guNoM kI vRddhi karatA hai / sAdhaka niSpApa ho jAtA hai| isI sandarbha meM yaha jJAtavya tathya hai ki prAyazcitta ke aneka rUpa haiM, jaisA doSa hotA hai usI ke anupAta meM yA usI prakAra kA prAyazcitta usa doSa kI zuddhi karatA hai| kAyotsarga una saba pApa karmoM kA prAyazcitta hai, kAyotsarga kI sAdhanA ke dvArA ve saba pApakarma dhula-dhula kara sApha ho jAte haiM / phalataH, prAtmA nirmala, niSpApa aura vizuddha ho jAtA hai| bhagavAn mahAvIra kI spaSTa bhASA meM pApakarma bhAra ke sadRza hai / kalpanA ke loka meM jarA ur3Ana bhariye / maMjila dUra hai, mahInA jeSTha hai / mArga bhI U~cA-nIcA hai aura mastaka para mana bhara patthara kA bojha gardana kI hara nasa ko tor3a rahA hai. yaha eka vikaTa sthiti hai| isa vikaTa paristhiti meM bhAra utAra dene para usa vyakti ko apAra Ananda kA anubhava hotA hai / yahI dazA pApa-karmoM ke bhAra kI bhI hai| kAyotsarga ke dvArA isa bhAra ko utAra diyA jAtA hai, use pheMka diyA jAtA hai| kAyotsarga yaha eka aisI vizrAmabhUmi hai, jahA~ pApoM kA bhAra halkA ho jAtA hai| saba ora prazasta dharma-dhyAna kA sunaharA-vAtAvaraNa bana jAtA hai / phalataH AtmA ati svastha, nirAkula aura prAnandamaya ho jAtA hai / kAyotsarga eka yaugika zabda hai / kAya aura utsarga ina do zabdoM ke yoga se 'kAyotsarga' zabda kI niSpatti huI hai / tAtparya hai-pratikramaNa ke pazcAt sAdhaka amuka samaya taka apane zarIra kI mamatA kA tyAga kara prAtmasvarUpa meM lIna hotA hai| vaha usa samaya na saMsAra ke padArthoM meM rahatA hai, na zarIra meM rahatA hai, saba ora se simaTa kara AtmasvarUpa meM lIna ho jAtA hai| kAyotsarga antarmukha hone kI eka viziSTa sAdhanA hai| bahirmakhI sthiti se sAdhaka jaba antarmakhI sthiti meM paha~ca jAtA hai to vaha rAga aura dveSa kI gandagI se bahuta Upara uTha jAtA hai| anAsakta aura anAkula sthiti kA rasAsvAdana karatA hai| zarIra taka kI moha-mAyA kA parityAga kara detA hai| isa sthiti meM koI bhI upasarga yA jAe, vikaTa saMkaTa A jAe, vaha use samabhAva se sahana karatA hai| kAyotsarga meM jaba sAdhaka avasthita hotA hai taba sardI ho, 8. kAussaggeNaM tIyapaDuppannaM pAyacchittaM visohei / visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae pohariyabharuvva bhAravahe pasatthajjhANovagae suhaM suheNaM vihri|-uttraadhyyn sUtra 29 / 12 / dhammo dIvo saMsAra samaya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 280 garmI ho, macchara hoM, daMza ho, kaise bhI saMkaTa hoM, saba pIr3AoM aura vyathAnoM kA samabhAva se sahana karanA hI kAya kA tyAga hai| kAyotsarga kI sAdhanA ke dvArA zarIra kI mamatA kama kI jAtI hai| kAyotsarga kA samuddezya hai- zarIra kI mamatA kA tyAga krnaa| yaha jIvana kA moha, yaha zarIra kI mamatA sAdhanA ke lie saba se bar3I bAdhA hai / jIvana kI AzA kA pAza manuSya ko apane meM ulajhAe hue hai / pada-pada para jIvana kA bhaya bhI sAdhanA-mArga se parAGa mukha hone kI sthiti khar3I kara detA hai| yahI kAraNa hai ki ina saba bandhanoM se mukti pAne kA aura sarva duHkhoM kA anta karane kA ekamAtra amogha upAya "kAyotsarga" hai|' kAyotsarga kI sAdhanA kA sAdhaka yaha cintana karatA hai ki yaha zarIra pRthak hai aura maiM pRthaka huuN| maiM avinAzI tattva hU~, yaha zarIra kSaNabhaMgura hai / koI paravastu merI nahIM hai / zarIrAdi paravastue~ jar3a haiM aura maiM ceta / paravastu ke sAtha prAtmatattva kA saMyoga aura viyoga hI duHkha hai| ina saMyogoM ke kAraNa hI AtmA saMsAra-kAnana meM paribhramaNa karatA hai / ataH sAdhaka socatA hai ki maiM akelA hU~, eka hU~ isa saMsAra meM merA koI nahIM hai| aura maiM bhI kisI kA nahIM haiN|" jJAnadarzana merA svarUpa hai| mAtA-pitA, putra ye sabhI mujhase pRthaka haiN| yahA~ taka ki zarIra bhI merA nahIM hai, vaha bhI AtmA se bhinna hai / 2 prAtmA aura anAtmA kA bheda-vijJAna honA, kAyotsarga sAdhanA kA saMlakSya hai| kAyotsarga kI sAdhanA meM na bolanA hai, na hilanA hai / sAdhaka eka sthAna para patthara kI caTTAna ke sadRza nizcala evaM niHspanda daNDAyamAna khar3e rahakara apalaka dRSTi se zarIra kA mamatva tyAga kara prAtmabhAva meM ramaNa karatA hai, kAyotsarga kI sthiti meM sAdhaka ko yadi koI bhakti-bhAva se candana lagAye yA koI dveSapUrvaka basUle se usake zarIra ko chIle, cAhe usakA jIvana rahe yA tatkSaNa mRtyu prA jAe, saba sthitiyoM meM samacetanA rakhatA hai / vastutaH usI kA kAyotsarga zuddha hotA hai| jo kAyotsarga ke samaya deva, mAnava aura tiryaJca saMbaMdhI sabhI prakAra ke upasargoM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai, usakA kAyotsarga hI vastutaH zuddha hotA hai|'4 jisa prakAra kAyotsarga meM niHspanda khar3e hue aMga-aMga TUTane lagate haiM, duHkhane lagate haiM / pratyeka aMga meM eka prakAra kI pIr3A hotI hai / usI prakAra suvihita sAdhaka kAyotsarga ke dvArA AThoM hI karma-samUha ko pIr3ita karate haiM / unheM vinaSTa kara DAlate haiM / ' 5 kAyotsarga meM saba duHkhoM aura klezoM kI jar3a mamatA kA zarIra se sambandha toDa dene ke lie sAdhaka ko yaha sudar3ha 9. rAjavArtika 9 / 10 / 26 10. amitagati dvAtriMzikA, zloka-28 11. prAcArAMga sUtra 1-8-6 12. sUtrakRtAMga sUtra 1-2-23 / 13. vAsIcaMdaNakappo jo maraNe jIvie ya samasaNNo / dehe ya apaDibaddho kAussaggo havai tassa / / -Avazyaka niyukti, gAthA 1548 prAcArya bhadrabAhu 14. Avazyakaniyukti, gAthA 1549, prAcArya bhadrabAhu 15. kAussagge jaha suTTiyassa, bhajjati aNgmNgaaii| iha bhidaMti suvihiyA aTTavihaM- kammasaMghAyaM / / -Avazyakaniyukti, gAthA-1551 / /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ WE 33000 / / AN - N zrImatI thAvara bAI caNDAliyA ko saMthArA kA svarUpa evaM Mp mahatva samajhAte hue mahAsatIjI. khAcarauda san1986 * bhI arcanA jI ko sAja dene kA vacana dete hue. bhI thAvara bAI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 281 saMkalpa kara lenA cAhie ki zarIra aura hai, prAtmA aura hai| prAcArya bhadrabAha ne kAyotsarga ke sAdhakoM ke lie jina tathyoM kA ullekha kiyA hai, unakA ekamAtra uddezya sAdhaka meM kSamatA kA dRr3ha bala paidA karanA hai, jisase sAdhaka dRDhatA ke sAtha kAyotsarga meM lIna ho jAtA hai| para usakA yaha artha nahIM hai ki sAdhaka mithyAgraha ke cakkara meM par3akara ajJAnatAvaza apanA jIvana hI homa de / kucha sAdhakoM kI mana:sthiti durbala bhI hotI hai| bhagavAn mahAvIra ne unake lie kucha prAgAroM ko prora saMketa kiyA hai| jaise-khAMsI, chIMka, DakAra, mUrchA Adi vividha zArIrika vyAdhiyoM kA bhI prAgAra rakkhA jAtA hai| kyoMki zarIra zarIra hai aura vaha vyAdhi kA mandira hai| kAyotsarga kI sAdhanA meM samAdhi kI abhivRddhi ho, vaha kAyotsarga hI lAbhaprada hai, hitAvaha hai| kintu jisa kArya ko karane se asamAdhi kI vRddhi hotI hai, ArtadhyAna aura raudradhyAna meM pariNati hotI hai vaha kAyotsarga ke nAma para kiyA gayA kAyakleza mAtra hai| kAyotsarga kA abhiprAya kevala itanA hI nahIM hai ki zArIrika caMcalatA kA nirodha kara vakSa ke samAna, parvata ke samAna yA sUkhe kASTha ke samAna sAdhaka nizcala aura nispanda sthiti meM khar3A ho jaae| zarIra se sambandhita niSpandatA to ekendriya Adi jIvoM meM bhI hotI hai / parvata para kitanA bhI prahAra karo, vaha kaba caMcala hotA hai ? vaha kisI ke prati bhI roSa-pAkroza nahIM karatA hai| usameM jo sthairya hai, vaha avikAsazIla-vivekavikala prANI kA sthairya hai| kintu kAyotsarga meM hone vAlA sthairya vivekapUrvaka hotA hai| tapa ke kula bAraha prakAra haiN| 16vyutsarga tapa kA bArahavAM bheda aura prAbhyantara-tapa kA chaThA prakAra hai / prastuta tapa ko tIna prakAra se spaSTa kiyA gayA hai-16 1. ahaMkAra aura mamakAra rUpa saMkalpoM kA tyAga karanA / 2. kAyotsarga Adi karanA / 3. vyutsarjana karanA bhI vyutsarga hai, ise tyAga bhI kahA gayA hai / zarIra va usake AhAra meM pravRtti ko haTAkara dhyeya vastu meM citta kI ekAgratA karanA karmabandha ke hetubhUta bAhya evaM prAbhyantara doSoM kA bhalIbhA~ti parityAga karanA vyutsarga hai|20 vyutsarga zabda "vi" aura "ut" upasarga ke saMyoga se banA hai| yahA~ "vi" artha hotA hai 16. Avazyakaniyukti, gAthA-1552 17. AvazyakasUtra 18. (ka) bhgvtiisuutr-25|6 (kha) uttarAdhyayanasUtra, adhyayana-30 (ga) mUlAcAra-345 (gha) kAtikeyAnuprekSA-102 (Ga) sarvArtha siddhi-9|19 - (ca) cAritrasAra-133 19. sarvArthasiddhi 9 / 20, 9 / 22, 9 / 26 20. (ka) anagAradharmAmRta 7 / 94 (kha) dhavalA 8 / 3, 41185 dhammo dIvo nadAra asukha meM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 282 vividha | ut kA artha hai-- utkRSTa / aura sarga kA artha hai - tyAga / ina saba ke AdhAra para vyutsarga kA zabdArtha hogA - vividha prakAra kA utkRSTa tyAga | strI-puruSa zrAdi ke sambandhoM ko karmabandha kA bAhya kAraNa mAnA gayA hai| ahaMkAra va mamatva Adi ko karma bandha kA antaraMga kAraNa mAnA jAtA hai, jinheM hara sAdhaka ko tyAga denA caahie| ataeva ina bAhya aura grAbhyantara doSoM kA uttama prakAra va bhalIbhA~ti tyAga karanA "vyutsagaM" kahA jAyegA / , - vyutsarga ke do prakAra haiM 21 -- dravya - kAyotsarga, bhAva- kAyotsarga / ina meM dravya - kAyotsarga meM sarvaprathama zarIra kA nirodha kiyA jAtA hai / zArIrika caMcalatA aura mamatA kA parityAga kiyA jAtA hai / kAya ceSTA kA nirundhana karanA kAya - kAyotsarga hai aura yaha dravya kAyotsarga ho jAne meM hI sAdhanA kA prANa nahIM hai| sAdhanA kA prANabhUta tasya hai-- bhAva bhAva kAyotsarga kA abhiprAya hai prArtadhyAna aura raudradhyAna kA tyAga kara dharma dhyAna evaM zukla-dhyAna meM ramaNa karanA / sAdhaka bhAvakAyotsarga kI ucca sthiti meM apane mana meM pavitra vicAroM kA pravAha pravAhita karatA hai| vaha AtmA ke maulika svarUpa kI ghora gamana karatA hai| jisase usa sAdhaka ko kisI bhI prakAra kI zArIrika vedanA kA anubhava nahIM hotA hai / vaha deha meM rahakara bhI dehAtIta bana jAtA hai / niSkarSa rUpa meM yahI kahA jA sakatA hai ki bhAvakAyotsarga meM dharmadhyAna aura zukladhyAna kI mahimA hai| yahI bhAvakAyotsarga dhyAnarUpa hai| dravya kAyotsarga to bhAvakAyotsarga ke lie bhUmikA mAtra hai / isa prakAra yaha suspaSTa hai ki dravya ke sAtha jo bhAva kAyotsarga hai, vaha sabhI prakAra ke duHkhoM ko vinaSTa karane vAlA hai / * * dravyakAyotsarga bhAvakAyotsarga kI ora bar3hane kA eka sakSama sAdhana hai| dravya sthUla hai| sthUla se sUkSmatA kI ora bar3hA jAtA hai dravyakAyotsarga meM bAharI vastunoM kA tyAga kiyA jAtA hai isake cAra prakAra haiM 3 1. zarIra vyutsarga- zArIrika kriyAoM meM capalatA kA tyAga karanA / 2. gaNa vyutsagaM viziSTa sAdhanA ke lie gaNa kA tyAga karanA / 3. upadhi vyutsarga - vastra pAtra Adi upakaraNoM kA tyAga karanA / 4. bhaktapAna vyutsarga-prAhAra pAnI kA tyAga karanA / bhAva vyutsagaM aisI sAdhanA paddhati hai jisameM tyAga aura visarjana kI zakti kA vizeSa rUpa se vikAsa hotA hai| phira chor3ane meM koI saMkoca nahIM hotaa| cAhe indriyoM ke viSaya chor3ane par3e, zarIra ko chor3anA par3e, parivAra, dhana, vaibhava ko chor3anA par3e usameM chor3ane kI itanI adhika kSamatA bar3ha jAtI hai ki vaha sAdhaka jaba cAhe taba use chor3a sakatA hai / isa vyutsarga 21. ( ka ) bhagavatI sUtra - 25 / 7 / 149 (kha) propapAtika sUtra - 20 (ga) so puNa kAussaggo davvato bhAvato ya bhavati / davvato kAyaceTThAniroho bhAvato kAussaggo bhANaM // AvazyakacUNi, AcArya jinadAsa gaNI mahattara - uttarAdhyayana sUtra 26 / 42 / / 22. kAussagaM to kujjA savvadukkhavimokkhaNaM 23. bhagavatI sUtra 25 7 150 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 283 cetanA kA suphala yaha hotA hai ki isake jAgane para sAdhaka ko spaSTa rItyA anubhava ho jAtA hai ki maiM caitanyamaya huuN| yahI merA dhra va, zAzvata astitva hai| caitanya ke atirikta jitanA bhI jur3A huA hai, vaha saba vijAtIya tattva hai| unameM se koI rahe yA nahIM bhI rahe isase mujhe kyA ? sabako eka na eka dina chor3anA hI hai| niSkarSa yaha hai ki bhAvavyutsarga cetanA se tyAga va vairAgya kI zakti prabala hotI hai| isake tIna prakAra haiM-24 1. kaSAyavyutsarga--cetanA ke athAha mahAsAgara meM kaSAya ke kAraNa uttAla taraMgeM uThatI rahatI haiM, jisase caitanyopayoga meM vikSobha utpanna hotA rahatA hai jo jIva ke zuddhopayoga meM malinatA utpanna karatA hai, vaha kaSAya hai| kaSAya zabda kaSaile rasa kA dyotaka hai| kaSAyarasapradhAna bhojana kiyA jAe to anna ruci nyUna ho jAtI hai| vaise hI kaSAya ke kAraNa jIva meM mokSAbhilASA nyUna ho jAtI hai| kaSAya mana kI mAdakatA hai| jaba kaSAya rUpI rAvaNa sadbuddhi rUpI sItA kA apaharaNa karatA hai taba viveka rUpI rAma sadabuddhi rUpI sItA ko mukta karAne ke liye kaSAya rUpI rAvaNa para AkramaNa kara use vinaSTa kara detA hai| kaSAya vyutsarga meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM prakAra ke kaSAyoM kA parihAra kiyA jAtA hai| 2. saMsAravyutsarga-isameM saMsAra kA parityAga kiyA jAtA hai| vaha cAra prakAra kA hai25-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dravyasaMsAra cAra gAti rUpa hai / cAra gati ke nAma ye haiMnaraka, tiyaMca, manuSya aura deva / kSetrasaMsAra adhaH, urdhva, aura madhya rUpa hai| kAlasaMsAra eka samaya se lekara pudgala parAvartana kAla taka hai| bhAva saMsAra jIva ke viSayAsakti rUpa bhAva hai, jo saMsAra-kAnana meM paribhramaNa kA mUla aura mukhya kAraNa hai| dravya, kSetra, kAla saMsAra kA tyAga nahIM kiyA jA sktaa| kevala bhAvasaMsAra kA tyAga kiyA jAtA hai / jo indriya ke viSaya haiM, ve hI vastuta: saMsAra hai / 26 aura unameM Asakta hA jIva saMsAra meM bhramaNa karatA hai| bhAvasaMsAra hI vAstavika saMsAra hai| jahA~ kAmanAoM kA hRdaya meM vAsa hai, vahIM saMsAra hai / unhIM kAmanAoM ke kAraNa caturvidha gati rUpa meM saMsAra meM jIva bhramaNa karatA hai / usa bhAvasaMsAra kA tyAga karanA hI saMsAra-vyutsarga hai / 3. karmavyutsarga-karma ke mukhya do bheda haiM-dravyakarma aura bhAvakarma / karma aura pravRtti ke kArya-kAraNa bhAva ko lakSya meM lekara pudgala-paramANuoM ke piNDa rUpa karma ko dravya karma kahA jAtA hai aura rAga-dveSa rUpa pravRttiyoM ko bhAva karma kahA hai| dravyakarma kI mUla - prakRti pATha haiM, unake nAma ye haiM 24. bhagavatI sUtra 207151 // 25. caunvihe saMsAre paNNatte taMjahA-davvasaMsAre, khettasaMsAre, kAlasaMsAre, bhaavsNsaare| sthAnAMgasUtra, sthAna-4, sUtra 285 / 26. je guNe se AvaTTe / -prAcArAMgasUtra 101 / 5 27. (ka) nANassAvaraNijjaM dasaNAvaraNaM tahA / veyaNijjaM tahA mohaM prAukammaM taheva y|| nAmakammaM ca goyaM ca, antarAyaM taheva y| evameyAI kammAiM advaiva u samAsapro / / -uttarAdhyayana sUtra a. 33 / 2-3 dhammo dIvo saMsAra samudra meM varma hI dIpa hai
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 284 1. jJAnAvaraNIya 2. darzanAvaraNIya 3. vedanIya 4. mohanIya 5. Ayu 6. nAma 7. gotra 8. antarAya ukta aSTa prakAra ke karmoM evaM karmabandha ke kAraNoM ko naSTa karane ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha karmavyutsarga hai / 28 kAyotsarga ke jo vibhinna prakAra batAye gaye haiM, ve zArIrika dRSTi aura vicAra kI dRSTi se haiN| para prayojana kI apekSA se kAyotsarga do rUpa meM kiyA jAtA hai| eka hai-ceSTAkAyotsarga aura dUsarA hai-abhibhava-kAyotsarga / 26 ina donoM meM jo ceSTAkAyotsarga hai vaha doSazuddhi ke lie kiyA jAtA hai| jaba zramaNa zauca yA bhikSA Adi ke lie bAhara jAtA hai athavA nidrA Adi meM jo pravRtti hotI hai, usameM doSa lagane para usakI vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai| yaha kAyotsarga parimita kAla ke lie prAyazcitasvarUpa hotA hai| dUsarA abhibhavakAyotsarga do sthitiyoM meM kiyA jAtA hai-prathama dIrghakAla taka prAtma-cintana ke lie sAdhaka prAtmazuddhi hetu mana ko ekAgra karane kA prayAsa karatA hai| aura dUsarA saMkaTa pAne para, jaise rAjA agnikANDa, durbhikSa, viplava Adi / yaha kAyotsarga yAvajjIvana ke lie hotA hai| upasarga-vizeSa ke Ane para jIvanaparyanta ke lie jo sAgArI saMthArA rUpa kAyotsarga kiyA jAtA hai usameM yaha bhAvanA bhI rahatI hai ki yadi maiM isa upasarga ke kAraNa mara jAU~ to merA yaha kAyotsarga yAvajjIvana ke lie hai| yadi maiM jIvita baca jAU~ to upasarga rahane taka kAyotsarga hai| abhibhava kAyotsarga kA dUsarA rUpa saMstAraka arthAt saMthAre kA hai| yAvajjIvana saMthArA karate samaya jo kAya kA utsarga kiyA jAtA hai vaha bhavacarima arthAt AmaraNa anazana ke rUpa meM hotA hai| prathama ceSTA kAyotsarga, usa antima abhibhava kAyotsarga ke lie abhyAsa-svarUpa hotA hai| nitya prati kAyotsarga-sAdhanA kA abhyAsa karate rahane se eka dina vaha Atmabala upalabdha ho sakatA hai, jisake phalasvarUpa adhyAtmasAdhaka eka dina mRtyu ke sanmukha nirbhIka khar3A ho jAtA hai| vaha mara kara bhI maraNa para vijaya prApta kara letA hai| 27. (kha) sthAnAMgasUtra 8 / 3 / 596 (ga) bhagavatIsUtra zataka-6, uddhezA-9 (gha) prajJApanAsUtra 2331 (Ga) prathamakarmagrantha, gAthA-3 28. (ka) sthAnAMgasUtra-418 (kha) samavAyAMgasUtra, samavAya-5 (ga) tattvArthasUtra, adhyayana-81 29. jo usaggo duviho ciTThae abhibhave ya nAyavyo / bhikkhAyariyAi paDhamo uvasaggabhijujaNe biiyo / -prAvazyakaniyukti, gAthA-1452 / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 285 abhibhava kAyotsarga kA kAla jaghanya antarmuhurta hai aura utkRSTa eka varSa kA hai / bAhubalI ne eka varSa taka kAyotsarga kiyA thaa|30 doSavizuddhi ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai usa kAyotsarga ke pAMca prakAra haiM, ve ye haiM-1. devasika kAyotsarga 2. rAtrika kAyotsarga 3. pAkSika kAyotsarga / 4. cAturmAsika kAyotsarga / 5. sAMvatsarika kaayotsrg| SaDAvazyaka meM jo kAyotsarga kA ullekha hai usameM caturvizatistava arthAta caubIsa tIrthaMkaroM kA dhyAna kiyA jAtA hai / caturvizatistava ke sAta zloka aura aTThAIsa caraNa haiN| eka ucchvAsa meM eka caraNa kA dhyAna kiyA jAtA hai| isa prakAra eka caturviMzatistava kA dhyAna paccIsa ucchvAsoM meM sampanna ho jAtA hai| jaise prathama sAMsa lete samaya mana meM "logassa ujjoyagare" kahA jaayegaa| aura sAMsa ko chor3ate samaya "dhammatitthayare jinne|" dvitIya sAMsa lete samaya "arihaMte kittaissaM" aura sAMsa chor3ate samaya "cauvIsaM pi kevalI" kahA jaayegaa| isa prakAra caturvizatistava kA kAyotsarga hotA hai| kAyotsarga kA dhyeya parimANa aura kAlamAna isa prakAra haicaturviMzatistava zloka caraNa ucchvAsa 1. devasika-4 100 2. rAyika-2 123 3. pAkSika-12 300 300 4. cAturmAsika-16 400 400 5. sAMvatsarika-20 500 digambara paramparA ke prabhAvaka prAcArya zrI amitagati ne vidhAna kiyA hai ki devasika kAyotsarga meM eka sau pATha aura rAtri ke kAyotsarga meM caupana ucchvAsoM kA dhyAna karanA caahie| sattAvIsa ucchvAsoM meM namaskAra mantra kI nau prAvattiyA~ ho jAtI haiN| kyoMki tIna ucchvAsoM meM eka namaskAra mahAmantra para dhyAna kiyA jAtA hai / "namo arihantANaM" "namo siddhANaM" eka ucchvAsa meM "namo pAyariyANaM" "namo uvajjhAyANaM" dUsare ucchvAsa meM "namo loe savvasAhUNaM" kA tIsare ucchvAsa meM dhyAna kiyA jAtA hai| 25 0.0 100 125 30. (ka) tatra ceSTAkAyotsargo'STapaMcaviMzati saptaviMzati trizati aSTottara sahasrocchavAsAna yAvad bhavati / abhibhava-kAyotsargastu-muhUrtAdArabhya saMvatsaraM yAvad bAhubaliriva bhavati / -yogazAstra 3, patra 250 (kha) mUlArAdhanA 2,116 vijayodayA vRtti / 31. yogshaastr-3|| 32. mUlArAdhanA-vijayodayA vRtti 1, 116 33. aSTottarazatocchvAsaH kAyotsargaH pratikramaH / sAndhye prabhAtike vArdhamanyastat saptaviMzatiH / saptaviMzatirucchvAsAH saMsAronmUlanakSamAH / santi namaskAre navadhA cintite sati / / - amitagati zrAvakAcAra 8, zloka-68, 69 dhammo dIvo saMsAra samudra meM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 286 prAcArya aparAjita kA abhimata hai ki paMca mahAvrata sambandhI atikramaNa hone para eka sau pATha ucchvAsoM kA kAyotsarga karanA cAhie / kAyotsarga karate samaya mAnasika caMcalatA se athavA ucchvAsoM kI saMkhyA kI parigaNanA meM saMdeha utpanna ho jAya to pATha zvAsocchvAsoM kA aura adhika kAyotsarga karanA cAhie / 34 kAyotsarga kI sAdhanA meM mAnasika ekAgratA sarvaprathama Avazyaka hai| kAyotsarga aneka prayojanoM se kiyA jAtA hai| isakA mukhya aura mUla prayojana hai-krodha, mAna, mAyA aura lobha kA upazamana karanA / 35 vighna, bAdhA, amaMgala Adi ke parihAra ke lie bhI kAyotsarga kA vidhAna hai| kisI zubha kArya ke prArambha meM yadi kisI bhI prakAra kA upasarga, apazakuna ho jAe to pATha zvAsa-prazvAsa kA kAyotsarga karanA cAhie aura usa kAyotsarga meM mahAmaMtra "namaskAra" kA cintana karanA apekSita hai| dUsarI bAra punaH bAdhA upasthita ho jAya to solaha zvAsa-prazvAsa kA kAyotsarga kara do bAra namaskAra mahAmantra kA cintana karanA caahie| yadi tIsarI bAra bhI vighna-bAdhA upasthita ho jAya to battIsa zvAsa-prazvAsa kA kAyotsarga kara cAra bAra namaskAra mahAmantra kA cintana karanA caahie| yadi cauthI bAra bhI bAdhA upasthita ho to vighna avazya hogA aisI saMbhAvanA samajhakara vihAra yAtrA ko aura zubha kArya ko prArambha nahIM karanA caahie| hamAre zarIra meM jitanI bhI zaktiyAM vidyamAna haiM una samasta zaktiyoM se bhalIbhAMti paricita hone kA sabase sugama mArga "kAyotsarga" hai| kAyotsarga eka aisI sAdhanApaddhati hai jisameM zvAsa zanaiH zanaiH sUkSma hotA calA jAtA hai / zvAsa, prazvAsa ko sUkSmatA se kAyotsarga ghaTita ho jAtA hai| usake sAtha hI sAdhaka ko yaha spaSTataH jJAta hotA hai ki maiM anya haiM aura yaha zarIra mere se bhinna hai; aura aisA kSaNa prAtA hai jaba sAdhaka tana evaM mana ina donoM se Upara uThakara prAtmarUpa ho jAtA hai| zvAsa kI kucha sthitiyAM haiM, jinakA bodha honA atiAvazyaka hai-ve sthitiyAM isa prakAra haiN| 1. sahaja zvAsa 2. zAnta zvAsa 3. ukhar3I zvAsa 4. vikSipta zvAsa 5. teja zvAsa / adhyAtma-sAdhaka sarvaprathama zvAsa ko gaharI aura lambI karatA hai| usake bAda layabaddha zvAsa kA abhyAsa karatA hai / phira sUkSma zAnta evaM jamI huI zvAsa kA abhyAsa karatA hai| caturtha abhyAsa meM vaha sAdhaka apane Apa ko sahaja-kumbhaka sthiti meM pAtA hai| isI sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki teja zvAsa lenA, sAdhaka ke lie upayogI nahIM hai| kAraNa yaha hai ki 34. mUlArAdhanA 2, 116 vijayodayA vRtti 35. kAyotsargazataka gAthA-8 39. vyavahArabhASya, pIThikA, gAthA-118, 119
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI saprANatA : kAyotsarga / 287 teja zvAsa lene se tana aura mana meM atyanta zrama kA anubhava hotA hai, jisase vaha zithila ho jAtA hai tathA cetanA ke prati jAgarUkatA kI sthiti ghaTita nahIM ho sktii| usa sthiti meM thakAna va mUchI ke kAraNa Ane vAlI jo tandrArUpI zUnyatA hai, usase apane Apa ko bacAnA kaThina ho jAtA hai| zvAsa-prazvAsa ko ukhAr3ane kI apekSA use lambA karane kA abhyAsa karanA caahie| dhImI arthAt manda zvAsa dhairya kI nizAnI hai / zvAsa jitanA sUkSma hogA, zarIra meM utanI hI kriyAzIlatA nyUna hogii| zvAsa kI niSkriyatA mauna evaM zAnti hai / isameM UrjA saMcita hotI hai aura vaha saMcita UrjA mana ko dehAviSTa banAtI hai| jaba zvAsa zithila ho jAtA hai, taba zarIra bhI niSkriya bana jAtA hai| mana nivicAra ho jAtA hai| jisa se kaSAya kI granthiyA~ bhI pAhata hone lagatI haiN| kyoMki usa sAdhaka meM tIvra rUpa se vairAgya, paradravyAtmabhinnatA aura aura antaHpraveza kI kSamatA utpanna hotI hai / kAyotsarga kI sAdhanA meM zvAsa-kriyA manda ho jAtI hai, jisake kAraNa jAgarUkatA banI rahatI hai| zarIra kI sthiratA sadhatI hai, cetanA nirmala hotI jAtI hai aura isa sthUla zarIra kI sImA kA atikramaNa kara sUkSma zarIra kI ghaTanAoM kA paribodha hone lagatA hai| aura sthala zarIra ke prati hamArI pahu~ca yA pakar3a kama ho jAtI hai, jisase hama duHkha ke upAdAna tattva taka pahu~ca jAte haiM / yaha eka anubhUta tathya hai ki yaha zarIra duHkha ko prakaTa karane kA hetu hai, kintu use prakaTa karane kA upAdAna kAraNa nahIM hai / upAdAna, mUla kAraNa hai-karmazarIra / kAyotsarga kI sthiti meM hameM du:kha ke upAdAna kA saMdarzana hotA hai, taba samUcA vyaktittva bhinna prakAra kA hotA hai| eka satya sthira hotA hai-cetanA ke sAtha jo karmazarIra hai, use kSINa karanA hai phalataH karma-paramANuoM kA bhItara pAnA banda ho jAtA hai / cetanA kA bAhara se samparka TUTatA hai| apanI samUcI zakti kA niyojana bhItara hotA hai / mana bhI nirvicAra ho jAtA hai| sthUla zarIra se sambandha-viccheda hokara sUkSma zarIra-taijasa evaM kArmaNa zarIra se sambandha sthApita kiyA jAtA hai / tejas zarIra se dIpti prApta hotI hai| kArmaNa zarIra ke sAtha sambandha saMsthApita kara bheda-vijJAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai / isa taraha zarIra aura AtmA ke aikya kI jo bhrAnti hai vaha miTa jAtI hai| dravya aura bhAva ke bheda ko samajhane ke lie kAyotsarga ke cAra prakAra pratipAdita haiN| 30 1. utthita-utthita 2. utthita-upaviSTa 3. upaviSTa-utthita 4. upavipTa upaviSTa 1. utthita-utthita mumukSu sAdhaka kAyotsarga mudrA meM jaba khar3A-khar3A dhyAna karatA hai, taba usake antarmana kI cetanA bhI khar3I ho jAtI hai| usakI kAyA to unnata rahatI hI hai, usakA dhyAna bhI unnata hotA hai / vaha ArtadhyAna aura raudradhyAna kA parityAga kara dharmadhyAna va zukladhyAna meM ramaNa karatA hai| yaha kAyotsarga sarvotkRSTa hotA hai / isameM prasupta prAtmA jAgrata hokara karmoM 36. prAcArya amitagati, zrAvakAcAra 8, 57-6 // dhammo dIvo saMsAra samukha meM varmatI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 288 se yuddha karane ke lie tana kara khar3I ho jAtI hai| vaha dravya aura bhAva donoM daSTiyoM se utthita hai / ataH vaha prathama zreNI kA sAdhaka hai| 2. utthita-upaviSTa ___ kucha sAdhaka isa zreNI ke bhI hote haiM, jo A~kha mUMdakara khar3e ho jAte haiM / ve zArIrika dRSTi se khar3e hue dikhAI dete haiM kintu mAnasika dRSTi se unameM kiJcit mAtra bhI jAgati nahIM kA mana pArtadhyAna aura raudradhyAna meM rahatA hai| vaha dravya se khar3e rahate haiM, para bhAva se gira jAte haiN| dhyAna kI apakRSTa bhAvadhArA meM avagAhana karate haiN| vaha tana se utthita hai, kintu mana aura AtmA se upaviSTa hai| 3. upaviSTa-utthita kabhI-kabhI zArIrika asvasthatA yA vaddhAvasthA Adi ke kAraNa sAdhaka kAyotsarga kI sAdhanA ke lie khar3A nahIM ho pAtA hai| vaha zArIrika suvidhA kI dRSTi se padmAsana, sukhAsana Adi se baiTha kara hI dharmadhyAna aura zukladhyAna kI pariNati meM rata rahatA hai| vaha sAdhaka tana kI dRSTi se baiThA huA hai kintu usake antarmAnasa meM zubha-zuddha bhAvadhArA tIvratA se pravAhita ho rahI hai, baiThane para bhI vaha mana se utthita hai / 4. upaviSTa-upaviSTa sAdhaka zArIrika dRSTi se svastha aura samartha hone para bhI Alasya ke kAraNa khar3A nahIM hotA hai| baiThe-baiThe hI kAyotsarga karatA hai aura prArtadhyAna aura raudradhyAna meM lIna rahatA hai| dharmadhyAna kI pariNati meM rata na hokara sAMsArika viSaya bhogoM kI kalpanAmoM meM ulajhA rahatA hai / rAga-dveSa meM phaMsA huA hai| usakA tana aura mana donoM baiThe hue haiM / usameM bhAva kI dRSTi se koI jAgati nahIM hai| yaha kAyotsarga nahIM, mAtra kAyotsarga kA dambha hai| uparyukta kAyotsarga-catuSTaya meM sAdhaka jIvana ke lie prathama aura tRtIya kAyotsarga ho upAdeya haiM / ye donoM hI vastutaH kAyotsarga haiN| ina dvArA hI janma-mRtyu kA bandhana kaTatA hai aura prAtmA apane jyotirmaya svarUpa meM pahu~ca kara vAstavika prAdhyAtmika prAnanda kI anubhUti prApta karatA hai / parama-pada mokSa ko prApta kara letA hai| utthita-upaviSTa ke sthAna para "utthita-niviSTa" kA prayoga milatA hai / 38 niyukti sAhitya meM to aura hI prakAra ke nAma nirdiSTa kiye gaye haiM, 36 phira bhI ina zabdoM kA arthagata abhiprAya eka jaisA hI hai / yaha kAyotsarga mana, vacana aura kAya ina tInoM hI yogoM ke dvArA kiyA jAnA cAhiye / tAtparya yaha hai ki ghuTanoM taka donoM hAthoM ko laTakA kara, donoM pAMvoM ke bIca meM cAra aMgula kA antara rakhate hae khar3A honA kAyA ke dvArA kiyA gayA "kAyika kAyotsarga" hotA hai| usake pazcAt dhyAna meM lIna hone se pahale, vANI se yaha uccAraNapUrvaka kahanA "maiM zarIra kA 38. mUlAcAra-673-677 39. Avazyaka niyukti, gAthA-1459-1460
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI sapramANatA : kAyotsarga /289 parityAga karatA hUM, arthAt daihika mamatA kA visarjana karatA huuN|" yaha vAcika kAyotsarga kahA jaayegaa| aura mana se zarIra se "mamedaM" buddhi kI nivatti kara lenA "mAnasika kAyotsarga" hogaa| zArIrika avasthiti aura mAnasika cintanadhArA kI apekSA se kAyotsarga ke nau prakAra bhI haiN|40 khar3A baiThA zArIrika sthiti mAnasika cintanadhArA 1. utsRta-utsRta khar3A dharmazukla dhyAna 2. utsRta na dharmazukla, na Arta raudra kintu cintanazUnya dazA 3. utsRta niSaNNa khar3A Arta, raudradhyAna 4. niSaNNa utsRta baiThA dharma zukladhyAna 5. niSaNNa baiThA na dharmazukla dhyAna na Ata raudra kintu cintanazUnya dazA 6. niSaNNa-niSaNNa praatraudrdhyaan| 7. niSaNNa-utsRta leTakara dharmazukladhyAna 8. niSaNNa leTakara na dharmazukla, na prAtaraudra kintu cintanazUnya dazA 9. niSaNNa-niSaNNa leTakara Arta raudra dhyAna uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki kAyotsarga khar3e hokara, baiThakara, leTakara, ina tInoM avasthAnoM meM kiyA jA sakatA hai| khar3I mudrA meM kAyotsarga sAdhanA karane kI rIti isa prakAra hai-donoM hAthoM ko ghuTanoM kI prora laTakA de| pairoM ko samarekhA meM rakhe / donoM paMjoM meM cAra aMgula kA aMtara rkhe| baiThI mudrA meM kAyotsarga-sAdhanA karane vAlA padmAsana athavA sukhAsana se baiTha jaaye| hAthoM ko yA to ghuTanoM para rakhe, bAyIM hathelI para dAyIM hathelI rakhakara aMka meM rakhe tathA leTI huI mudrA meM kAyotsarga karane vAlA sAdhaka sira se lekara paira taka ke avayavoM ko sabase pahale tAne, phira unheM zithila kara de| hAtha aura paira ko saTAye hue na rakhe / ina sabhI meM aMgoM kA susthira aura zithila honA ati prAvazyaka hai| " isI sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki kAyotsarga karane vAlA sAdhaka zarIra se niSkriya hokara khambhe kI taraha khar3A ho jaay| donoM bAhoM ko ghuTanoM kI ora phailA de| prazasta dhyAna meM lIna ho jaay| zarIra ko ekadama akar3a kara na khar3A rakhe aura na ekadama jhukA karake hii| vaha sama-mudrA meM khar3A rahe / kAyotsarga meM upasarga aura pariSaha ko samabhAva se sahana karanA caahie| itanA avazya hI dhyAna rakhanA cAhie ki kAyotsarga jisa sthAna para 40. Avazyakaniyukti, gaathaa-1456-1460|| -prAcArya bhadrabAhu 41. yogazAstra 3 patra, 250 dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 290 kiyA jAya, vaha sthAna ekAnta ho, zAnta ho tathA jIva-jantunoM se rahita honA cAhiye / 2 zvetAmbara aura digambara ina donoM paramparAmroM ke sAhitya ke paryavekSaNa se yaha sUrya ke prakAza kI taraha suspaSTa hai ki prAcIna kAla meM bhramaNa sAdhakoM ke lie kAyotsarga kA vidhAna vizeSa rUpa se rahA hai| zramaNa ko punaH punaH kAyotsarga karanA cAhiye / 43 use dina aura rAta meM kula aTThAisa bAra kAyotsarga karanA cAhiye / svAdhyAyakAla meM bAraha bAra, vandanakAla meM cha: bAra, pratikramaNa kAla meM grATha bAra aura yoga bhaktikAla meM do bAra isa prakAra kula aTThAIsa bAra kAyotsarga karanA caahie| 44 kAyotsarga ke aneka phala haiM, saMkSepa meM unakA varNana isa prakAra hai 1. behajApa zuddhi - zleSma Adi ke dvArA zarIra meM jar3atA thA jAtI hai, kAyotsarga kI sAdhanA se zleSma Adi doSa vinaSTa ho jAte haiN| isalie unase utpanna hone vAlI jar3atA bhI samApta ho jAtI hai / 2. matijA zuddhi kAyotsarga meM mAnasika pravRttiyA~ kendrita ho jAtI haiN| usase citta ekAgra hotA hai, bauddhika jar3atA vinaSTa hokara usameM tIkSNatA bhAtI hai| 3. sukha-duHkha titikSA kAyotsarga se sukha aura duHkha sahana karane kI adbhUta kSamatA utpanna hotI hai / 4. anuprekSA kAyotsarga meM avasthita sAdhaka anuprekSA arthAt bhAvanA kA sthiratApUrvaka abhyAsa karatA hai / - 5. dhyAna - kAyotsarga meM dharmadhyAna aura zukladhyAna kA sahaja abhyAsa ho jAtA hai / 46 vAstavikatA yaha hai ki isakI sAdhanA se jIvana meM nirmamatya, nispRhatA dhaura manAsakti kI bhavya bhAvanA laharAne lagatI hai| zarIra meM mamatva kA nirAsa karanA 47 parimita kAla 42. tatra zarIranispRhaH sthANurivodhvaMkAyaH pralambitabhujaH praNastadhyAnapariNato'nunnamitAnatakAya: paraSahAnupasargAzva sahamAna: tiSThannirjantuke karmApAyAbhilASI vivikte veze / - mUlArAdhanA 2-113, vijayodayA pR 278-79 prAcArya aparAjita / 44. ka -- uttarAdhyayana sUtra - 26 gAthA - 39 se 51 taka kha - abhikkhaNaM kAusaragakArI dazakAlika cUlikA 2 7 45. bhraSTaviMzati saMkhyAnA: kAyotsargA matA jinaiH / / mahorAtragatA sarve paDhAvazyakakAriNAm // svAdhyAye dvAdaza prAjJaH vandanAyAM paDhIritAH / aSTau pratikrame yoga bhaktau tau dvAvudAhRtau // AcArya pramitagati zrAvakAcAra 866-67 46. kAyotsarga zataka, gAyA- 13 - khavyavahArabhASyapIThikA gAthA 125 47. dehe mamatvanirAsa: kAyotsargaH bhagavatI arAdhanA vi 6 / 32 --
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kI sapramANatA : kAyotsarga / 291 ke lie deha meM hone vAlI mamatva buddhi kA tyAga karanA, 46 zarIra ko karmajanita, vinazvara aura acetana mAnate hue, usake poSaNa Adi ke nimitta koI kArya na karanA 46, jisa muni kA zarIra jala aura mala se lipta ho, yA dussaha roga ke ho jAne para jo upacAra na karAtA ho, zarIra ke aMga dhone meM jo udAsIna ho, bhojana, zayyA Adi kI apekSA na karatA ho, sajjana aura durjana ke prati madhyastha ho, zarIra ke prati mamatva na rakhatA ho, sirpha AtmasvarUpa ke cintana meM lIna rahatA ho 50 use kAyotsarga nAma kA tapa hotA hai / daivasika nizcita kriyAoM meM vokta kAla pramANa paryanta uttama kSamA, prAdi rUpa jinasadguNoM kI bhAvanA karate hue mamatva ko chor3anA kAyotsarga hai / " kAya sambandhI samasta kriyAoM ko kAyotsarga kahA jAtA hai / 7 kAya Adi para dravyoM meM sthirabhAva ko chor3akara nirvikalpa rUpa se prAtma svarUpa kA dhyAna karanA " kAyotsarga" hai / 53 karmoM ke vinAza kI abhilASA rakhane vAlA, mumukSa nirjana, ekAnta, jantuoM se rahita sthAna meM, ThUMTha kI taraha sIdhA, hAthoM ko nIce kI ora laTakAe hue khar3A hokara, pariSaha aura upasargoM ko sahatA huA, zarIra se nispRha hokara zarIra ko na to akar3A huA, na jhukAyA huA, pratyuta ekadama sIdhA rakhatA huA prazasta dhyAna meM sthira hotA hai, 54 yahI usakA kAyotsarga hai| 1 zrantarmana meM prasannatA kA saMcAra UrjA mana ko eka dizAgAmI niSkarSa rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki kAyotsarga kI prakriyA vastutaH kaSTaprada nahIM hai / isa prakriyA se zarIra ko pUrNa rUpa se vizrAnti milatI hai, hotA hai / UrjA kA saMrakSaNa hotA hai / kucha dinoM ke bAda saMcita banAkara use dhyeya meM lagAtI hai / maiM vinamra bhASA meM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki mokSamArga meM sthita sAdhaka ko ahaMkAra aura mamakAra ko chor3ane ke lie duHkhoM ko vinaSTa karane ke lie kAyotsarga sAdhanA pravazya karanI caahie| kAyotsarga karane se jisa taraha se zarIra ke aMgoM va upAMgoM kI sandhiyoM kA bhedana hotA hai, vaise hI karma rUpI mala va dhUli bhI AtmapradezoM se pRthak ho jAtI hai| isa pavitra sAdhanA meM na to duHkha kaSTa sahana karane kA vidhAna hai aura 48. parimitakAlaviSayA zarIre mamatvanivRttiH kAyotsargaH rAjavArtika 6 / 24 / 11 49. jJAtvA yo'cetanaM kArya nazvaraM karma nirmitam / na tasya vartate kArye kAyotsargaH karoti saH // - yogAsAra 5 / 52 / / 50. jalvamalalitagatto dussahavAhIsu NippaDIyAro / muhaghoSaNAdivirayo bhojaNasejjAdi Niravekkho // sasarUvacitaNara dujjaNa suyaNANa jo hu majjhattho / dehe vaNigmamato kAmrosaggo tamro tassa // 51. devassiyaNiyamAdisu jahattamANeNa uttakAlamhi / | kArtikeyAnuprekSA 467-468 / / jiNa guNAcintaNajutto kAdhIsammo taNuvisamgo / mUlAcAra 26 / 52. niyamasAra, tAtparyAkhyAvRtti 70 / 53. kAyAiya paradavve thiramAvaM pariharitu appANaM / tassa have taNusaggo jo kAyai NivippeNa | 54. mUlArAdhanA 2 / 116 | vijayodayA pRSTha 278 / / || niyamasAra 121 prAcArya aparAjita / dhammo dovo saMcAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 292 na duHkha kaSToM se palAyana kI paramparA pravartita kI gaI hai| pratyuta ugra se ugra kaSTa ke sAmane aDiga avicala bana kara khar3e rahane ko eka aisI ekAgratA, sahiSNutA, kI vizada rUpa se vizleSaNA kI gaI hai, jisameM kaSTa duHkha svayaM hI hAra-thaka kara adhyAtma-sAdhaka kA piNDa chor3akara bhAga jaaeN| vAstavikatA yaha hai ki kAyotsarga kI sAdhanA se mokSArthI lAdhaka ke jIvana meM svarNa-sugandha jaisA saMyoga jur3a jAtA hai / 00