Book Title: Prachin Jain Hindi Sahitya me Sant Stuti
Author(s): Vijayshreeji Sadhvi
Publisher: Z_Sumanmuni_Padmamaharshi_Granth_012027.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211426/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta-stuti 0 jaina sAdhvI vijayazrI 'AryA' M.A. jainasiddhAMtAcArya ___saMta saMsAra kI zreSThavibhUti hai| saMta pUjanIya evaM anukaraNIya hote haiN| ve loka kA hita karane meM saMlagna rahate haiN| lokamaMgala kI bhAvanA unake roma-roma meM ramI huI rahatI hai| saMta svayaM bhI saMsAra sAgara ko tirate haiM evaM anyoM ko bhI tArate hai| ataH saMta-stuti avarNanIya hai| .....paramaviduSI jaina sAdhvI vijayazrI 'AryA' ema.e. apane Alekha "prAcIna jaina hindI sAhitya meM saMta stati" ke mAdhyama se saMta-mahimA kA digdarzana karavA rahI haiN| -sampAdaka bhAratIya saMskRti ke prANa : santa bhAratIya saMskRti kI kisI bhI zAkhA-prazAkhA meM santa kA sthAna sarvopari hai| saMta ko paramAtmA kA uttarAdhikArI kahA jAtA hai| isI kAraNa yahA~ samrAT kI apekSA saMta ko adhika gaurava aura Adara kA sthAna prApta hai| samrAT kA satkAra avazya hotA hai, para pUjA saMta kI hI hotI hai| bhArata kI janatA ne sadA saMta jIvana kI pUjA ke sAtha hI saMta jIvana kA anusaraNa bhI kiyA hai| saMta apane lie hI nahIM, vizva ke lie jItA hai| ataH saMta kI AtmA meM samUcA vizva samAyA huA hai| vizva kI dhar3akana saMta ke hRdaya kI dhar3akana hai| vizva ke hara prANI kA saMvedana saMta-hRdaya kA saMvedana hai| bhagavAnbaM pArzva kI parama kAruNika bhAvanA kA citraNa karate hue eka kavi ne kahA hai; "jAtyaivete parahitavidhau sAdhavo baddhakakSA" arthAt sAdhujana svabhAva se hI parahita karane meM sadA tatpara rahate haiN| isI bAta ko mahAkavi tulasIdAsajI ne ina zabdoM meM kahA hai; "saravara-taravara-saMtajana, cautho barase meha, paramAratha ke kAraNe, cAroM dhArI deha / / " jinadAsagaNi mahattara ne to saMtajanoM ko pRthvI ke calate-phirate kalpavRkSa kahA hai|' kalpavRkSa laukika abhilASAoM kI parti karatA hai, vaha bhI kucha samaya ke lie| kiMtu saMtarUpI kalpavakSa lokottara vaibhava kI vRddhi karatA hai, jo avinazvara hai| zrImada bhAgavata meM karmayoga ke upadeSTA zrIkRSNa kahate haiM - santajana sabase prathama devatA hai. ve hI samasta vizva ke dha haiN| ve vizva kI AtmA haiM majhameM aura saMta meM koI aMtara nahIM hai| sikkhoM ke gurU arjunadeva ne saMta ko dharma kI jItI jAgatI mUrata kahA hai| sAdhu kI stuti vedoM ne bhI gAyI hai| sAdhu ke guNoM kA koI pAra nahI / 3 1. viviha kuluppaNA sAhavo kpprukkhaa| - nandI cUrNi 2/16 2. devatA bAMdhavA saMtaH, saMtaH AtmA'hameva c| - zrImad bhAgavata 11-26-34 3. sAdhu kI mahimA veda na jAne jetA sune tetA vakhAne, sAdhu kI zobhA kA nahIM aMta, sAdhu kI zobhA sadA be-aNt|| - gurU arjunadeva | prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti 145 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni kabIradAsajI ne saMta ko jAti-pAMti se mukta, paMtha, kAla, deza kI sImA se pare kahakara unake jJAna se saMta kA mahatva pratiSThApita kiyA hai / ' saMta kI AtmA hara kSaNa saMtuSTa rahatI hai, use kisI cIja kI cAha nahIM hotI, anna bhI vaha utanA hI grahaNa karatA hai, jitane se udara nirvAha ho / 2 saMta guNagrAhI hotA hai, vaha sadbhUta kA grAhaka hai, adbhUta kA nahIM / saMta kA svabhAva sUpa kI taraha hotA hai| 3 saMta ravidAsajI ne to saMtoM ke mArga para calanevAle mAnava taka ko praNAma kiyA hai, kyoMki saMta ke mana meM vizva ke kalyANa kI kAmanA kUTa-kUTa kara bharI hotI hai / 4 Agama sAhitya meM saMta-stuti jaina zAstroM meM sAdhu ke svarUpa, unake AcAra gocara, unakI dina caryA, Adi kA vistRta varNana prApta hotA hai / bhagavatI sUtra meM jahA~ arihaMta aura siddha paramAtmA ko parameSThi pada meM sthAna diyA hai, vahIM sAdhu ko bhI parameSThi meM sthAna dekara unheM parama pUjya mAnakara namaskAra kiyA gayA hai - 1. jAti na pUcho sAdhu kI, pUcha lIjie jJAna / mola karo talavAra kA, par3I rahana do myAna / / 2. saMta na bAMdhe gaDDi, peTa samAtA lei, sAMI su sanmukha rahai, jaha mAMgo taha dei / / 3. sAdhu aisA cAhie, jaisA sUpa subhAya / sAra-sAra ko gahi rahai, thothA deya ur3Aya / / 146 - 4. jo jana saMta sumAragI, tina pA~va lAgo ravidAsa, saMtana ke mana hota hai, saba ke hita kI bAta, ghaTa-ghaTa dekhe alakha ko, pUche jAta na pA~ta / / kabIra graMthAvalI vahI, 20 vahI, 26 guru ravidAsajI kI vANI / / 12, 17 "namo loe savva sAhUNaM" arthAt loka ke sabhI sAdhuoM ko namaskAra hai / Avazyaka sUtra meM bhI arihaMta aura siddha ke samakakSa sAdhu ko rakhakara usakI garimA meM abhivRddhi kI hai / arihaMta aura siddha ke samAna hI sAdhu ko bhI maMgala aura uttama rUpa kahakara unakA zaraNa grahaNa karane kA nirdeza kiyA gayA hai / uttarAdhyayana sUtra meM sthAna-sthAna para sAdhu ke tapa, tyAga, pariSaha jaya, duSkara brahmacarya, aura samatva bhAva kI prazaMsA mukta mana se gAyI gaI hai / sAdhu samatA bhAva kA ArAdhaka hotA hai / vaha sadA prasannacitta rahatA hai| vaha 6 duSTa vyaktiyoM dvArA die gae pratikUla upasargoM para bhI krodha nahIM krtaa| caMdana ko jaise kulhADI se chedana-bhedana karane para bhI zItalatA aura sugaMdha pradAna karatA hai, usI prakAra sAdhu bhI hara avasthA meM apane guNoM kI sugaMdha hI bikheratA hai| lAbha yA hAni, sukha ke sAdhana prApta ho yA duHkha ke nimitta, zubha karmoM kA udaya ho yA azubha karmoM kA udaya, koI niMdA, anAdara yA tADana tarjana kare athavA 5. sAhU maMgalaM, sAhU loguttamA, sAhU saraNaM pavajjAmi 6. samayAe samaNo hoi 7. mahappasAyA isiNo havaMti 8. aNissio ihaM loe, paraloe aNissio, vAsI caMdaNakappo ya, asaNe aNasaNe tahA / / - uttarAdhyayana sUtra - - Avazyaka sUtra vahI / / 12 / / 31 vahI, 16 / 62 prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka prazaMsA aura stuti kare, vaha sadaiva samabhAva meM sthita rahatA hai|' sAdhu kA darzana karane se pariNAma uttarottara zuddha hote haiN| moha karma kA kSaya hotA hai, sAdhaka zramaNa dharma meM upasthita hokara paraMparA se nirvANa ko prApta karatA hai| tatkAlIna rAjagRha ke parama yazasvI samrAT zreNika mahArAja bhI tapasteja se Alokita sAdhu ke apUrva mukhamaMDala ko dekhakara Azcarya cakita ho gae the| unake mu~ha se sahasA Azcaryamizrita zabda nikale aura muni ke vairAgyapUrNa / vacanoM ko sunakara ve mArgAnusArI bane the| isI prakAra mithilA nagarI ke rAjA nami pravrajyA pada para ArUr3ha hone para parIkSA ke lie Aye hue indra nirastazaMka hokara nami rAjarSi kI prazaMsA karate hae kahate haiM - "Azcarya hai Apane krodha, mAna, mAyA, lobha ko vaza meM kara liyA hai| ApakI saralatA, mRdutA kSamA evaM nirlobhatA ko maiM namana karatA huuN|"4 naMdIsUtra meM AcArya devarddhigaNi kSamAzramaNa ne sudharmA svAmI se prAraMbha kara dUSyagaNi taka tathA anya bhI pUjya mani bhagavaMtoM kI chabbIsa gAthAoM meM zraddhApUrvaka stuti karate hue unheM namana kiyA hai| itanA hI nahI saMtapada ko itanA mahatva pradAna kiyA gayA hai, ki jJAna kA varNana karate hue pA~ca jJAna meM manaHparyavajJAna kA adhikArI mAtra zramaNa ko hI batAyA gayA hai| mati, zruta avadhi aura kevalajJAna gRhasthaparyAya meM rahakara bhI prApta kiyA jA sakatA hai, kintu manaHparyavajJAna ke lie dravya aura bhAva se zramaNa honA anivArya hai| Agama sAhitya ke atirikta niyukti, cUrNi aura bhASya sAhitya meM sAdhuoM kI stuti aura unako kiyA gayA namaskAra hajAroM bhavoM se chuTakArA dilAne vAlA kahA hai| itanA hI nahIM namaskAra karate hue AtmA bodhi lAbha ko bhI prApta ho sakatI hai| aura yadi sAdhu kI bhakti karate hae utkRSTa bhAvanA A jAe to tIrthaMkara gotra kA bhI paNya upArjana kara sakatA hai| yogirAja AnaMdaghanajI ke padoM meM saMta-stuti hiMdI sAhitya ke saMta kaviyoM meM 17vIM sadI ke mahAn yogirAja AnaMdaghanajI kA nAma suvikhyAta hai| unake anekoM paMda Aja bhI sAdhakoM dvArA gAe jAte haiN| ve ucca koTi ke vidvAn hI nahIM apitu samyak AcAravaMta eka mahAn saMta the| ve sAdhutva kA Adarza samatAbhAva meM mAnate the| isI bhAva ko unhoMne apane zabdoM meM abhivyakta . kiyA hai - "mAna apamAna citta sama giNe, sama giNe kanaka pASANa re, vaMdaka niMdaka sama giNe, 1. lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe tahA, samo niMdA pasaMsAsu, tahA maannaavmaanno|| - vahI 16/61 2. sAhussa darisaNe tassa, ajjhavasANammi sohaNe, mohaM gayassa saMtassa, jAisaraNaM smuppnnN|| - uttarAdhyayana sUtra 16/7 3. aho vaNNo! aho rUvaM, aho ajjasta somayA, aho khaMti! aho mutti! aho bhoge asNgyaa|| 4. aho te nijio koho...... - vahI 6/56,57 5. nandIsUtra gAthA 25-50 6. goyamA! iDipatta apamattasaMjaya sammadiTThI pajjattaga saMkheja vAsAuya kammabhUmiya gabbhavakkaMtiya maNussANaM, maNapajjavanANaM smuppji|" - naMdIsUtra, sUtra 17 7. sAhUNaM namokAro, jIvaM moyai bhavasahassAo, bhAveNa kIramANo, hoi puNo bohilaabhaae|| - Avazyaka niyukti 8. ......saMgha sAdhu samAdhi vaiyAvRtya karaNa...... tiirthkRtvsy| - tattvArthasUtra, 6/23 prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti 147 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni izyo hoya tUM jANa re, sarva jaga jaMtu sama giNe, giNe tRNa maNi bhAva re, mukti saMsAra behu sama giNe, muNe bhava - jalanidhi nAMva re" " samabhAva hI cAritra hai, aise samatvabhAva rUpa nirmala cAritra kA pAlana karanevAle muni saMsAra udadhi meM naukA ke samAna hai| zramaNa se abhiprAya AtmajJAnI zramaNa se hai: zeSa unakI dRSTi meM dravyaliMgI hai AtamajJAnI zramaNa kahAvai, to dravyaliMgI re / / kavivara banArasIdAsajI kI dRSTi meM saMta-stuti adhyAtmayogI kavivara banArasIdAsajI mahAkavi tulasIdAsajI ke samakAlIna kavi the| unakA samaya vi.saM. 1643-1663 taka kA hai| unakI racanA "arddhakathAnaka " hiMdI kA sarvaprathama Atmacarita graMtha hai / vaise hI kavi kI sarvotkRSTa racanA "samayasAra nATaka " adhyAtma jijJAsuoM ke lie sarvAdhika mahatvapUrNa hai / saMta svabhAva kA aura saMta ke lakSaNa varNana karanevAlA unakA savaiyA ikatIsA dRSTavya hai - kIca sau kanaka jAkai, nIca sau nareza pada, mIca sI mitAI garuvAI jAkai gArasI / jahara sI joga jAti, kahara sI karAmAtI, hahara sI hausa, pudgala chavi chArasI / jAla sau jaga vilAsa, bhAla sau bhuvanavAsa, 1. AnaMdaghana graMthAvalI, zAMtinAtha jina stavana 2. vahI, vAsupUjya jina stavana 3. samayasAra nATaka, baMdha dvAra 16 vA~ pada 4. paMca mahAvrata pAle..... mUlaguNa dhArI jatI jaina ko / / samayasAra, caturdaza guNasthAnAdhikAra / / 80 / / 148 kAla sau kuTumba kAja, lokalAja lArasI / sITha sau sujasu jAnai, bITha sau bakhata mAnai, aisI jAkI rIta tAhi vaMdata banArasI / / 3 bhAvArtha yaha hai ki saMta sAMsArika abhyudaya eka Apatti hI samajhate hai / mahAvrata, samiti - gupti kA pAlana karate hue jo iMdriya viSayoM se virakta hote hai, ve hI sacce saMta hai| kavi ne sAdhu ke aTThAisa mUla guNoM kA bhI vistRta vivecana kiyA hai| kavi bhUdharadAsajI kI guru-stuti bhUdharadAsajI ne do guru-stutiyoM kI racanA kI thI / ve donoM hI " jinavANI saMgraha " meM prakAzita hai| jainoM meM deva, zAstra aura guru kI pUjA prAcInakAla se calI A rahI hai / guru ke binA na to bhakti kI preraNA milatI hai aura na jJAna hI prApta hotA hai| guru ke anugraha ke vinA karma zRMkhalAe~ kaTa nahIM sakatI / guru rAjavaidya kI taraha bhrama rUpI roga ko turanta ThIka kara detA hai / " jinake anugraha binA kabhI, nahIM kaTe karma jaMjIra / ve sAdhu mere ura basahu, mama harahu pAtaka pIra / / " guru kevala "paropadeze pANDityaM" vAlA nahIM hotA, apitu vaha svayaM bhI isa saMsAra se tiratA hai aura dUsaroM ko bhI tAratA hai / bhUdharadAsajI aise guru ko apane mana meM sthApita kara svayaM ko gauravAnvita mAnate haiM / aise guruoM prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka ke caraNa jahA~ bhI par3ate hai, vaha sthAna tIrtha kSetra bana jAtA hai| isa vidhi dudhara tapa tapai, tInoM kAla maMjhAra, lAge sahaja sarUpa meM, tana so mamata nivAra ve gurU mere mana baso....... kavi suMdaradAsajI kI kRti meM zUravIra saMta-stuti 17vIM sadI ke hI zrI suMdaradAsajI ne 'zUrAtana aMga' meM zUravIra sAdhu kA varNana kiyA hai| unake anusAra- ___"jisane kAma-krodha ko mAra DAlA hai, lobha aura moha ko pIsa DAlA hai, iMdriyoM ke viSayoM ko katla karake zUravIratA dikhAI hai| jisane madonmatta mana aura ahaMkAra rUpa senApati kA nAza kara diyA hai| mada aura matsara ko nirmUla kara diyA hai| jisane AzA tRSNArUpI pApa sAMpinI ko mAra diyA hai| saba vairiyoM kA saMhAra karake apane svabhAva rUpI mahala meM aise sthira ho gayA hai, jaise koI raNa bAMkurA nizciMta hokara so rahA hai aura AtmAnaMda kA jo upabhoga karatA hai, vaha koI virala zUravIra sAdhu hI ho sakatA hai" - "mAre kAma krodha saba, lobha moha pIsi DAre, iMdrihu katala karI, kiyo rajapUto hai|| mAryo mahAmatta mana, mAre ahaMkAra mIra. mAre mada macchara huM, aiso raNa rUto hai| mArI AzA tRSNA puni, pApinI sApinI dou, sabako saMhAra karI, nija pada pahu~to hai| 'suMdara' kahata aiso, sAdhu kou zUravIra, vairI saba mAri ke, niciMta hoi sUto hai||" ___- zrI suMdaradAsa, sUrAtana aMga 21-11 upAdhyAya samayasuMdarajI kRta saMta-stuti pada 17vIM zatI ke sAhityAkAza ke jAjvalyamAna nakSatra mahAmanA samayasuMdara upAdhyAya ne saikaDoM kavitAyeM, gIta Adi race haiN| unake gItoM kI vizAlatA ke lie eka ukti prasiddha hai - "samayasuMdara nA gItar3A, bhItA para nA cItarA yA kuMbhe rANA nA bhItar3A" arthAt dIvAra para kiye gaye citroM kA, rANA kuMbhA ke banAe gae makAna aura maMdiroM kA jaise pAra pAnA kaThina hai, usI prakAra samayasuMdarajI ke gItoM kI gaNanA karanA bhI kaThina hai| saMta stuti ke rUpa meM bhI unake kaI saMgraha hai - (i) sAdhu gIta chattIsI - meM 42 gIta hai| " (ii) sAdhu gItAni - meM 46 gItoM kA saMgraha hai| (iii) vairAgyagIta - yaha prati adhUrI hai, isameM vairAgya gItoM .. kA saMkalana hai| (iv) dAdAgarugItama - isameM jinadattasari aura jinakazala sUrijI ke 60 gIta haiN| (v) jinasiMhasUri gIta - isameM aneka gIta the, kiMtu 22 gIta hI prApta hue hai| 'sAdhuguNagIta' meM racita eka gIta sacce sAdhu ke svarUpa kI jhalaka detA hai - tiNa sAdhu ke jAUM balihAre, amama akiMcana kukhI saMbala, paMca mahAvrata je dhAre re / / 1 / / zuddha prarUpaka nai saMvegI, pAli sadA paMcAcAre, cAritra Upara khapa kari bahu, dravya kSetra kAla anusAre / / 2 / / 1 samayasuMdarakRti kusumAMjali / (saMgrAhaka) - agaracaMda nAhaTA, pra.saM. | prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti 146 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni gacchavAsa choDai nahIM guNavaMta, bakuza kuzIla paMcama Arai; jyotirdhara saMtoM ke tapa-tyAga-titikSA, saMyama-sAdhanA evaM 'samayasuMdara' kahai sau gurU sAcau, Apa tari avarAM taari||3||' aMta meM samasta karma kSaya karake paramAtmapada prApti taka kA sAdha ke gaNoM se saMdarbhita unakA eka pada jo AsAvarI varNana hai| isakI saMkSepazailI kA eka udAharaNa dekhie - rAga para gAyA jAtA hai, isameM chaH kAya jIva ke rakSaka dharmaghoSa taNAM ziSya, dharmaruci aNagAra, * aura 22 pariSaha ko jItanevAle parama saMvegI sAdhu ko kIDiyo nI karuNA, ANI dayA apAra / bhaktipUrvaka vaMdanA kI hai| kar3avA tuMbAno kIdho sagaLo AhAra, dhanya sAdhu saMjama dharai sUdhau, kaThina dUSama iNa kAla re| sarvArtha siddha pahu~tyA, cavi lese bhava paar||2 jAva-jIva chajjIvanikAyanA, pIhara parama dayAla re| dh.|1| ukta do dohoM meM jaina Agama-sAhitya-varNita dharmaruci sAdhu sahai bAvIsa parisaha, AhAra lyai doSa TAli re| aNagAra ke lambe ghaTanA prasaMga ko 'gAgara meM sAgara' kI dhyAna eka niraMjana dhyAi, vairAge mana vAli re| dh.|2| bhAMti samAviSTa kara diyA hai| sAtha hI kIr3I jaise tuccha suddha prarUpaka nai saMvegI, jina AjJA pratipAla re| prANI ke prati karuNA vRtti kI abhivyaJjanA kara karuNa samayasuMdara kahai mhArI vaMdanA, tehanai trikAla re|dh.|3|' rasa kA utkRSTa udAharaNa bhI prastuta kara diyA hai| AcArya zrI jayamalajI ma. racita sAdhu-vaMdanA __ AcArya zrI jayamalajI ma. ne anekoM stuti, sajjhAya, aupadezika pada aura carita ko apane kAvya kA viSaya vi. saM. 1807 meM AcArya jayamalajI mahArAja ne banAkara yatra-tatra sAdhu ke guNoM kA varNana kiyA hai| 'sAdha-vaMdanA' kI racanA kii| usameM 111 padya hai| isa ApakI bhASA rAjasthAnI mizrita hiMdI hai, ApakI kucha racanA kA itanA mahatva hai ki vaha jaina zrAvaka-zrAvikAoM racanAe~ 'jaya vANI' meM saMgrahita hai| evaM sAdhakoM kI dainika upAsanA kA aMga bana gayA hai| yaha kAvyakRti jahA~ sarala, bhAvapUrNa aura bodhagamya hai, AcArya zrI AsakaraNajI ma. kRta sAdhu-vaMdanA vahIM saMkSepazailI meM bhakti kA agAdha mahAsAgara bhI hai| ___ AcArya zrI AsakaraNa jI, ma. kI sAdhu vaMdanA ko ___ukta racanA meM atItakAla meM huI anaMta caubIsI bhI vahI sthAna prApta hai, jo AcArya zrI jayamalajI ma. kI (caubIsa tIrthaMkara) kI stuti vartamAnakAlIna caubIsI, sAdhu vaMdanA ko hai| Apa ne jaina hiMdI sAhitya kI apAra mahAvideha kSetra ke tIrthaMkara evaM anya sabhI arihaMta bhagavaMtoM / zrI vRddhi kI hai, anekoM khaMDakAvya aura muktaka racanAe~ kI stuti karane ke pazcAt saMta munivRMda ke guNAnuvAda haiN| Apa dvArA racI huI milatI haiN| isameM Agama sAhitya se saMbaMdhita sabhI mokSagAmI AtmAoM vi. saM. 1838 meM Apane 'sAdhu-vaMdanA' likhI, jo kI nAmollekhapUrvaka stuti haiN| jaina bhakti sAhitya meM kAphI lokapriya hai| uttarAdhyayana, bhagavatI, jJAtAdharmakathA, aMtakRtadazAMga, saMta niHsvArtha sAdhaka hotA hai, vaha bhava sAgara se svayaM anuttaraupapAtika, sukhavipAkasUtra meM varNita aneka mahAn bhI tairatA hai aura anya bhavya prANiyoM ko bhI jahAja ke 1 samayasuMdarakRti kusumAMjali / saMgrAhaka - agaracaMda nAhaTA, pra.saM. 2 bar3I sAdhu vaMdanA - padya 51-52 150 prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti | Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAna Azraya pradAna kara pAra kara detA hai, vaha bhI binA kucha liye isa bhAva ko kavi ne apanI sarala subodha bhASA meM abhivyaMjita kiyA hai, dekhiye - -- jahAja samAna te saMta munizvara, bhavya jIva bese Aya re prANI / para upakArI muni dAma na mAMge deve mukti pahuMcAya re prANI / / sAdhujI ne vaMdanA nita-nita kIje.... / / ' sAdhu mAtra upadezaka hI nahIM hotA varan jJAnI saMyamI, tapasvI evaM sevAbhAvI bhI hotA hai / kisI saMta meM kisI guNa kI pradhAnatA hai, to kisI meM kisI anya guNa kI / eka-eka munivara rasanA tyAgI eka-eka jJAna - bhaMDAra re prANI eka - eka munivara vaiyAvacciyA - vairAgI jenAM guNAM no nAve pAra re prANI sAdhujI ne vaMdanA nita nita kIje.... / / 2 isa prakAra saMta jIvana para zraddhA aura pUjyabhAva pragaTa karAne vAle ye 10 pada AcArya jI ne 'bUsI' gA~va ( rAjasthAna) ke cAturmAsa meM banAye haiM aura svayaM ko " uttama sAdhu kA dAsa" kahakara gauravAnvita kiyA haiM / 3 kavi zrI harajasarAyajI kI sAdhu guNamAlA saMvat 1864 meM paMjAba ke mahAkavi zrI harajasarAya sAdhu guNamAlA 125 padyoM meM rcii| isa racanA muni ke guNoM kA utkRSTa kAvya zailI meM varNana kiyA gayA hai / sAdhu ke ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha pradhAna jIvana zailI tathA paMcendriya saMyama, krodha, ahaMkAra kapaTa aura lobha rUpI mahAbhayaMkara viSadhara se mukta muni 1. choTI sAdhu vaMdanA, pada 6 prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti jaina saMskRti kA Aloka dharma ko jisa alaMkArika r3haMga se varNana kiyA hai, use par3hakara kavi ke agAdha jJAna, saMtoM ke prati apUrva niSThA evaM AdarabhAva kA bhI sahaja hI paricaya prApta ho jAtA hai / kAnA, mAtrA se rahita eka padya darzanIya hai - kanaka rajata dhana ratana jar3ata gaNa sakala laSaNa raja samajhata janavara haya gaya ratha bhaTa bala gaNa sahacara sakala tajata gar3ha varaNana mayadhara / vana-vana basana ramaNa sata gata maga bhava bhaya harana caraNa agha raja hara uraga amara nara karana haraSa jasa jaya-jaya bhaNa bhava janavara yazakara / / 121 / / ApakI kRtiyoM ke parizIlana se yaha patA calatA hai ki Apa eka advitIya sAhitya sraSTA tathA vilakSaNa pratibhA saMpanna puruSa the| sAdhu guNamAlA kA eka dohA dekhiye jisameM pratyeka zabda kA Adi akSara kramazaH 12 svaroM se prAraMbha hotA hai / a lakha t so A 2. choTI sAdhu vaMdanA, pada 4 draka i I u za kI ttama sa au ra nahIM Qi ta na PLS to U e ka alakha Adi isa Iza kI, uttama U~co eka / aise or3haka aura nahIM, aMta na aH jaga Teka / / eka dohe meM anuprAsa kI chaTA darzanIya hai muni munipati varaNana karaNa ziva zivamaga ziva karaNa 3. choTI sAdhu vaMdanA, pada 10 aH jaga Teka / / 151 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni jasa jasa sasiyara dipata jaga jaya-jaya jina jana shrnn|| isa dohe meM yamaka alaMkAra bhI hai sAtha hI sAre varNa laghu haiN| ApakI kalpanAzakti bar3I tIvra thI, sAtha hI abhivyaMjanA zailI bhI bahuta hI spaSTa prabhAvotpAdaka hai| mana ko jItanA yadyapi kaThina hai parantu yukti ke Age kaThina nahIM, isI viSaya ko dRSTAnta dvArA samajhate hue kavi kahate haiM - tAmra kare kaladhauta rasAyana, loha ko pArasa hema bnaave| auSadha yoga kalI' rajatottama, mUr3ha sudhI saMga dakSa khaave| vaidya kare viSa ko vara auSadha, sAdhu asAdhu ko sAdhu karAve / tyoM mana duSTa ko suSTa kare, RSi tA guru ke guNa sevaka gAve / / 5 / / sAdhu guNamAlA ke atirikta ApakI 'devAdhidevaracanA' aura 'devaracanA' ye do kAvya kRtiyA~ aura upalabdha hotI yukta hai| ___ paMca parameSThI vaMdanA jaina samAja meM utanI lokapriya huI ki devasI aura rAyasI Avazyaka meM use pratidina par3hA jAtA hai| udAharaNa svarUpa sAdhu-vaMdanA kA yaha savaiyA dekhiye AdarI saMyama bhAra, karaNI kare apAra, samiti gupati dhAra, vikathA nivArI hai| jayaNA kare cha kAya, sAvadya na bole bAya, bujhAya kaSAya lAya, kiriyA bhaMDArI hai|| jJAna bhaNe ATho yAma, leve bhagavaMta ro nAma, dharama ko kare kAma, mamatA nivArI hai|| kahata tiloka rikha, karamo ko TAle viSa aise munirAja jI ko, vaMdanA hamArI hai|| sAdhu kA tyAga sarpa kI kaiMculI ke samAna hai, jisakA tyAga kara diyA, use punaH dRSTi daur3Akara dekhate bhI nahIM, mAtra prabhu ke dhyAna meM lIna rahate haiM, "kaMcuka ahi tyAge, dUre bhAge, tima vairAge, pApa hre| jhUThA parachaMdA, mohinI phaMdA, prabhu kA baMdA, joga dhre|| saba mAla khajInA, tyAgaja kInA, mahAvrata lInA, anngaarN|| pAle zuddha karaNI, bhavajala taraNI, Apada haraNI, dRSTi rkhe| bole satavANI, gupti ThANI jaga kA prANI-sama lkheN| zivamAraga dhyAve, pApa haTAvai, dharma bar3hAve, satya saarN||2 pUjyapAda zrI tiloka RSijI mahArAja dvArA racita sAdhu pada savaiyA Apa apane samaya ke utkRSTa koTi ke saMta the| vi.saM. 1604 meM janma lekara 1640 kula 36 varSa kI Ayu meM svargavAsa ho gyaa| kahA jAtA hai, ki 10 varSa kI racanA avadhi meM Apane lagabhaga 65 hajAra kAvya pada likhe| sabhI racanAe~ geya haiM tathA vividha rasa aura alaMkAra 1. rAMgA 2. paMca parameSThI chaMda - 10vAM 11vAM pada 152 ___prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti | Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka zrI tilokaRSi jI ma. ne anekoM lAvaNI, sajjhAya, carita, rAsa aura muktaka racanAe~ kI haiN| 'sAdhu chaMda' meM bhI sAdhu ke guNoM kA digdarzana karAyA hai| upasaMhAra ukta kAvya racanAoM ke alAvA zrI manoharadAsa jI ma. kI saMpradAya ke zrI ratnacaMda jI ma. ne bhI vi. saM. 1850 se vi.saM. 1621 ke madhya aneka graMthoM kI racanA kI, jisameM 'satI stavana' padya atyaMta sarasa bhASA meM likhA dhorI dharma dharela dhyAna dhara thI dhArela dhairye dhuni| che saMtoSa suzIla saumya samatA ne zIyale caMDanA nIti rAya dayA kSamAdhara muni / koTi karUM vNdnaa| aise eka nahIM aneka padya zrImad jI ke guru bhakti se bhare par3e haiN| ye sAre padya gujarAtI bhASA meM racita hai| zrImad para hI zraddhA rakhane vAle zrI sahajAnaMda jI ma. ne sAdhu-stuti, guru bhakti para aneka pada likhe haiM jo 'sahajAnaMda padAvalI' meM hai| isI prakAra jaina divAkara zrI cauthamala jI ma, zrI khUbacanda jI ma. Adi arvAcIna mahAn jainAcAryoM aura . saMtoM ne jaina bhAratIya bhaMDAra ko stuti, stotra Adi sAhitya se itanA bharA hai, ki use prastuta karane ke liye eka alaga zodha-grantha kI jarUrata hai| ___ adhyAtma jagata ke sAdhaka zrImad rAjacaMdrajI ne sadguru para aneka dohe/pada race haiN| saMta kA antara aura bAhya cAritra saMsAra-duHkha kA nAza karanevAlA hai|' muni moha, mamatA aura mithyAtva se rahita hotA hai, zrImad jI ne aise mAyA mAna manoja moha mamatA mithyAtva moDI muni| 0 mahAsatI vijayazrI 'AryA' jaina samAja kI viduSI sAdhvI ratna haiN| Apane ema.e.evaM siddhAMtAcArya kI zreSTha upAdhiyAM prApta kI tathA apane zikSA kAla meM svarNapadaka prApta kiye| Apa pratibhAvAna tathA medhAvI haiN| Apa eka zreSTha kavayitrI evaM kuzala lekhikA haiN| puruSArtha kA pratIka hai| aba taka ApakI ATha kRtiyAM prakAzita ho cukI haiN| jaina sAhitya jagat ko Apa jaisI mahAsAdhvI se aneka apekSAeM haiN| -sampAdaka 1. bAhya caraNa susaMtanA TAle jananAM paap| aMtara cAritra gururAja muM, bhAge bhava saMtApa / / - zrImad rAjacaMdra prAcIna jaina hiMdI sAhitya meM saMta stuti 153