Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina borDiMga graMthamALA : 7 AcArya siddhasena divAkara sUri praNIta sthAthAvatAra bhUtra nyAyAvatAra sUtra : vivecaka : paM. zrI sukhalAla saMghavI : prakAzaka : ' zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara 'darzana', zAhIbAga, amadAvAda. - 380 (c)4.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna saMpAdaka : zrI betAmbara mUrtipUjaka jaina borDiMga graMthamALA: jitendra bI. zAha AcArya siddhasena divAkara sUri praNIta nyAyAvatAra sUtra : vivecaka : paM. zrI sukhalAla saMghavI : prakAzaka : zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara 'darzana', zAhIbAga, amadAvAda. - 380 04.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra sUtra vivecaka: paM. sukhalAla saMghavI prakAzaka:zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara 'darzana', zAhIbAga, amadAvAda - 380 004. (c) zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara dvitIya AvRtti: 500 I.sa. 1995 mUlya: 25 rUA. prAptisthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda - 380 001.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAzanIya nyAyAvatAra sUtra nAmano laghugraMtha prakAzita karatAM,ame AnaMda anubhavIe chIe. nyAyAvatAra sUtramAM 3ra kArikA ja che, A graMtha AkAramAM nAno hovA chatAM tattvavicAramAM sAgara jevo graMtha che. A nAnakaDA graMtha upara paM. sukhalAla saMghavIe varSo pUrve vivecana lakhyuM hatuM ane te jaina sAhitya saMzodhakanA khaMDa-3nA aMka-1mAM saMvat 1983 (I.sa. 1908)mAM chapAyeluM hatuM. tyArabAda A graMtha anupalabdha hato. jijJAsuone upayogI thAya te mATe prastuta graMthanuM puna: prakAzana karavAmAM AvyuM che. A graMthano aMgrejI anuvAda paM. satIzacaMdra vidyAbhUSaNe (Isa 1908)mAM karelo tyArabAda I.sa. 1971mAM sAtakaDI mukharjIe paNa aMgrejI anuvAda karyo hato. A banne anuvAdo prakAzita thayA che. A ja graMtha upara zAMtisUri viracita nyAyAvatAravArtikavRtti paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyAe saMpAdiMta karI che ane te sIMghI jaina graMthamALA dvArA (I.sa. 1949)mAM chapAi che. paraMtu gujarAtI bhASAmAM A mahattvapUrNa graMthano anuvAda vagere anupalabdha hatA tenI khoTa prastuta prakAzana dvArA pUrI thAya che. nyAyAvatAranA tRtva vize chellA keTalAMka varSomAM navuM saMzodhana thayuM che. A aMge pro. madhusUdana DhAMkIe aneka purAvA ApI khUba ja uhApoha karyo che. temano mata paM. sukhalAlajInI mAnyatAthI taddana bhinna che, paraMtu ahIM to jainadarzananA mUdhanya vidvAnnI gaveSaNAbuddhi ane dAzarnika zodhanI zailIno paricaya karAvavAno hovAthI paM. sukhalAlajInA lakhANamAM koI ja parivartana karavAmAM AvyuM nathI. A graMtha jainadarzanano abhyAsa karanAra mATe khUba ja upayogI che. A vivecana pramANe jo adhyayana karavAmAM Avaze to amane AzA che ke jainadarzanamAM praveza karavo saraLa thaze. padmavibhUSaNa paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAe A graMtha mATe ArzIvacana lakhI ApyA che te badala ame teozrInA RNI chIe. amadAvAda. 1995 jitendra bI. zAha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: anukramaNikA : _ _ prAstAvika nyAyAvatAra mUla granya savivecana nyAyAvatAra zabdasUci zloka sUci
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAzIrvathana jainadarzanano prAthamika graMtha nyAyAvatAra che ane tenA anuvAdaAdinuM kArya paM. sukhalAlajIe varSo pUrve prakAzita karyuM hatuM te have zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala rIsarca senTara dvArA puna: prakAzita thaI rahyo che, te jANI AnaMda thayo che. atyAra sudhI anupalabdha e graMtha vAcakone upalabdha thaze te AnaMdano viSaya che. abhinaMdanano viSaya che. e mATe zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala rIsarca senTara paNa abhinaMdanane pAtra 23-3-95 dalasukha mAlavaNiyA amadAvAda
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika nyAyAvatAra sUtranA abhyAsakane upayogI thAya evI be bAbato ahiM AraMbhamAM carcavI Avazyaka lAge che. emAMnI pahelI bAbata nyAyAvatArano TUMko paricaya Apavo te; ane bIjI, e graMthamAM je pramANe - mImAMsAnuM vivecana karavAmAM AvyuM che enI paddhatino jainasAhityamAM kevA krame vikAsa thayo tenI skUla rUparekhA AlekhavI te. nyAyAvatAra e prasiddha jainAcArya siddhasena divAkaranI kRti che. temanI bIjI kRtiomAM atyAre 21 saMskRta batrIsIo, ane prAkRta saMmatitarka upalabdha che. divAkarathInA samayaviSe aitihAsikomAM matabheda che. prAcIna jaina paraMparA teone vikramanI pahelI sadImAM thayAnuM sUcave che. Adhunika saMzodhako vicArako teone lagabhaga pAMcamA saikAmAM mUke che. vaLI pro. yAkobInI kalpanA evI che ke teo bauddha tArkika dharmakIrti pachI thayelA hovA joIe. te pramANe divAkarano samaya sAtamA saikA bAda Ave che. e kalpanAnA samarthanamAM pro.yAkobI nyAyAvatArane dhamakIrtikRta nyAyabiMdunA anukaraNa tarIke jaNAve che. vadhArAmAM teo vaLI potAnI samarAIzcakahAnI prastAvanAmAM kahe che ke, "jo ke siddhasene nyAyAvatAranI racanA nyAyabiMdunuM sarvotkRSTa sthAna levA karI hatI paNa kharI rIte nyAyAvatAra nyAyabinduthI utaratA darajajAno ja graMtha che." pro. yAkobIe e kathananA samarthanamAM kAMI dalIlo nathI ApI eTale jyAM sudhI teonI dalIlo jANavAmAM na Ave tyAM sudhI mAtra svataMtrapaNe sAmAnyarIte e bAbatamAM kAMI kahevAnuM prApta thAya che. nyAyAvatAra e dinAganA nyAyapraveza ane dharmakIrtinA nyAyabiMdu sAthe judI judI rIte samAnatA dharAve che. A traNe graMthonI atyArasudhInI mArI vAraMvAranI sarakhAmaNI uparathI huM hajI kazA ja nirNaya upara AvI zakato nathI ke nyAyAvatAra ane nyAyapraveza e bemAM tema ja nyAyAvatAra ane nyAyabiMdu e bemAM kayo graMtha pahelAno ane kayo pachIno che. ulaTuM ghaNIvAra sarakhAmaNI karatAM evI kalpanA karavAne kAraNa maLe che ke, nyAyAvatAra e ja bIjA be graMtho pahelAM racAyo haze. paraMtu e to kalpanA che. enA sAdhaka ane bAdhaka pramANo upara ghaNuM ja vicAravAnuM ane navIna
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra zodha karavAnuM bAkI che. tethI atyAre e graMthonA parvAparyaviSe kAMI cokakasa kahevuM asthAne che. paraMtu nyAyabiMdu ane nyAyAvatAranA caDatA utaratApaNA viSeno pro. yAkobIno abhiprAya ane atyAra sudhInA kALajIpUrvakanA avalokanathI mAro abhiprAya to ethI ulaTI dizAmAM jAya che. mane lAge che ke, nyAyAvatAra e potAnA nAnA kadane lIdhe ke padyamaya racanAne lIdhe nyAyabiMduthI utaratI kakSAno mAnavAmAM Ave to judI vAta che; paNa bhASAprasAda, vicAraspaSTatA, ane lakSaNonI nizcitatA jotAM enuM sthAna nyAyabiMduthI jo caDe nahiM. to utarI zake tema paNa nathI ja. ane vaLI padyaracanAmAM nyAyanA padArthonuM atisaMkSepamAM ATalA spaSTIkaraNapUrvaka jyAre varNana joIe chIe tyAre to nyAyAvatArane ulaTuM ucca sthAna ApavAnuM mana thaI jAya che. game tema ho paNa eTaluM to cokakasa che ke nyAyAvatAra e jainatarkagranthono prathama pAyo che. eNe jainatarkaparibhASAnuM je prasthAna zarU karyuM te atyAra sudhI akhaMDita che. tethI ja enA praNetA siddhasena divAkarane jainatarkazAstranA prasthApaka kahevAnuM ane mAnavAnuM prApta thAya che. nyAyAvatAranI e viziSTatA abhyAsIonA dhyAnamAM vadhAre Ave te hetuthI ane aitihAsika gaveSaNamAM kaMIka mArga sUcana thAya evA hetuthI nyAyAvatArano paricaya karAvatAM A sthaLe tenI mukhyapaNe nyAyapraveza ane nyAyabiMdu sAthe sarakhAmaNI karavI yogya dhArI che. bAhya svarUpa -graMthanA bAhya svarUpamAM mukhyatayA bhASA, racanAzailI ane nAmakaraNa e traNa vastu Ave che. kuzaLa granthakAra potAnA samayamAM AkarSaka banelI - samakakSa vidvAnoe taiyAra karelI - vicAra ane racanAnI sRSTimAMthI ukata traNa bAbato potAnI kRti mATe pasaMda kare che. ane vizeSa pratibhA hoya to potAnA taraphathI kAMIka navInatA ANI evI sRSTimAM kAMIka AkarSaka ane anukaraNIya tattva umere che. A niyamanuM nyAyAvatAramAM avalokana karIe. (1) vaidika brAhmaNa vidvAno prathamathI ja saMskRta bhASAnI upAsanA karatA AvyA che e vAta jANItI che. bauddha vidvAnomAM nAgArjuna (I.sa. pUrve 1 sadI)thI saMskRtamAM dArzanika graMtha lakhavAnI pravRtti rUDha thayA viSe be mata che ja nahIM. jaina vidvAnomAM saMskRtamAM prathama lakhanAra vAcaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAvatAra umAsvAti che. AcArya kuMdakuMda potAnA dArzanika vicArone mAtra prAkRtamAM guMthe tyAre siddhasena divAkara potAnA dArzanika vicAro varNavavA saMskRta prAkRta bane bhASAno Azraya le che. prAkRtamAM saMmatiprakaraNa lakhe che ane saMskRtamAM bIjI batrIsIo uparAMta nyAyAvatAra lakhe che. tarkagrantha racavA mATe banne bhASAnI divAkarajInI pasaMdagI e khAsa dhyAna ApavA jevI bAbata che. (2) bhAratIya darzana sAhityamAM racanAraulInA anekayugo che. sUtrayuga, bhASyayuga, vArtikayuga ane TIkAyuga. e yugo gadyanA thayA. anuchuyuga ane vividhachandayuga ema padyanA paNa traNa yuga che. IzvarakRSNanI kArikA e vaidikadarzana sAhityamAM AryAyuganI prathamakRti. nAgArjunanI mAdhyamika kArikA e bauddha saMskRti darzana sAhityanI prathama anuchupakRti. vAcaka umAsvAtinI padya kRtio jaina darzana sAhityamAM AryAyuganI prathamakRti che. AcArya kuMdakuMdanI prAkRta kRtio jaina sAhityamAM prathamathI ja rUDha thayelA gAthA chaMdanA namunA che. saMmatitarkanA mULa mATe pasaMda karAela gAthA chaMda e to jaina sAhityano prathamathI ja rUDha chaMda che paNa batrIsIomAM pasaMda karAela anuchupa, upajAti, vasaMtatilakA, pRthvI Adi vividha chaMdo e saMskRta dArzanika jaina sAhityamAM sarva prathama che. nyAyAvatAra mATe anuSTra chaMdanI pasaMdagI e paNa samantabhadranI AptamImAMsAnA anuchupa chaMdanI peThe jaina nyAyasAhityamAM dhyAna kheMcanArI bAbata che. (3) vidvAnomAM nAmakaraNanA khAsayugo pravarte che. kayAreka koI viziSTa kRtine lIdhe tenuM amuka nAma savizeSa vidvapriya ane lokapriya thayuM eTale amuka vakhata sudhI e nAmanuM anukaraNa bahu thavA lAge che ane tethI te nAmano yuga pravarte che. gItA e nAma lokapriya thatAM aneka vidvAnoe gItA nAma ApI aneka kRtio racI. darzana sAhityakamAM vArtika, biMdu, samuccaya, mukha Adi pado aMtamAM hoya evA aneka nAmonA yuga pravartelA che. jemake pramANavArtika, mImAMsA zlokavArtika, nyAyavArtika, tattvArtha sajavArtika, tattvArtha zlokavArtika Adi. hetubindu, nyAyabiMdu, tattvabiMdu, yogabindu, dharmabinduAdi. zikSA samuccaya, pramANa samuccaya, zAstravArtA samuccaya, yogadaSTi samurArA Adi. hetumukha, parIkSAmukha Adi.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAmAtAra nyAyAvatAra, nyAyapraveza, nyAyabiMdu, nyAyasAra jevAM nAmo e evA koI khAsa yuganuM ja pariNAma che. nyAyapravezanA kartA bauddha vidvAn digdAga ane nyAyAvatAranA kartA siddhasenanA paurvAparya viSe nizcitapaNe atyAre kaMI paNa kahevuM te kaThina che chatAM ghaNA kAraNasara evI kalpanA thaI Ave che ke e be graMthomAMthI koI-ekamAM bIjAnA anukaraNanI chAyA avazya che. AMtarika svarUpa -mukhya pratipAdhya vastu, tenA bheda prabhedo, keTalAMka khAsa nAmo ane paribhASAo, matavizeSanuM samarthana ke nirAkaraNa, tema ja e badhAmAM amuka dRSTibiMdu; ATalI bAbato graMthanA atyaMtara svarUpamAM pradhAna hoya che. tethI e bAbato laI Itara grantho sAthe nyAyAvatAranI tulanA karavAmAM bevaDo lAbha che ema dhArI ahiM evI tulanA karavI dhArI che. nyAyAvatArano mukhya viSaya jaina daSTie pramANonuM nirUpaNa karavuM e che. emAM Agama prasiddha jJAnanA pAMca prakAro ke pramANanA pratyakSa, anumAnAdi cAra prakAronuM varNana nathI. paNa AgamomAM ullikhita ane tattvArtha sUtramAM khAsa sthAna pAmela pratyakSa ane parokSa evA be prakAranA pramANanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. nyAyAvatAramAM pramANasAmAnyanI ane tenA bhedonI vyAkhyA eTalI badhI vicArapUrvaka baMdhAelI che ke pAchaLanI sadIomAM jaina nyAyazAstrano pUrato vikAsa thavA chatAM paNa zvetAMbara ke digaMbara koI AcAryane nyAyAvatAranI vyAkhyAomAM mAtra zAbdika parivartana sivAya kazuM ja umeravuM paDyuM nathI. dignAganA nyAyapraveza, dharmakIrtinA nyAyabiMdu ane zAMtirakSitanA tattvasaMgrahamAM bauddhadarzana saMmata be pramANonuM nirUpaNa che paNa te be nyAyAvatAra karatAM judAM che. arthAt temanuM nAma pratyakSa ane anumAna che. jA ke nyAyAvatAramAM prathamata: pratyakSa ane parokSa e be pramANo ja kahevAmAM AvyA che chatAM temAM parokSanA nirUpaNamAM tenA anumAna ane A evA be bhedonuM nirUpaNa hovAthI ekaMdara pratyakSa, anumAna,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra ane Agama: evA traNa bheda thAya che. jaina pramANagraMthomAM mAtra AvAM traNa bhedonuM nirUpaNa e nyAyAvatAramAM ja che. bIje kyAMye nathI. bIjA graMthomAM to parokSanA bheda tarIke smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agama e traNa pramANonuM nirUpaNa, IzvarakRSNanI sAMkhyakArikA ane pataMjalinA yogasUtramAM varNita pratyakSa, anumAna ane Agama e traNa pramANonuM smaraNa karAve che. pAchaLanA dareka jaina tarkagraMthamAM ghaTAvavAmAM AvyA che tema nyAyAvatAramAM Agamasiddha pAMca jJAnano ullekha suddhAM emAM nathI. emAM phakta kevaLajJAnanuM spaSTa kathana che. kadAca pUrNa jJAna hovAthI eno ja nirdeza nAnakaDA graMthamAM karavo graMthakAre dhAyo haze. game tema hoya paNa pramANa viSayaka vicArasRSTimAM vividha pramANanI je prAcIna paraMparA cAlI AvatI hatI tene, ane je bauddha saMpradAyamAM pramANanI ddhitva saMkhyA rUDha thaI hatI tene, udAra-sarvasaMgraha vargIkaraNamAM ghaTAvavAnuM kAma to jaina graMthomAM nyAyAvatAranuM ja lAge che. nyAyapravezamAM pratyakSanuM lakSaNa "kalpanApoDhajJAna' eTaluM ja che. dhamakIrtie potAnA nyAyabindumAM pratyakSanuM lakSaNa karatAM emAM 'abhrAnta' pada umerI kalpanApoDha abrAnta jJAna' evuM lakSaNa bAMdhyuM che. ane te lakSaNa, te pachInA badhA bauddha tArkikoe chevaTanA lakSaNa tarIke mAnya rAkhyuM hoya ema tattvasaMgrahAdi graMtho parathI samajAya che. jaina darzananI pratyakSapramANanI vyAkhyA bIjA badhA karatAM taddana judI che; tethI temAM bauddhanI jema abrAnta ke nyAya-vaizeSika darzananI jema avyabhicArI pada nathI. chatAM nyAyAvatAramAM anya prasaMge abrAnta zabda yojAelo che te khAsa arthasUcaka che, evI pro. yAkobInI kalpanA che. anumAna pramANanI satyatAno svIkAra na karanAranI sAme tenI satyatA sthApavA; ane pratyakSa pramANanI satyatAno svIkAra na karanAranI sAme tenI satyatA sthira karavAno prayatna zrI siddhasena kare che, tyAre te abhrAnta pada yoje che. A sthApanA kyA kyA prativAdI sAme haze e praznano khulAso te vakhate pracalita dArzanika mAnyatAomAMthI maLI zake. bauddho anumAnane vyavahAra sAdhaka mAne che chatAM teno viSaya sAmAnya e teone mate kalpita hovAthI tene pratyakSa jevuM mukhya pramANa nathI mAnatA;
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra mAtra gauNa mAne che. ane keTalAka zUnyavAdI jevA bauddho to pratyakSane paNa satya nathI mAnatA. teonI sAme siddhasena e bannenuM satyapaNuM sAbIta kare che. jeo vijJAnamAtranuM astitva svIkArI bAhya kAMIpaNa bIjI vastu nathI mAnatA ke jeo zUnyavAdanA lIdhe aMdara bahAra kAMI tattva nathI mAnatA te bannenI sAme siddhasena jJAna ane tabhinna vastunI sthApanA kare che. e sthApanAthI ema lAge che ke siddhasenanI sAme vijJAnavAda ane zUnyavAdanuM baLa haze. kayuM pramANa svArtha, kayuM parArtha, ane kayuM ubhayarUpa: e praznane vicAravAnuM kArya pramANazAstronuM che. nyAya-vaizeSika darzanamAM mAtra anumAna pramANa parArtharUpe prasiddha che. nyAyapraveza ane nyAyabiMdumAM paNa anumAnane ja parArtha kahevAmAM AvyuM che; pratyakSane nahiM. digaMbarAcArya pUjyapAda ane bhaTTAraka akalaMka potapotAnI tatvArtha uparanI vyAkhyAomAM zrutajJAnane parArtha ane zruta sivAyanA bIjA badhA jJAnone svArtharUpe varNave che. mANikayanaMdI vagere badhA digaMbaracAya potapotAnA graMthomAM anumAnane ja parArtha kahe che. pratyakSane koI vaidika, bauddha ke digaMbara tArkike parArtha kahyuM nathI. pratyakSane parArtha kahI anumAna ane pratyakSa bannenuM parArthapaNuM sthApana karavAno prathama prayatna nyAyAvatAramAM ja dekhAya che, jene pAchaLathI pramANanayatattAlokAlaMkAramAM sthAna maLyuM che. anumAnane parArtha mAnavAmAM je yukti che te yukita pratyakSamAM paNa lAgu paDe che. to pachI tene parArtha zA mATe na mAnavuM; evA AzayathI tArkiko samakSa pratyakSanuM parArthapaNuM sthApana karavAno prathama prayatna e siddhasenanI balavapratibhAnA svAtaMtryanuM sUcana kare che. parArtha anumAnanuM svarUpa batAvatAM divAkare je vAkaya pakSavinAmu yoryuM che te vAkya nyAyapravezanA sUtramAM paNa tatra pArivArisAyana A rUpamAM maLI Ave che paNa nyAyabiMdumAM Avo koI ullekha dekhAto nathI. nyAyapravezamAM sAdhana (parArthanumAna), dUSaNa, sAdhanAbhAsa, dUSaNAbhAsa, pratyakSa, anumAna, pratyakSAbhAsa ane anumAnAbhAsa-e ATha viSayonuM nirUpaNa che. paraMtu temAM mukhya bhAga to prathamanA cAra viSayothI ja rokAelo che. nyAyAvatAramAM ukata AThamAMthI pratyakSAbhAsa ane
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra anumAnAbhAsa sivAyanA bAkInA chae viSayonuM nirUpaNa kareluM che. paNa temAM mukhyapaNe sAdhana, dUSaNa, sAdhanAbhAsa ane dUSaNAbhAsa e cAra viSayo ja varNavAelA che. gautamanA nyAyasUtromAM anya vastunuM varNana hovA chatAM paNa jema parArthAnumAna (nyAya)ne lagatA padArthonuM ja varNana mukhya che. ane e sUtromAM varNavavAmAM AvelAM soLa padArthomAM ghaNA padArtho to mAtra nyAyane ja lagatA che; tema padArthonumAnane lagatI bAbatanuM varNana ja mukhya che. tethI e graMthonuM nAmakaraNa je prAraMbhamAM nyAyazabda vaDe rAkhavAmAM AvyuM che te prAdhAnyanA pahelA manti e niyamane yAda karAve che. parAthanumAnamAM pakSano prayoga karavo ja joIe. evuM samarthana nyAyAvatAramAM karavAmAM AvyuM che je dhyAna kheMce che. vaidika vidvAnomAM to pakSano prayoga karavA viSe be mata che ja nahiM. tethI kayA prativAdI sAme nyAyAvatAranuM A samarthana haze e prazna thAya che. vicAra karatAM jaNAya che ke e samarthana koI bauddha tArkika sAme karAeluM che. jo ke nyAyabiMdumAM dharmakIrti spaSTa kahe che ke, "pakSanA prayoga vinA paNa cAle' - arthAta te Avazyaka nathI. paNa e mata dharmakIrtino potAno che ke bauddha taka paraMparAmAM pUrvavartI vidvAnoe phUDha karela e matanI nyAyabiMdumAM dharmakIrtie mAtra noMdha karI che; eno nirNaya karavo kaThaNa che. paNa jo siddhasena koIpaNa rIte dharmakIrtinA pUrvavartI nizcita thAya to jarUra ema kahI zakAya ke siddhasene tayyogya arthAt "anumAna vAkayamAM pakSano prayoga karavo joIe ema kahI kareluM pakSaprayoganuM samarthana dharmakIrtinA pUrvavartI koI bauddha vidvAna sAme hovuM joIe. bauddha prativAdI sAme siddhasene kareluM A pakSaprayoganuM samarthana pAchaLanA jainAcAryoe potapotAnA tarka graMthomAM lIdheluM che. e samarthana karatAM divAkare je dhAtuzkano dAkhalo Apyo che te upamAdvArA vaktavyane spaSTa karavAnI teonI kuzaLatA sUcave che. pakSanuM svarUpa batAvatAM nyAyAvatAramAM je "pratyakSADhyanirataH' evuM pada vApareluM che te nyAyabiMdunA pratyakSa lakSaNamAM vaparAela "mAnita pada sAthe taddana sAdrazya dharAve che. jyAre nyAyapravezanA pratyakSa lakSaNamAM vaparAela "pratyakSaviruddha' e pada sAthe mAtra arthata: sAmya dharAve che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- nyAyAvatAra alabatta vaizeSikasUtranA prazastapAda bhAgamAM e ja prasaMge vaparAeluM avirodhI pada paNa nyAyapravezanA viruddha pada sAthe zAbdika sAdazya dharAve bhaTTAraka akalaMkathI mAMDI upAdhyAya yazovijayajI sudhInA badhA digaMbara-zvetAMbara jaina taka graMthomAM, jainetara vaidika ane bauddha tarkagraMtha karatAM taddana judA ja prakAranI hetunA prayoganI paripATI je eka sarakhI maLI Ave che tenA prathama AviSkartA, jyAM sudhI nyAyAvatArathI bIjo koI jUno jaina tarkagraMtha na maLI Ave tyAM sudhI, siddhasena divAkara ja gaNavA joIe. nyAyAvatAramAM je sAdhamya ane vaidhamma daSTAntanA lakSaNo che te nyAyapravezamAMnA tenA lakSaNo sAthe ghaNuM ja zAbdika sAmya dharAve che. jyAre prazastapAda bhASyamAMnA tenA lakSaNo sAthe mAtra arthata: sAmya mukhya che. ane gautamanA nyAyasUtramAnA daSTAnta lakSaNo sAthe to nyAyAvatAragata lakSaNonuM zabdaza: ke arthaza: kazuM ja sAmya nathI. A uparAMta daSTAMtanA prayoganI anAvazyakatA je nyAyAvatAramAM batAvI che te kayA pratipakSa sAme che e prazna upara vicAra karatAM lAge che ke, siddhasenanuM e kathana naiyAyikonI ane khAsa karI bauddhonI sAme hovuM joIe. kAraNa ke nyAyapraveza ane nyAyabiMdumAM udAharaNanA prayoga upara khAsa bhAra ApavAmAM Avyo che, tyAre siddhasena teno prayoga na karavA mATe khAsa bhAra Ape che. udAharaNanA prayogane vyartha jaNAvatAM siddhasena pUrvavartI nyAyavid vidvAnonI, potAnI bAjumAM saMmati che evI noMdha kare che. A noMdha khAsa arthasUcaka che. zuM siddhasena pahelAM evA koI jaina ke jainetara tArkiko thayA haze jeonA matane siddhasena potAnA samarthanamAM sAkSI tarIke sUcave che ? sAdhananA viSayamAM pakSa, hetu ane daSTAMta e traNa avayavonA nirUpaNabAdanyAyatAramAM sAdhanAbhAsanuM nirUpaNa che. temAM pahelo pakSAbhAsa lIdho che ane temAM enA pAMca bhedo karavAmAM AvyA che, je nyAyabiMdunA pakSAbhAsanA bhedo sAthe lagabhaga akSaraza: maLe che ane e banne graMthonI pakSAbhAsanI saMkhyA paNa samAna che. jyAre nyAyapravezamAM pakSAbhAsanI saMkhyA vadhAre che, eTale ke navanI che. tyArabAda hetvAbhAsanA je traNa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAtAra bhedo nyAyAvatAramAM ApelA che te ja nyAyapraveza, nyAyabiMdu ane prazastapAda bhASyamAM paNa che. e ja traNa bhedone mukhya rAkhIne pAchaLanA jaina tArkikoe tenA bheda-prabhedo batAvI hetvAbhAsanI kalpanA vistArI che. vaizeSika, bauddha ke jene tagraMthomAM gautamanA pAMca hetvAbhAso mULa kramamAM nathI. daSTAMtAbhAsanuM varNana karatAM siddhasena pUrvavartI nyAya niSNAtonI paraMparA pramANe cha cha sAdharma ane vaidharme daSTAntAbhAso sUcavatA jaNAya che. e pUrvavartI nyAyaniSNAto koNa haze ? jaina ke jainetara e kahevuM kaThaNa che. nyAyapravezamAM to sAdhamya ane vaidharme bannenA pAMca pAMca prakAra che. jyAre nyAyabiMdumAM nava nava prakAra ApelA che. chanI saMkhyA mAtra prazastapAda bhASyamAM che. sAdhanAbhAsanA nirUpaNa pachI dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM nirUpaNa nyAyAvatAramAM jevuM che tevuM ja nyAyapraveza ane nyAyabiMdumAM paNa che. nyAyAvatAramAM je pramANanA phalanuM kathana che te nyAyapraveza ane nyAyabiMdu bannethI judI ja jAtanuM che. kadAca emAM bauddha daSTi karatAM jaina daSTinI bhinnatAno dhvani hoya. paraMtu nyAyAvatAranuM e kathana mAtra samaMtabhadranI AptamImAMsA sAthe maLe che ane phalakathananI e ja paraMparA samagra jainatarmagraMthomAM che. pramANa ane nayano je viSayabhedanyAyAvatAramAM che te jainetara graMthomAM to hovAno saMbhava ja nathI. kAraNa ke jaina sivAya bIjA koI zAstramAM nayanI mImAMsA ja nathI. nayano viSaya, nayanuM svarUpa, syAdvAdathutanuM lakSaNa, ane jainadaSTie pramAtAnuM svarUpa; TUMkamAM chatAM bahu ja spaSTa ane nizcitarUpe batAvI siddhasena divAkara nyAyAvatArane viziSTa jainataryapaddhatinA prathama graMthanuM sthAna ApyuM che. je atyAra sudhI kAyama che. - jaina pramANamImAMsA paddhatino vikAsakama Aja sudhImAM tatvaciMtakoe jJAnavicAraNA eTale pramANamImAMsAmAM je vikAsa karelo che, temAM jaina darzanano keTalo phALo che e praznano uttara meLavavA jyAre jainasAhityane vadhAre UMDANathI joIe
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhAyAvatAra chIe tyAre hRdayamAM sAzcarya AnaMda thavA sAthe jaina tattvaciMtaka maharSi pratye bahumAna thayA vinA rahetuM nathI. ane tattvaciMtana-mananarUpa teonI jJAnopAsanAnI mukta kaMThe prazaMsA karavA mana lalacAya che. jaina sAhityamAM jJAnanirUpaNanI be paddhati najare paDe che. pahelI Agamika ane bIjI tArkika. Agamika paddhatimAM mati, zruta, avadhi, mana:paryAya ane kevala e rIte jJAnanA pAMca bhedo pADI samagra jJAnavRttinuM varNana karavAmAM AvyuM che. tArkika paddhatinA be prakAro varNavelA che. (1) pahelo prakAra pratyakSa ane parokSa e be bhedano; ane (2) bIjo prakAra pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama e cAra bhedano che. pahelI paddhatine Agamika kahevAnAM mukhya be kAraNo che: (ma) koI paNa jainetara darzanamAM nahi vaparAelA evA mati, kRta, avadhi Adi jJAnavizeSavAcI nAmo vaDe jJAnanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te; ane, (6) jainathutanA khAsa vibhAga rUpa karmazAstramAM karmaprakRtionuM je vargIkaraNa che temAM jJAnAvaraNIyakarmanA vibhAga tarIke matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryAyajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa (nahi ke pratyakSAvaraNa, parIkSAvaraNa, anumAnAvaraNa, upamAnAvaraNa Adi) evA zabdo yojAelA che te. bIjI paddhatine tArkika kahevAmAM paNa mukhya be kAraNa che: (4) temAM yojAela pratyakSa, parokSa, anumAna, upamAna Adi zabdo nyAya, bauddha Adi jainetara darzanomAM paNa sAdhAraNa che te; ane, (2) pratyakSa, parokSa Adipe samagra jJAnavRttinuM pRthakakaraNa karavAmAM tarkadaSTi pradhAna che te. gaNadhara zrI sudharma praNIta mULa AgamothI mAMDIne upAdhyAya yazovijayajInI kRti sudhInAM jJAnanirUpaNa viSayaka samagra zvetAMbara-digaMbara vADmaya (mAtra karmazAstra bAda karIne) Agamika ane tArkika bane paddhationo svIkAra karAelo che. e bemAM Agamika paddhati ja prAcIna hoya tema lAge che. kAraNa ke jaina tatvaciMtananI khAsa viziSTatA ane
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAtAra 11 bhinna prasthAnavALA karmazAstramAM te ja paddhati svIkArAelI che. A kAraNathI ema kahI zakAya ke bhagavAna mahAvIranA svataMtravicAranuM vyakitatva Agamika paddhatimAM ja che. bIjI tArkika paddhati jo ke jaina vADmayamAM ghaNAM junA kALathI ja dAkhala thayelI lAge che; paNa te Agamika paddhatinI pachI ja anukrame dArzanika saMgharSaNa tema ja tarkazAstranuM parizIlana vadhavAne pariNAme yogya rIte sthAna pAmI hoya tema bhAse che. mULa aMga granthomAMthI trIjA sthAnAMga nAmanA AgamamAM tArkika paddhatinA banne prakArono nirdeza che. bhagavatI nAmaka pAMcamA aMgamAM cAra bheTavALA bIjA prakArano nirdeza che. mULa aMgomAM Agamika ane tArkika bane paddhatie samagra jJAnavRttinuM nirUpaNa thaeluM hovA chatAM paNa kayAMye e be paddhatino paraspara samanvaya karAelo najare paDato nathI. zrImad bhadrabAhukRta dazavaikAlikaniyukita (prathamAdhyayana)mAM nyAyaprasiddha parArtha anumAnanuM ati vistRta ane ati phuTa varNana jaina daSTie karavAmAM AvyuM che te uparathI eTaluM to lAge che ke niyuktikAranA pahelAM ja tArkika paddhati jaina zAstramAM sthAna pAmI haze. chatAM niryukita suddhAmAM e be paddhatino samanvaya thaelo jaNAto nathI. paraMtu kALakrame jema jema dArzanika saMgharSa ane takano abhyAsa vadhato gayo tema tema prathamathI ja AgamamAM pracalita e be paddhatinA samanvayano prazna vadhAre spaSTapaNe upasthita thavA lAgyo. AgamamAM mULa jJAnanA mati thata Adi evA pAMca vibhAgo che. tema ja pratyakSa, parokSa ema be; ane pratyakSa, anumAna Adi ema cAra paNa che. temAM kAMI virodha che ke nahiM? ane na hoya to teno samanvaya zI rIte ? A prazna thavA lAgyo. eno uttara ApavAno prathama prayAsa vAcaka umAsvAtinA tattvArtha sUtramAM thaelo jaNAya che. samagra AgamonuM dohana karI samasta jaina padAthone, lokapriya dArzanika saMskRta sUtra zailImAM, sauthI pahelAM gUMthanAra jainAcArya vAcaka umAsvAti che. tethI teo ukta praznanuM samAdhAna karyA vinA na ja rahe te dekhItuM che. tattvArthanA prathama adhyAyamAM mukhyapaNe jJAnanuM nirUpaNa che. temAM vAcakazrIe Agamika bhUmikA upara tArkika paddhati ghaTAvI che. jJAnanA mati, dhRta Adi pAMca bhedo batAvI tene tArkika paddhatinA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nAmAvatAra prathama prakAramAM ghaTAvatAM vAcakazrI kahe che ke pahelAM be jJAna parokSa; ane bAkInA traNe pratyakSa che. parokSa ane pratyakSa e be bhedavALI prathama prakAranI tArkika paddhatine Agamika paddhatimAM ghaTAvanAra AgamAbhyAsI vAcakazrI AgamomAM ullikhita cAra bhedavALI bIjI tArkika paddhatine bhUlI jAya ema banavuM asaMbhava che, tethI ja teoe potAnA tattvArthabhASyamAM patuniyamityutta kahI cAra pramANanuM paNa sUcana karyuM che. paraMtu jema pAMca jJAnane parokSa ane pratyakSa e be pramANabhedamAM sutradvArA ghaTAvyA che; tema e pAMca jJAnane pratyakSa, anumAna Adi cAra pramANomAM sUtra ke bhASya sudrAmAM ghaTAvyA nathI. mAtra koI cAra pramANa mAne che eTaluM ja caturtiyamitye e bhASya vAkyadvArA sUcana karyuM che. A sUcana karatI vakhate vAcakazrI sAme "bIjI cAra bhedavALI tArkika paddhati je AgamamAM nirdiSTa thayelI che te jainadarzanane mAnya che ke nahiM; ane mAnya hoya to temAM paNa pAMca jJAna kema ghaTAvatA nathI ?'' evo jIjJAsu ziSyono ke darzanAMtarIya prativAdIono prazna hato. e praznanuM nirAkaraNa koI cAra prakAranuM pramANa mAne che eTalA kathanathI thatuM nathI. bahu to e kathanadvArA eTaluM ja phalita thAya ke AgamomAM sthAna pAmela cAra pramANono vibhAga e koI bIjA darzanakArono e mAnya karelo vibhAga che; paNa te jainadarzanane paNa aniSTa nathI; e sUcavavA vAcakathI AgaLa vadhIne kahe che ke navavAvAntoLa arthAt caturvidha pramANano vibhAga apekSA vizeSe samajavo. A ja TUMka sUcanane vaLI teo AgaLa jatAM nayasUtranA bhASyamAM spaSTa karI kahe che ke zabdanayanI apekSAe pratyakSa, anumAna, upamAna, ane zabda:e cArenuM prAmANya svIkAravAmAM Ave che. vAcakazrInA pUrvApara e kathanano sAra eTalo ja nIkaLI zake ke be bhedavALI prathama prakAranI tArkika paddhati ja jainadarzanane vadhAre baMdha besatI che. ane cAra bhedavALI tArkika paddhati AgamamAM nirdiSTa chatAM mULe e darzanAMtaranI che; paNa jainadarzanane amuka apekSAe teno svIkAra karavAmAM kazI aDacaNa nathI. A ja kAraNathI teoe prathama prakAranI tArkika paddhatimAM jema pAMca jJAnano vibhAga ghaTAvyo tema bIjA prakAranI tArkika paddhatimAM bhASya suddhAmAM ghaTAvyo nathI. vAcakazrIe je pratyakSa ane parokSabhedanI tArkika paddhatine mukhyapaNe -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra jainadarzana saMmata hovAnI tattvArtha sUtradvArA chApa mArI tene ja AcArya kuMdakuMde maMjura rAkhI. teoe paNa pravacanasAranA prathama prakaraNamAM tattvArthasUtranI jema pahelAM be jJAnane parokSa ane bAkInA traNa jJAnane pratyakSarUpe varNavyAM che. Agamika ane tArkika paddhatinA samanvayano ATalo prayatna thayAM pachI paNa jijJAsuone zaMkA mATe avakAza hato ja. tethI vaLI prazna thavA lAgyo ke "tame (jainAcAryo) to mati ane zrutane parokSa kaho cho jyAre jainetara dArzanika vidvAno matijJAna tarIke varNavAtA Idriya janya jJAnane pratyakSa kahe che. to A bAbatamAM satya zuM samajavuM ? zuM tamArA kathana pramANe matijJAna e kharekhara parokSa ja che ke darzanAMtarIya vidvAnonA kathana pramANe e pratyakSa che." A prazna eka rIte vAcakazrInA samanvayaMmAMthI ja udbhave tevo che ane te dekhItI rIte vikaTa paNa lAge che. paraMtu AnuM samAdhAna vAcakazrI ane kuMdakuMdAcArya pachI thatuM dekhAya che. e samAdhAnanA be prayatno AgamomAM najare paDe che. pahelo prayatna anuyogadvAramAM ane bIje naMdisUtramAM. bannenI rIta jUdI jUdI che. anuyogadvAramAM pratyakSa anumAna Adi cAra pramANonA ullekhanI bhUmikA bAMdhI, temAMthI pratyakSanA be bhAgo pADI, eka bhAgamAM matijJAnane pratyakSa tarIke mAnya rAkhavAmAM AvyuM ane bIjA bhAgamAM vAcakathIe svIkArela avadhi Adi traNa jJAnonuM pratyakSapaNuM kabUla rAkhavAmAM AvyuM. jyAre naMdisUtrano samAdhAna-prayatna bIjI ja rItano che. temAM pramANanA pratyakSa ane parokSa e be bhedo laI, pratyakSa bhedanA be bhAga pADI, pahelAM bhAgamAM matijJAnane ane bIjAmAM avadhi Adi traNa jJAnone anuyogadvAranI peThe pratyakSarUpe batAvyAM che kharAM, paNa vaLI AgaLa jatAM jyAM parokSa bhedanuM varNana karavAno prasaMga Ave che tyAM naMdikAra zrutajJAnanI sAthe matijJAnane paNa parokSa tarIke varNave che; je varNana anuyogadvAramAM nathI. anuyogadvAra ane naMdinA kartAe eka sarakhI ja rIte darzanAMtaramAM ane loka vacceno virodha dUra to karyo paNa teTalA mAtrathI e samanvayano vicAra bilakula spaSTa ane asaMdigdha to na ja thayo. eka rIte ulaTo goTALo thayA jevuM thayuM. lokamAnyatAno saMgraha karavA jatAM Idriyajanya (mati) jJAnane tame (jainAcAya) pratyakSaye kaho cho ane parokSa paNa kaho cho, tyAre zuM tame
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---mAyAvatAra laukika saMgraha ane AgamikasaMgraha bane; karavA khAtara eka ja jJAnane pratyakSa ane parokSa ema paraspara virodhIrupe svIkAro cho ke saMzayazIla cho ?'' AnuM nirAkaraNa taddana spaSTapaNe tyAra pachInA zvetAMbara ane digaMbara graMthomAM ApaNe joIe chIe. upalabdha sAhitya jotAM enuM nirAkaraNa karanAra zvetAMbara AcAryomAM sauthI pahelAM jinabhadra gaNI kSamAkSamaNa ane digaMbara AcAryomAM bhaTTAraka akalaMka lAge che. zremAzramaNa potAnA vizeSAvazyaka bhASyamAM ukata praznanuM nirAkaraNa karatAM kahe che ke - Idriyajanya (mati) jJAnane je pratyakSa kahevAmAM Ave che te sAMvyavahArika pratyakSa samajavuM. bhaTTAraka akalaMka potAnI laghIyastrayImAM vadhAre spaSTatAthI kahe che ke, pratyakSanA mukhya ane sAMvyavahArika evA be bhedo che. temAM avadhi Adi traNa jJAna e mukhya pratyakSa; ane Idriyajanya (mati) jJAna te sAMvyavahArika pratyakSa samajavuM. banne AcAryonuM kathana prastuta prazna paratve chevaTanuM nirAkaraNa kare che. bannenA kathanano spaSTa Azaya TUMkamAM eTalo ja che ke jainadarzanane tAtvika daSTie avadhi, mana:paryAya ane kevala e traNa jJAna pratyakSarUpe mAnya che. mati ane zruta vastuta: parokSa ja chatAM mati (Idriyajanya) jJAnane je pratyakSa kahevAmAM Ave che te tAtvikadaSTie nahiM paNa lokavyavahAranI sthaLa daSTie. tAtvikadaSTie to e jJAna zrutajJAnanI peThe parokSa ja che. e banne AcAryonuM A spaSTIkaraNa eTaluM badhu asaMdigdha che ke teo pachI Aja sudhIno lagabhaga bAraso varSamAM bIjA koI graMthakArane temAM kazuM ja umeravAnI jarUra paDI nathI. kSamAzramaNa jinabhadra pachI prastuta viSaya paratve khAsa ullekha yogya zvetAMbarAcAryo cAra che. jinezvarasUri, vAdidevasUri, AcArya hemacaMdra ane upAdhyAya yazovijayajI. bhaTTAraka akalaMka pachI prastuta viSayamAM ullekha yogya digaMbarAcAyomAM mANikyanaMdi, vidyAnaMdi, Adi mukhya che. banne saMpradAyanA e badhA AcAryoe potapotAnI pramANamImAMsA viSayaka kRtiomAM kazAmAM pheraphAra vinA eka ja sarakhI rIte akalake karela zabda yojanA ane jJAnanuM vargIkaraNa svIkArela che te badhAe pratyakSanA mukhya ane sAMvyavahArika e be bheda pADyA che. mukhyamAM avadhi Adi traNa jJAnane sAMvyavahArikamAM matijJAnane lIdhuM che. parokSanA smRti, pratyabhijJAna,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra 15 tarka, anumAna ane Agama e pAMca bhedo pADI ukata pratyakSa sivAyanA badhI jAtanA jJAnane parokSanA pAMca bhedamAMthI koIne koI bhedamAM samAvI dIdheluM che. paraMtu ahIM eka mahAna prazna thAya che, ane te e ke - AcArya siddhasena divAkara jeo jaina tArkikomAM prathama ane pradhAna manAya che teoe Agamika ane tArkika paddhatinA paraspara samanvaya tema ja tene aMge udbhavelA prazno paratve zo vicAra karyo che ? Ano khulAso teonI upalabdha kRtiomAMthI nathI maLato. pramANazAstranA khAsa lekhaka e AcAryanI pratibhA, pramANane lagatA A muddAne sparza na kare ema banavuM saMbhavita nathI. tethI kadAca ema banavA yogya che ke teonI aneka naSTa kRtio sAthe prastuta vicArane lagatI kRti paNa nAza pAmI hoya. jaina vADmayamAM Agamika ane tArkika e banne paddhationA paraspara samanvayano prazna kevI rIte janmyo ane vikasita thayo enuM avalokana ApaNe TUMkamAM karI gayA. eno sAra e che ke jJAnanA pAMca prakArone pratyakSa ane parokSa e bhedamAM sauthI pahelAM vAcaka umAsvAtie tattvArthamAM ghaTAvyA ane te dvArA e be bhedavALI tArkika paddhati jainadarzanane vadhAre anukuLa che evI potAnI saMmati prakaTa karI. vAcakavaryanI e saMmatine ja divAkarajIe nyAyAvatAramAM mAnya rAkhI che. ane te dvArA potAno abhiprAya jaNAvyo che ke ukta be bhedavALI tAtvika paddhati ja jainadarzanane baMdha besatI che.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya siddhasena divAkara sUri praNIta nyAyAvatAra sUtra
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 nyAyAvatAraH pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM, bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA, meyavinizcayAt // 1 // prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRta: / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam // 2 // prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAt vyAmUDhamanasAmiha ||3|| aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA || 4 || sAdhyAvinAbhuno liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat // 5 // na pratyakSamapi bhrAtaM pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetadviruddhaM vacanaM yataH // 6 // sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhita: sphuTam / pramANaM svAnyanizcAyi dvayAsiddhau prasiddhyati // 7 // dRSTeSTAvyAhatAd vAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zabdaM prakIrtitam // 8 // AptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / 9 / svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArata: // 10 // pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt parArthatvaM dvayorapi / / 11 // pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya nimittatvAt taducyate // 12 // nyAyAvatAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAtAra sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yat pratipAdakam / parArthamanumAnaM tat pakSAdivacanAtmakam / / 13 / / sAdhyAbhyupagamaH pakSa prtykssaadyniraakRtH| tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH // 14 // anyathA vAdyabhipretahetugocaramohinaH / pratyAyyasya bhaveddheturviruddhArekito yathA // 15 // dhAnuSkaguNasamprekSijanasya parividhyataH / dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezane guNetarau // 16 / / hetostathopapattyA ca syAt prayogo'nyathApi vaa| dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // 17 // sAdhyasAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAm / sAdharyeNa sa dRSTAntaH sambandhasmaraNAnmataH // 18 // sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasambhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidharyeNeti sa smRtaH / / 19 / / antarvyAtyaiva sAdhyasyasiddherbahirudAhRtiH / vyarthA syAt tadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH // 20 // pratipAdyasya: yaH siddhaH pkssaabhaaso'ksslinggtH| loka-svavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mataH // 29 // anyathA'nupapannatvaM hetorlakSaNamIritam / tadapratItisandehe viparyAsaistadAbhatA // 22 // asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopadyate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu // 23 // sAdhayeNAtradRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahettUtthA: sAdhyAdivikalAdayaH // 24 // vaidhahNAtradRSTAntadoSA nyAyavidIrItAH / sAdhyasAdhanayugmAnAmanivRttezca saMzayAt // 25 // vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravadye tu dUSaNAbhAsanAmakam // 26 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yat prakAzate / pratyakSaM sakalAtmasatatapratibhAsanam // 27 // pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivarttanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH // 28 // anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / / ekadezaviziSTA'rtho nayasya viSayo mataH // 29 // nayAnAmekaniSThAnAM pravRtte: zrutavama'ni / sampUrNArthavinizzAyi syAdvAdazrutamucyate // 30 // pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA nivRttimAn / svasaMvedasaMsiddho jIva: kSityAdyanAtmakaH // 31 // pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA // 32 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ savivecana nyAyAvatAra pramANanuM lakSaNa, svarUpa ane tenA bhedo: pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM, bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA, meyavinizcayAt // 1 // svapara prakAzaka tema ja nibaMdha evuM je jJAna te pramANa. tenA pratyakSa ane parokSa e be bhedo che. kAraNa ke meya-tatvano nirNaya be prakAre thAya pra. svapara prakAzaka eTale zuM? ane te samajavA kAMI daSTAMta che ? u. jema dIvo bIjI vastuone prakAzita kare che ane potAne paNa prakAzita kare che; (kAraNa ke dIvAne prakAzita karavA mATe bIjA dIvAnI jarUra paDatI nathI mATe te sva-para prakAzaka che. tema jJAna paNa vRkSa, pakSI Adi anya vastuone jaNAvavA uparAMta potAnA svarUpane paNa jaNAve che. kAraNa ke jJAna utpanna thayuM eTale te ApoApa jaNAI jAya che. e ja tenuM svapara prakAzapaNuM. pra. nibaMdha eTale zuM? u. bAdhA vinAnuM te nibaMdha hoya chIpalI paNa te cagacakita hovAthI temAM cAMdInuM jJAna thAya to te jJAna bAdhAvALuM che. kAraNa ke e jJAnathI cAMdI levA pravRtti karanAra tene meLavI zakato nathI. eTale te jJAna pravRtti bAda khoTuM kare che. khoTuM karavuM e ja jJAnano bAdha.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 nyAyAvatAra pra. pramANanA be bheda pADavAnA kAraNa tarIke tattvono be prakArano nirNaya kahyo che tene vizeSa spaSTa karo. u. dareka jJAna, pachI te pratyakSa hoya ke parokSa; potAnA svarUpane prakAzita karavAmAM eTale svasaMvedanamAM to pratyakSa ja che. parokSa evo je bheda che te bAhya arthanI apekSAe arthAt je jJAna anya viSayane sAkSAtpaNe jANe te pratyakSa ane je asAkSAtpaNa-aspaSTapaNe jANe te parokSa. nirNayo game teTalA ane game tevA hoya; kAM to te vizada haze ane kAM to avizada. A rIte vizada-avizadapaNAnA bhedane lIdhe pramANanA mukhyatayA be ja bhedo paDe che. pramANanA lakSaNa-kathananuM prayojana zuM evI zaMkA prasiddhAni pramANAni vyavahArazca ttkRtH| pramANalakSaNasyoktI jJAyate na prayojanam // 2 // pramANo ane temanAthI niSpanna thato vyavahAra e banne prasiddha che - dareka prANIne svAnubhavasiddha che. to pachI pramANanuM lakSaNa kahevAmAM zuM prayojana che te samajAtuM nathI. ukta zaMkAnuM nirAkaraNa - prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAt vyAmUDhamanasAmiha // 3 // ahiM pramANanA svarUpa viSe jeo ajJa che teonuM e ajJAna dUra thAya e ja prasiddha evA pramANonA lakSaNa-kathananuM prayojana che. pra. lakSaNa eTale zuM ane tenuM prayojana zuM? u. koIpaNa vastunI pUrNa vyAkhyA ApavI te tenuM lakSaNa. tenA prayojana be che. eka to e ke te vastune bIjI vastuothI taddana judI pADI oLakhAvI ApavI; ane bIjuM e ke evI oLakhANa karAvI te vastu vaDe tenA vyavahArane sadhAvavo.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra pra. zuM pramANo prasiddha nathI arthAt koI tene oLakhatuM nathI ? tema ja zuM tenAthI vyavahAra sadhAto nathI ? u. pramANathI vyavahAra sAdhavo eTale jIvanayAtrAno samaMjasapaNe nirvAha karavo. Avo nirvAha dareka prANInA jIvanamAM ochovatto jaNAya che. ane tethI tevA vyavahArasAdhaka pramANono anubhava paNa dareka prANImAM saMbhave che. 21 pra. to pachI ahiM pramANonuM lakSaNa bAMdhavAnuM kAMI prayojana jaNAtuM nathI. u. prayojana che ja. ane te e ke keTalAkane jIvanayAtrAnA anubhavo dvArA tenA sAdhakapramANonuM sAmAnya bhAna hoya che paNa vizeSa nathI hotuM - tevAone e bhAna vizeSapaNe karAvI ApavuM arthAt teone pramANa viSe sUkSma, vistRta ane satya anubhava karAvI Apavo; ane jeo pramANasAdhita vyavahAra calAvavA chatAM vyAmohane lIdhe pramANanA svarUpa viSe kAM to saMdehazIla che, kAM to bhrAnta che, ane kAM to taddana ajANa che; teonA e mohane dUra karI pramANanuM vAstavika bhAna karAvavuM. jema keTalAka zarIra dhArIne potAnA zarIranuM bhAna hoya che ane te vaDe te jIvanayAtrA paNa calAve che chatAM zarIranA zAstrIya lakSaNajJAnathI tenuM bhAna vadhAre sUkSma, vadhAre satya, ane vadhAre vistRta bane che - ane Ama thavAthI teo jIvanayAtrA calAvavAmAM zarIrano vadhAre sArI rIte upayoga karI zake che. ane keTalAka to zarIra dhAraNa karavA chatAM tenA svarUpa viSe ajJAna hoya che tevAonuM ajJAna paNa zarIrazAstra dUra kare che. tema A pramANazAstranI sArthakatA viSe samajavuM. pratyakSa ane parokSanA lakSaNo - aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA || 4 ||
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra vastune aparokSapaNe - spaSTatAthI jANanAra evuM jJAna te pratyakSa ane tethI viparIta bIjuM - viSayane parokSapaNe jANanArUM jJAna te parokSa pramANa jANavuM. aparokSa ane parokSapaNe jANavAnuM kathana e bAhya vastunA grahaNanI daSTie samajavuM. pra. bAhya vastunA grahaNanI dRSTi eTale zuM ? u. pahelAM kahevAmAM AvyuM che ke dareka jJAna svarUpane prakAzavAmAM to pratyakSa ja che tethI pratyakSa ane parokSapaNAno bheda svarUpathI bhinna viSayanI apekSAe jANavo. eTale ke je jJAna svabhinna vastune aspaSTapaNe jANe te parokSa; e ja bAhya vastunA grahaNanI dRSTie parokSa ane aparokSapaNAnA bhedano bhAva che. anumAnanuM lakSaNa - sAdhyAvinAbhuno liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat // 5 // sAdhyanA avinAbhAvI - vyApta - hetuthI utpanna thatuM je sAdhyano nizcaya karanArUM jJAna te anumAna manAya che. pramANa hovAne lIdhe te anumAna jJAna pratyakSanI jema abhrAMta hoI zake. pra. pratyakSanuM daSTAMta ApI anumAnane abhrAnta siddha karavAnuM zuM prayojana? u. bauddho sAme potAno matabheda batAvavA khAtara. bauddhone mate, sAmAnya (jAti) e vAstavika nathI ane anumAnamAM to sAmAnya bhAse che. tethI teo anumAnane brAnta mithyA mAne che. jaina mata pramANe granthakAranuM kahevuM che ke sAmAnya e paNa vizeSanI peThe vastu che. tethI anumAna paNa abhrAnta hoI zake. jema ke pratyakSa.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra 23 sarva jJAno bhrAnta ja hovAthI pratyakSa paNa brAMta kAM na hoya e zaMkAnuM nirAkaraNa na pratyakSamapi bhrAtaM pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetadviruddhaM vacanaM yataH // 6 // pramANapaNAno nizcaya hovAthI pratyakSa paNa bhAna nathI. kAraNa ke bhrAnta ane pramANa evuM kathana ja (paraspara) viruddha che. pra. sarve bhAna che ema koNa mAne che jethI pratyakSanA brAntapaNA viSe zaMkA uTha? u. vijJAnavAdI bauddha kahe che ke - jagatuM mAtra vijJAnarUpa che. temAM jJAtA ya jevo kazo bheda nathI. je bheda dekhAya che te mAtra vAsanA-saMskArane lIdhe. kharI rIte badhAM jJAno artha zUnya hoI brAnta che. A mata sAme granthakAra kahe che ke badhuM jagatu mAtra vijJAnarUpa nathI. temAM anya vastu paNa che. tethI pratyakSajJAna yathArtha saMbhave che ane tethI ja te abhrAnta - paNa hoya che. pramANanI siddhi kema thAya e praznano uttara - sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANaM svAnyanizAyi dvayAsiddhau prasiddhayati // 7 // saghaLo pratibhAsa - je kaMI jaNAya che te badhuM bhrAnta ja che ema siddha thatuM nathI. tethI pramANa to spaSTa ja che, paNa e sva-para nirNayakArI pramANanI siddhi be vastunI siddhi upara ja avalakhe che. pra. koIpaNa vastu meya)nI siddhi pramANathI ja thaI zake tyAre ahiM to ema kahyuM che ke pramANanI siddhino AdhAra vastunI siddhi upara ja che. Ama ulaTuM kema? u. bane vicAro sAcA che. kAMI paNa tattva che ke nahi; ane hoya to te kevuM che; eno nirNaya satyajJAna-pramANathI ja thaI zake. pramANamAM jevuM vastunuM svarUpa bhAse tevI ja vastu svIkArAya che. tethI ja kahevAya
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 nyAyAvatAra che ke "vmesiddhi pramAddhi (IzvarakRSNa). A eka vicAra. tevI rIte pramANa eTale sva-para nirNayakArI jJAna. pramANanuM AvuM svarUpa to tyAre ja saMbhavI zake je sva ane para jevI be vastuo hoya. je evI koI be vastuo ja na hoya agara bemAMthI ekAda na hoya to sva-para nirNayakArI pramANa hoya che evo vicAra ja na saMbhave. tethI granthakAra kahe che ke, jJAnanuM svarUpa ane tabhinna vastu e bane siddha hovAthI ja pramANanuM lakSaNa paNa siddha che - arthAt pramANanuM svarUpa prameyanA astitvane AbhArI che. A bIjo vicAra. pahelAM vicAramAM prameyanA svarUpanuM jJAna (nahi ke tenI niSpatti yA baMdhAraNa) pramANanA astittvane lIdhe che evo bhAva che. ane bIjAmAM pramANanA svarUpanuM baMdhAraNa yA niSpatti (nahi ke tenuM jJAna) prameyanA astitvane lIdhe che evo bhAva che. zabda pramANanuM lakSaNa - dRSTeSTAvyAhatAd vAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zabdaM prakIrtitam // 8 // jeno artha pramANathI bAdhita nathI evA ane satya arthanA bodhaka vAkyathI tattvanA grAhakarUpe je pramANa utpanna thayuM hoya te zAbda kahevAya zAstranuM lakSaNa - AptopajJamanulladhyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kApathaghaTTanam // 9 // je sauthI pahelAM Apta arthAt sarvajJa vaDe prarUpAyuM hoya; je bIjAo dvArA parAbhava pAme tevuM na hoya; jeno artha pramANathI bAdhita na hoya; ane je tatvano upadeza karanAruM ane sarva hitAvaha hoya; te ja ekAntavAda rUpa mithyA mArgonuM nirAkaraNa karanAra (sAcuM) zAstra hoya che.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra parArthe pramANanuM lakSaNa - svanizcayavadanyeSAM nizvayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 10 // jenA vaDe potAnA nizcaya jevo nizcaya bIjAne utpanna karAvI zakAya tene vidvAnoe parArthapramANa kahyuM che. evuM parArtha pramANa te vAkya. paNa te upacArathI. 25 pra. vakatA potAnA AtmAmAM je jAtanuM jJAna hoya tevA jJAnane ja bIjAnA AtmAmAM zabdavaDe utAravAno prayatna kare che. tethI zabda ja parArtha thayo. ane zabda to ajJAna jaDa pudgaLarUpa che eTale jJAnapramANavAdI jaina jaDa zabdane pramANa kevI rIte kahI zake ? u. jo ke zabda e jJAnarUpa nathI to paNa zrotAne jJAna karAvavAmAM te sAkSAt upayogI hovAthI tene upacArathI - AropathI pramANa kahela che. anumAnanI peThe pratyakSanuM paNa parArthapaNuM - pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt parArthatvaM dvayorapi // 11 // vaktA dvArA pratyakSa ane anumAna vaDe pote nizcita karela viSayanuM prakAzana thatuM hovAthI, ane te prakAzana para zrotAnI pratItino upAya thatuM hovAthI banne (pratyakSa ane anumAna)nuM paNa parArthapaNuM saMbhave che. pra. ahiM pratyakSa ane anumAna bannenuM parArthapaNuM batAvavAno zo hetu ? u. bauddha sAme potAno matabheda batAvavo te. bauddho anumAna jJAnane, te savikalpaka hovAthI, zabda dvArA bIjAnA AtmAmAM utAravA lAyaka mAne che, ane tethI teo anumAnane ja parArtha kahe che; pratyakSane nahi. kAraNa batAvatAM teo kahe che ke, - pratyakSa, pramANa hovAthI te, zabda dvArA bIjAnA AtmAmAM utArI zakAtuM nathI. A mata sAme granthakArano -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 nyAyAvatAra vAMdho che. granthakAra kahe che ke, savikalpaka paNa pratyakSa pramANa hoya che ane tethI te paNa zabda dvArA bIjAnA AtmAmAM saMkrAnta karI zakAya. ane tethI tene paNa anumAnanI peThe parArtha mAnavuM yogya che. tevI ja rIte vaLI nyAyadarzanamAM parArthapramANarUpe mAtra anumAna ja prasiddha che. tethI tenI sAme granthakAra potAno vicAra spaSTapaNe mUke che ke je yukitathI anumAnane parArtha kahI zakAya, te ja yuktithI pratyakSane paNa parArtha kahI zakAya. parArtha pratyakSa pramANanuM svarUpa - pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya nimittatvAt taducyate // 12 // pratyakSa pramANathI nizcita thaela arthanuM bodhaka je vacana te pratyakSa kahevAya che. kAraNa ke te vacana zrotAnA pratibhAsa-pratyakSa bhAnanuM nimitta thAya che. pra. vaktAnuM pratyakSa jJAna zrotAmAM pratyakSa jJAna utpanna kare che ema mAnIe tyAre to zrotAnA jJAnamAM vakatAnuM jJAna nimitta thatuM hovAthI te ja jJAna sAdhana hoI pramANa kAM na kahevAya ? ane jo kahevAya to zabdane parArthapratyakSa pramANarUpa zA mATe kahyo ? u. zrotAnA jJAnamAM vaktAnuM jJAna nimitta che kharuM, paNa te zabdadvArA, nahi ke sAkSAt je madhye zabdanuM vAhana na hoya to vaktAnuM jJAna zrotAmAM jJAna janmAvI na zake. tethI zabda e sAkSAt nimitta che ane vakatAnuM jJAna e paraMparAthI nimitta che, mATe ja ahiM sAkSAt nimittarUpa zabdane parArthapramANa kahe che. parArthAnumAna pramANanuM svarUpa - - sAdhyavinAmulo to hu pratipAlavam. parArthamanumAnaM tat pakSAdivacanAtmakam // 13 // je vAkya sAdhyavyApta hetunuM pratipAdaka hoya te parArtha anumAna che.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra 27.. - e parAthanumAna pakSa AdinA kathana rUpa che. pra. hetupratipAdaka vacanane parAthanumAna kaho cho ane vaLI sAthe ja e parAthanumAnane pakSa AdinA kathanarUpa kaho cho temAM zuM virodha nathI? u. nA. zrotA vyutpanna niSNAta yA tajajJa hoya to mAtra hetuno prayoga sAMbhaLIne ja anumAna karI le che. bIjA avayavonA prayoganI tene apekSA nathI rahetI. e daSTithI hetupratipAdaka vacanane prathama parArthAnumAna kahyuM che. paNa dareka zrotA kAMI sarakhI yogyatAvALA nathI hotA; tethI koIne mATe pakSa prayoga, koIne mATe daSTAMtaprayoga, koIne mATe upanaya, ane koIne mATe nigamanano prayoga paNa karavo paDe che. tethI ja pakSa AdinA bodhaka vAkyane paNa parArthanumAna kahela che. pakSanuM svarUpa ane tenA prayoganuM samarthana - sAdhyAbhyupagamaH pakSa pratyakSAdayanirAkRtaH / tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH // 14 // anyathA vAdayabhipretahetugocaramohinaH / pratyAyyasya bhaveddheturviruddhArekito yathA // 15 // dhAnuSkaguNasamprekSijanasya parividhyataH / dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezane guNetarau // 16 // pratyakSa Adi arthAt pratyakSa, anumAna, svavacana, ane loka vaDe abAdhita evo je sAdhyano svIkAra - pratijJA te pakSa. teno ahiM parAthanumAna prasaMge prayoga karavo joIe. kAraNa ke te pakSa ja hetunA viSayano pradarzaka bane che. pakSano prayoga karavAmAM na Ave to vAdIne ISTa evA hetunA sthaLa viSe, moha pAmanAra zrotAne hetu viSe, virodhanI zaMkA thAya. jema nizAna cokaksa nakakI karyA sivAya tIra nAra bANAvaLInA je guNa ke doSa te bANAvaLInA guNaprekSaka taTastha mANasane viparIta paNa bhAse. pra. vAdie svIkAreluM sAdhya pratyakSa anumAnAdithI abAdhita hovuM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 joie ema kahyuM, paNa bAdhita hoya to zuM thAya ? u. bAdhita hoya to pakSa nahi paNa pakSAbhAsa kahevAya. pra. e vAta udAharaNo ApI spaSTa karo. u. spaSTIkaraNa ekavIsamA zlokamAM AvavAnuM che. sAmAvatAra pra. zuM parArthAnumAnamAM sarvatra pakSano prayoga Avazyaka che ? u. nA. je prativAdIne bIjI koI rIte pakSanuM bhAna na ja thayuM hoya tene mATe pakSano prayoga Avazyaka che. kAraNa ke tevo prativAdI pakSa jANyA vinA hetunA sthaLano nirNaya karI zakato na hovAthI goTALAmAM paDI jAya che ke A hetuthI sAdhya kayAM siddha karavuM. tema ja pakSano prayoga na karavAmAM Ave to je prativAdI vAdInA ISTa pakSaviSe ajJAna hoya tene hetu viSe viruddha doSanI zaMkA thAya arthAt vAdIe bhalene sadbhutuno prayoga karyo hoya chatAM annaprativAdI pakSane abhAve vAdIprayukata hetune vipakSamAM vartamAna dhArI tenA upara viruddha doSanI AzaMkA kare. mATe pakSabhAna vinAnA prativAdInI apekSAe pakSano prayoga Avazyaka che ja. pra. pakSane abhAve ja sahetu viSe viruddha AzaMkA thAya e to kema? u. bANAvaLInI jema. koI bANAvaLI lakSya vIMdhavAmAM arjuna jevo kuzaLa hoya, paNa bANa pheMkatI vakhate te kAMI nizAna ja na bAMdhe, emane ema bANa calAvye jAya. tyAM koI taTastha prekSaka besI e bANAvaLInA guNadoSanI parIkSA karato hoya, e prasaMge e bANAvaLI game teTalo lakSyabhedavAmAM kuzaLa hoya, chatAM tenI kuzaLatAno guNa prekSakanI najare truTIrUpe jaNAvAno paNa saMbhava che. tema ja bANavaLInI khAmI hoya to te guNarUpe paNa jaNAvavAno saMbhava che. e pramANe niSNAtavAdIe jo ke sahetuno ja prayoga karyo hoya ane te sAdhya siddha karavAmAM samartha hoya; chatAM pakSano prayoga karela na hoya, to prativAdI hetunA sthaLa viSe ajJAna hovAthI evI zaMkA kare ke A hetu to vipakSagAmI che. A pramANe samyag hetu paNa prativAdInI dRSTimAM asamyag rUpe jaNAvavo saMbhava che. hetu prayoganI zailI - hetostathopapattyA ca syAt prayogo'nyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // 17 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra 29 tathopapatti vaDe ane anyathopapatti vaDe ema be prakAre hetuno prayoga thAya che. paNa bemAMthI koI eka prakAranA prayoga vaDe paNa sAdhyanI pratIti thAya che. pra. svArthAnumAna ane parArthanumAnamAM hetunA svarUpa paratve kAMI phera che ? u. nahi. bannemAM hetunuM svarUpa eka ja che. ane te e ke sAdhyanA abhAvamAM niyamathI na rahetuM te. pra. tyAre hetu prayoganI zailI zuM banne anumAna mATe che ? u. nahi. svArthAnumAna to jJAnarUpa hoI temAM zabdaprayogane avakAza ja nathI; paNa parArthAnumAnamAM zrotAne sAdhyanI pratIti karAvavAmAM vakatAne vAkayo uccAravAM paDe che tethI vAkayaracanAvALA parArthAnumAnamAM ja hetuprayoganI zailIno vicAra karI zakAya. pra. prayoganI zailInA be prakAra tathopapatti ane anyathopapatti eTale zuM ? u. tathA eTale sAdhyanuM astitva hoya to ja u5patti eTale hetunuM dharavApaNuM; ane anyathA eTale sAdhya na hoya tyAre anupapatti eTale hetunuM na dharavApaNuM. pra. zuM A be prayogomAM kAMI arthabheda paNa che ? u. nahi. hetunA avinAbhAva rUpa eka ja svarUpane pragaTa karanArA A be zabdo ja phakata jUdA jUdA che. pahelAM prayogamAM e svarUpa vidhirUpe ane bIjamAM niSedharUpe kahevAya che. jema 'vicAravAnane saMpatti vare che' e kathana ane 'vicArahIne vipatti vare che' e kathanamAM eka bhAvanI vidhiniSedharUpa be bAjunI sUcaka mAtra zabdaracanA bhinna che. jema 'parvata agnivALo hovo joIe; kAraNa ke agni hoya to ja dhUmanuM astitva baMdha bese' e kathana, ane 'parvata agnivALo hovo joIe; kAraNa ke agni na hoya to dhUmanuM astitva na ja baMdha bese' e kathanamAM arthabheda nathI. eka ja vastune vidhiniSedharUpe kahenArA prayogo mAtra jUdA che. pra. zuM sarvatra banne prakArano hetuprayoga Avazyaka che ? u. nahi. bemAMthI koI eka prakAranA hetuprayoga vaDe zrotAne sAdhyanI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 nyAyAvatAra pratIti thaI jAya che. hetuprayoganuM kArya mAtra sAdhyanI pratIti karAvavAnuM che. e kArya jo koI eka ja jAtanA hetuprayogathI siddha thatuM hoya to te mATe bIjI jAtano hetuprayoga vRthA hovAthI na karavo. na sAdharmo ane vaidharmo dRSTAntanuM svarUpa - sAdhyasAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAm / sAdharmyeNa sa dRSTAnta: sambandhasmaraNAnmataH // 18 // jayAM sAdhya ane sAdhananI vyApti spaSTapaNe nirNIta thAya te sAdharmyu daSTAMta. teno prayoga jo prativAdIne saMbaMdhanuM smaraNa karAvavuM hoya to ja ISTa che. sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasambhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidharmyeNeti sa smRtaH // 19 // sAdhya nivRtta thAya (arthAt na hoya) tyAre hetuno paNa asaMbhava ja che, evuM je daSTAntamAM batAvAya te vaidharmadaSTAMta manAya che. pra. prativAdIne saMbaMdhanuM smaraNa karAvavuM hoya to ja dRSTAntano prayoga ISTa che e kathanano vadhAre phalita artha zo ? u. dRSTAnta e dareka prativAdI mATe Avazyaka nathI. kAraNa ke tenA prayoganuM prayojana mAtra vyApti saMbaMdhanuM smaraNa karAvavuM eTaluM ja che. tethI je prativAdIe prathama vyApti saMbaMdhanuM jJAna meLaveluM hoya paNa tenI tene vismRti thaI hoya tevA prativAdIne e saMbaMdhanI smRti karAvavA mATe vAdIe dRSTAntano prayoga karavo. bIje sthaLe nahi. evAM bIjA be sthaLo kalpI zakAya. eka to e ke jemAM prativAdIne vyApti saMbaMdhanuM jJAna ja na thayuM hoya ane bIjuM e ke jemAM tene tevA saMbaMdhanuM jJAna thayuM hoya ane tenI smRti paNa hoya. pahelAM sthaLamAM saMbaMdhanuM jJAna ja thaeluM na hovAthI tevuM jJAna ja karAvavuM prApta thAya che, je dRSTAnta dvArA nahi paNa pratyakSa Adi pramANo dvArA karAvI zakAya. tethI tevA sthaLa mATe dRSTAnta nakAmuM che. bIjA sthaLamAM saMbaMdhanI smRti ja hovAthI dRSTAntanuM kazuM kArya na kahevAne lIdhe teno prayoga nakAmo che.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra 11 daSTAntanI nirarthakatAno prasaMga batAvI tenI sArthakatAnuM spaSTIkaraNa antardhyAtyaiva sAdhyasyasiddhervahirudAhRtiH / vyarthA syAt tadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH // 20 // antarthApti vaDe ja sAdhyanI siddhi thatI hovAthI bahAra udAharaNa ApavuM te nakAmuM che. e rIte antarthApti na hoya tyAM paNa bahAra udAharaNa ApavuM vyartha che ema naiyAyiko mAne che. pra. antarthApti vaDe sAdhyanI siddhi thAya eTale zuM? u. vyApti saMbaMdhanuM jJAna meLavela prativAdIne jyAre te saMbaMdhanuM smaraNa thAya tyAre bahetu sarvatra sAdhyayukta ja hoya che evuM bhAna thAya che. e bhAnamAM prastuta pakSanI aMdara vartamAna hetu paNa sAdhyathI yukta ja che e bhAna AvI jAya che; e je bhAna te antavyaptinuM jJAna kahevAya. A jJAna thatAM ja pakSamAM sAdhyano nizcaya paNa thaI jAya che. te ja antavyapti vaDe sAdhyanI siddhi. pra. AvI siddhi thAya tyAM bahAranuM udAharaNa nakAmuM kema manAya che? u. jeNe kadi vyAptinuM jJAna meLavyuM ja na hoya tene vyAptinuM smaraNa ke antarthAptinuM bhAna saMbhave ja nahi. AvA prativAdIne to pramANadvArA vyAptino nizcaya karAvavo paDe che. te mATe pakSa bahAra mAtra udAharaNa ApI hatu ane sAdhyanuM mAtra sAhacarya batAvavAthI kAma saratu nathI. kAraNa ke evuM sAhacarya vyApti vinA paNa saMbhave. tethI teone to pramANa vaDe ja niyatasAhacaryarUpa vyAptinuM jJAna karAvavuM paDe che. je daSTAntathI na thaI zake. pra. tyAre daSTAntaprayoga sArthaka kone mATe ? u. Ano khulAso pAchalA zlokonA bhAvArthamAM AvI jAya che. pakSAbhAsanuM varNana - pratipAdayasyaH yaH siddhaH pakSAbhAso'kSaliGgataH / loka-svavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mataH // 21 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra prativAdIne je siddha hoya, je pratyakSa ane anumAnathI tathA loka ane svavacanathI bAdhita hoya te pakSAbhAsa. e aneka prakAre manAya che. pra. pakSAbhAsa eTale zuM? u. pakSanA sthAnamAM yojAvAne lIdhe pakSanA jevo dekhAvA chatAM je pakSanuM kAma na kare te pakSAbhAsa. pra. tenA je aneka prakAro upara kahyA tenA dAkhalA Apo. u. jene ghaTanuM pagalikapaNa siddha - nizcita hoya tenI sAme te siddha karavA pakSa mUkavo ke "ghaTa paudgalika che." to e pakSAbhAsa che, kAraNa ke pakSa mUkIne siddhi to asiddha vastunI karAya che; nahi ke siddha vastunI. je siddha che tenI siddhi zuM? tethI siddhane sAdhavA mUkela pakSa e pakSAbhAsa che. pratyakSabAdhita e bIjo pakSAbhAsa. jema ke "agni anuSNa-zIta che' evo pakSa mUkavo te. kAraNa ke agninuM anuSNapaNuM e uSNapaNAnA pratyakSajJAnathI bAdhita che. trIjo pakSAbhAsa liMga-anumAna bAdhita jema ke, 'punarjanma nathI" e pakSa mUkavo te. kAraNa ke e kathana punarjanmanA astitvasAdhaka anumAnathI bAdhita che. cotho pakSAbhAsa lokabAdhita. jema ke "mAtA gamya-bhogya che." ema kahevuM che. kAraNa ke mAtAnA gamyapaNAno pakSa lokavyavahArathI bAdhita che. ane pAMcamo pakSAbhAsa svavacanabAdhita. jema ke ema kahevuM je "mArI mAtA vaMdhyA che. A pakSa vaktAnA potAnA vacanathI ja bAdhita che. kAraNa jo tenI mAtA vaMdhyA hota to te pote janme ja kyAMthI ? ane jo te jamyo che to tenI mAtA vaMdhyA nathI. eTale mArI mAtA vaMdhyA che e kathana bAdhita che. hevAbhAsanuM svarUpa - anyathA'nupapannatvaM hetorlakSaNamIritam / tadapratItisandehe viparyAsaistadAbhatA // 22 // anyathAanupapanapaNuM evuM hetunuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM che. tenI apratIti, sadeha ane viparyAsane lIdhe hetvAbhAsapaNuM manAya che. pra. anyathAanupapanapaNuM eTale zuM?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra 23 u. sAdhya na hoya tyAM ja rahevuM te. . pra. ene hetunA lakSaNa tarIke kayAM kahevAmAM AvyuM che ? u. svArthanumAnanI vyAkhyAprasaMge - pAMcamA zlokamAM. pra. hetu hetvAbhAsa kaI rIte bane che? u. anyathAnupapattirUpa lakSaNanI kAM to pratIti na hoya, kAM to saMdeha hoya, ane kAM to viparyA hoya tyAre. hetvAbhAsanA bhedo ane tenA nAmonuM kathana - asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopadayate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu // 23 // je apratIta hoya te asiddhi, je anyathA ja arthAt vipakSamAM ja ghaTe te viruddha, je vipakSamAM paNa (paNa zabdathI pakSamAMye) ghaTe to te anaikAntika. pra. asiddha, viruddha, anaikAMtika e traNenuM vizeSa spaSTIkaraNa zuM? u. je hetunuM svarUpa nizcita na hoya te pahelo asiddha hetvAbhAsa, je vipakSamAM ja rahe te bIjo viruddha hetvAbhAsa, ane je pakSa tathA sapakSa bannemAM zaMkita hoya agara rahe te anaikAMtika nAmano trIjo hetvAbhAsa. be zlokomAM anukrame sAdharma ane vaidharma dAnAbhAsI - sAdharmyaNAtradRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahettUtthAH sAdhyAdivikalAdayaH // 24 // - ahiM nyAyavidoe sAdharmedaSTAMta-doSo varNavelA che je lakSaNahIna hetu-hetvAbhAsathI utpanna thAya che ane sAdhya vagerethI vikaLa Adi rUpa che. vaidhapa'NAtradRSTAntadoSA nyAyavidIrItAH / sAdhyasAdhanayugmAnAmanivRttetra saMzayAt // 25 // ahiM nyAyavidoe vaidharmedAntadoSo varNavelA che je sAdhya, sAdhana
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAvatAra ane e ubhayanI anivRtti ane saMzayathI bane che. pra. sAdhyAdithI vikalAdi rUpa eTale zuM ? uM. je daSTAnta sAdhya rahita hoya te sAdhyavikala, je sAdhana rahita hoya te sAdhanavikala, ane je e bannethI rahita hoya te ubhayavikala. tema ja jemAM sAdhya saMdigdha hoya te saMdigdhasAdhyadharma, jemAM sAdhana saMdigdha hoya te saMdigdhasAdhana dharma, ane jemAM baMne saMdigdha hoya te saMdigdhobhayadharma. A rIte cha daSTAMta-doSo arthAt dUSita daSTAnto-daSTAntAbhAso che. pra. zuM e badhA hetvAbhAsathI ja utpanna thAya che ? u. nahi. samya hetu hoya tyAM paNa daSTAntAbhAso hoI zake. pra. A badhAne udAharaNa dvArA samajAvo. u. "anumAna, pramANa hovAthI, pratyakSanI peThe brAnta che' e vAkyamAM sAdhyavikala daSTAntAbhAsa che. kAraNa ke emAM pratyakSa pramANa daSTAMtarUpe mUkela che. je brAntatvarUpa sAdhyathI rahita che. "jAgRta dazAnuM jJAna, pramANa hovAthI, svapnajJAnanI peThe bhrAnta che' e vAkyamAM svapnajJAna daSTAnta pramANatvarUpa sAdhanathI rahita hovAne lIdhe sAdhanavikala daSTAntAbhAsa bane che. pratyakSa Adi pramANa vaDe na dekhAto hovAthI, ghaTanI jema, sarvajJa nathI e vAkayamAM ghaTarUpa daSTAnta nAstitva sAdhya, ane pramANo vaDe na dekhAvArUpa sAdhana banethI rahita hovAne lIdhe ubhayavikala daSTAntAbhAsa che. "A mANasa, raste cAlatA puruSanI peThe, maraNazIla hovAthI, vItarAga che e vAkyamAM raste cAlato puruSa vItarAga paNa hoI zake; tema ja sarAga paNa hoI zake. "A puruSa, racyApuruSanI peThe, rAgayukta hovAthI, maraNazIla che' e vAkyamAM racyApuraSa saMdigdhasAdhanadharma daSTAntAbhAsa che. kAraNa ke temAM rAgarUpa sAdhana hoya kharuM ane na paNa hoya. "A puruSa, racyApuruSanI peThe, rAgayukta hovAthI asarvajJa che." e vAkayamAM racyApuruSa saMdigdhobhayadharma daSTAnnAbhAsa che. kAraNa ke temAM sarvajJarUpa sAdhya ane rAgarUpa sAdhana bannenA saMdeha che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAptAra -- 35 dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM svarUpa - - vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravadye tu dUSaNAbhAsanAmakam // 26 // vAdIkathita sAdhana vAkyamAM pUrvokta doSonuM je udbhAvana karavuM te dUSaNa ane nirdoSa sAdhana vAkyamAM je udbhAvana karavuM te dUSaNAbhAsa. pra. sAdhanavAkya eTale zuM? u. vAdi je vAkyo vaDe prativAdI sAme potAnuM parAthanumAna abhiSTa sAdhya siddha karavA Icchato hoya te sAdhanavAkaya. pra. sAdhanavAkaya sarvatra samAna ja hoya che ? u. nahi. prativAdInA adhikAra bhedane lIdhe sAdhanavAya kayAMyeka mAtra heturUpa hoya che. kayAMyeka pakSahetu ubhayarUpa hoya che, kayAMyeka pakSahetu daSTAMta rUpa hoya che, kyAMka vaLI temAM upanaya maLe che, ane kayAMyeka nigamana paNa joDAya che. avayava eka hoya, be hoya ke vadhAremAM vadhAre pAMca hoya; paNa jyAre te vAkya sadoSa hoya tyAre prativAdI temAM rahelAM pUrvokta pakSAbhAsa, hetvAbhAsa ke daSTAntAbhAsAdi doSonuM AviSkaraNa sabhyo samakSa kare che. e doSAviSkaraNa e ja dUSaNa. pra. prativAdIe vAdIne AvuM dUSaNa zA mATe ApavuM? u. satyajJAna khAtara ane vijaya lAbha khAtara. vAdI khoTI rIte sAdhana vAkaya yojI potAnuM sAdhya siddha karato hoya tyAM prativAdI te vAkayanA doSo batAvI, vAdI ane sabhyone doSonuM satyajJAna karAve che ane sAthe sAthe vAdIne khoTI rIte vijaya meLavatAM aTakAvI pote sabhyo samakSa potAnI pratibhA vaDe vijaya prApta kare che. pra. dUSaNAbhAsa eTale zuM? u. kharI rIte dUSaNanA sthAnamAM yojAelo hoya te dUSaNAbhAsa. pra. zuM dUSaNa ane dUSaNAbhAsa eka ja sthaLe hoya? u. nahi. dUSaNa e sadoSa sAdhana vAkyamAM saMbhave che. jyAre dUSaNAbhAsa nirdoSa sAdhana vAkyamAM saMbhave che.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 paramArthika pratyakSa - sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yat prakAzate / pratyakSaM sakalArthAtmasatatapratibhAsanam ||27|| saMpUrNa padArthonA svarUpane satata prakAzita karanAra je jJAna saMpUrNa AvaraNathI mukta svarUpavALuM hoI kevaLa prakAzamAna thAya che te pratyakSa pramANa. mAyAvatAra pra. kevaLa prakAzamAna thavuM eTale zuM ? u. iMdriya ke bIjA koIpaNa bAhyasAdhananI apekSA sivAya ja mAtra AtmAnI yogyatAne baLe jJAnanuM je saMpUrNapaNe prakaTavuM te ja kevaLa prakAzamAna thavuM. pra. AvI saMpUrNa prakAzavAnI yogyatA kayAre Ave ? u. jJAnAvaraNa-ajJAnathI sarvathA chUTA thavAya tyAre. pra. AvA pratyakSa ane iMdriyajanya pratyakSamAM zo phera ? pramANanuM phaLa - u. ghaNo ja phera. iMdriyajanya pratyakSa mAtra vartamAnakAlanI vastu ane te paNa saMnihita, sthUla tema ja parimita vastune ja prakAzita kare che. vaLI te bahu adhurI rIte. AthI kharI rIte iMdriyajanya jJAna e parokSa ja che. ene pratyakSa kahevAmAM Ave e lokavyavahArane lIdhe. tethI ja driyajanya pratyakSane sAMvyavahArika pratyakSa kahevAmAM AvyuM che. jyAre jJAnAvaraNanA sarvathA nAzathI utpanna thanArUM jJAna e traikAlika samagra padArthone sarvAMze satata prakAzita kare che tethI e ja jJAna mukhya pratyakSa che. ene pAramArthika pratyakSa kahevAmAM AvyuM che. AvuM pratyakSa jene prakaTyuM hoya te ja sarvajJa. pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivarttanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH || 28 // pramANanuM sAkSAt phaLa ajJAnane dUra karavuM e che. kevaLajJAnanA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAvatAra - 37 sukha ane upekSA e be phaLo che ane bAkIne jJAnanuM upAdAna tathA hAnanI buddhi e phaLa che. pra. ajJAnanA nivAraNane pramANanuM phaLa kahyuM che te kyA pramANanuM u. pratyakSa, parokSa, vyavahArika ke pAramArthika badhA pramANonuM. pra. ajJAnanA nirAkaraNane sAkSAtu-avyavahita phaLa kahyuM tyAre zuM pramANonuM asAkSAtu-vyavahita paNa phaLa hoya che. u. hA. pra. badhA pramANonuM vyavahita phaLa, avyavahita phaLanI peThe eka ja hoya che ke jUduM juduM ? u. jUduM jUduM. pra. kevI rIte ? u. kevaLajJAna-pAramArthika pratyakSanAM sukha ane upekSA evAM be vyavahita phaLo che. kAraNa ke e jJAna prakaTyA bAda turata to ajJAna dUra thAya che. ane tyArabAda parama AhalAdarUpa sahaja sukha udabhave che, tema ja rAgadveSa na hovAthI mAdhyastharUpa upekSA paNa Ave che. kevaLajJAna sivAyanAM bIjAM jJAno utpanna thatAM veMta ja potapotAnA viSayanuM ajJAna to dUra kare che paNa te jJAnonI sAthe rAgadveSano saMbaMdha hovAthI potAnA viSaya pUratuM ajJAna dUra thayA bAda kAM to rAgane lIdhe te viSayane meLavavAnI ane kAM to zreSane lIdhe viSayane tyAgavAnI buddhi janme che. A kAraNathI kevaLajJAna sivAyanA jJAnonAM vyavahita phaLarUpe uMpAdAna buddhi ke hAnabuddhine kahevAmAM AvI che. pramANa ane nayanA viSayano viveka - anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTA'rtho nayasya viSayo mataH // 29 // aneka dharmAtmaka vastu e sarvasaMvedanano-pramANano viSaya manAya che ane eka deza-aMzasahita vastu e nayano viSaya manAya che. pra. pramANano viSaya thanArI vastuo karatAM nayano viSaya thanArI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 nyAyAvatAra vastuo zuM taddana judI hoya che, ke jethI pramANa ane nayanA viSayane taddana jUde jUdo batAvI zakAya ? u. nA. ekabIjAthI jUdA evA vastuonA koI be vibhAga nathI ke jemAMthI eka vibhAga pramANano viSaya bane ane bIjo vibhAga nayano viSaya bane. pra. je pramANa ane nayano viSaya thanAra vastu eka ja hoya to pachI banneno viSayabheda kevI rIte? u. vastu bhale eka ja hoya paNa jyAre te vastu amuka vizeSatA dvArA arthAt amuka vizeSadharmonI pradhAnatA chatAM akhaMDitapaNe bhAse che tyAre te anekadharmAtmaka viSaya kahevAya che. paraMtu jyAre te ja vastumAMthI koI eka aMza chUTo paDI pradhAnapaNe bhAse che tyAre te eka-aMza-viziSTa-viSaya kahevAya che. A vAta dAkhalAthI spaSTa karIe. AMkha sAme koI eka ghoDo Ave tyAre amuka AkAra, amuka kada ane amuka raMga e tenI vizeSatAo pradhAnapaNe bhAse che; paNa te vakhate e vizeSatAonI pradhAnatA chatAM abhinnarUpe anya vizeSatAo sahita samagra ghoDo ja cAkSuSajJAnano viSaya bane che. te vakhate kAMI tenI amuka vizeSatAo bIjI vizeSatAo karatAM chUTI paDI bhAsatI nathI ke ghoDArUpa akhaMDa padArthamAMthI AkAra Adi tenI vizeSatAo paNa taddana bhinnapaNe bhAsatI nathI. mAtra amuka vizeSatAo dvArA te Akho ghoDo ja akhaMDitapaNe AMkhano viSaya bane che. e ja pramANe viSaya thavAnI rIta che. pramANanA viSaya thayela e ghoDAnuM jJAna jyAre bIjAne zabdadvArA karAvavuM hoya tyAre te ghoDAnI amuka vizeSatAo bIjI vizeSatAo karatAM buddhikAro chUTI pADI kahe che ke - A ghoDo lAla che, uco che ke amuka AkArano che, te vakhate vaktAnA bauddhika vyApAramAM kezotAnI jJAnakriyAmAM ghoDo bhAsamAna chatAM te mAtra gauNa hoya che, ane tenI vizeSatAo je bIjI vizeSatAo karatAM judI pADI kahevAmAM Ave che, te ja mukhya hoya che. tethI ja e vakhate jJAnano viSaya banato ghoDo amuka aMzaviziSTa viSaya bane che e ja nayano viSaya thavAnI rIta che. A vakatavyane bIjA zabdomAM - mAM-e-rIte paNa kahI zakAya ke - bhAnamAM amuka vizeSatAonI pradhAnatA chatAM jyAre uddezya ane
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAyAtAra 39 vidheyanA vibhAga sivAya ja vastu bhAsaMmAna thAya tyAre te pramANano viSaya ane jyAre vastu uddezya - vidheyanA vibhAgapUrvaka bhAsamAna thAya tyAre te nayano viSaya. A rIte vastu eka ja chatAM tenA bhAnanI rIta jUdI jUdI hovAthI pramANa ane nayamAM teno viSayabheda spaSTa che. pra. pramANanI peThe naya paNa jo jJAna ja hoya to bemAM taphAvata zo? u. IMdriyonI madadathI ke madada sivAya ja utpanna thaeluM jJAna jyAre koI vastune yathArthapaNe prakAzita kare che tyAre te pramANa kahevAya che ane pramANadvArA prakAzita thaelI vastune zabdadvArA bIjAne jaNAvavAmAM mATe te vastunA viSayamAM je mAnasika vicArakriyA thAya che te naya. arthAt zabdamAM utArAtI ke utAravA lAyaka je jJAnakriyA tenaya ane teno purogAmI cetanA - vyApAra te pramANa. A uparAMta naya ane pramANanuM aMtara eka ja che ke nayajJAna te pramANajJAnanA aMzarUpe che ane pramANajJAnatenayajJAnanA aMzI ke samUharUpe che. kAraNa ke pramANa vyApAramAMthI ja nayavyApAranI dhArAo prakaTe che. pra. pramANa ane nayazabdanI vyutpatti batAvI teno arthabheda spaSTa karo. u. pra+mAna = (je jJAna vaDe pra-abrAMtapaNe vastunuM mAna- prakAzana (nirNaya) thAya te pramANa. nI+a=(nI-pramANadvArA jANelI vastune bIjAnI arthAt zrotAnI buddhimAM pahoMcADavAnI kriyA. a-karanAra vaktAno mAnasika vyApAra te) naya. pra. jaina nyAyagranthonI jema jainetara nyAya granthomAM naya viSe mImAMsA che ke nahiM? u. nathI. jo ke jaina ane jainetara bannenA tarkagranthomAM pramANanI mImAMsA che chatAM nayane pramANathI chUTo pADI tenA upara spaSTa ane vistRta mImAMsA to mAtra jainoe ja karelI che. naya ane AAvAda vacceno saMbaMdha tathA bannenuM aMtara - nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / sampUrNArthavinizyAyi syAdvAdazrutamucyate // 30 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ YO mAyAvatAra ekaniSTha-eka eka dharmane grahaNa karavAmAM lIna evA nayonI pravRtti zrutimArgamAM hovAthI saMpUrNa vastune nizcita karanAra arthAt vastune samagrapaNe pratipAdana karanAra te te syAdvAdazruta kahevAya. pra. zruta eTale zuM ? u. AgamajJAna te zruta. pra. zuM badhu zruta eka ja jAtanuM che ke temAM jANavA jevo khAsa bheda che ? u. bheda che. pra. te kayo ? u. zrutanA mukhya be bhAga pADI zakAya. eka to aMzagrAhI-vastune eka aMzathI sparza karanAra; ane bIjo samagragrAhI-vastune samagrapaNe grahaNa karanAra. aMzagrAhI te nayazruta ane samagragrAhI te syAdvAdazruta. A kathanane vadhAre spaSTa karIe. koI eka tattvanuM pratipAdana karanAra eka AkhuM zAstra, AkhuM prakaraNa ke Akho vicAra te te tattva pUratuM syAAdazruta. ane temAMnA te tattvane lagatA judA judA aMzo uparanA khaMDa vicAro te pratyeka nayazruta. A vicAro eka eka chUTA chUTA laIe tyAre nayazruta ane te badhAnuM prastuta tattvaparatve ekIkaraNa te syAdvAdazruta. koI eka tattvaparatve naya ane syAdvAdazrutano je A bheda te ja saMpUrNa jagat paratve ghaTAvI zakAya. pra. dAkhalo ApI samajAvo. u. samagra cikitsAzAstra e Arogya tattvanuM syAdvAdazruta che; paNa Arogya tattvane lagatA, AdAna, nidAna, cikitsA Adi jUdA jUdA aMzo upara vicAra karanAra e zAstranA te te aMzo, e cikitsAzAstrarUpa syAdvAdazrutanA aMzo hovAthI te tattvaparatve nayazruta che. A rIte nayazruta te aMzono saravALo che. pra. naya ane syAdvAdane jainazrutamAM ghaTAvavAM hoya to kevI rIte ? u. jainazrutamAM koI ekAda sUtrane lyo ke je eka ja abhiprAyanuM sUcaka hoya te nayazruta ane evAM aneka abhiprAyonAM sUcaka aneka sUtro (pachI bhale te paraspara virodhI bhAsatA hoya) te syAdvAdazruta. dAkhalA tarIke
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra 41 'paDaze netapa vinasa" e sUtra lyo. eno abhiprAya e che ke, nArakI jIva utpanna thAya che ane nAza pAme che. A abhiprAya kSaNabhaMga sUcaka che. eTale nArakIjIvano utpAda ane vyaya sUcave che. tevI ja rIte nArakIjIvanI sthiratAnuM varNana karanAra bIjAM sUtro lyo. pra. 'heraDyAAM mate ! vaDyuM dik pannatA ? 3. goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM tettIMsa sAgarovamAiM ThiI pannatA " (manavatI pR0 12, 30 2 30 2) e badhAM ja sUtro jUdAM jUdAM nArakI paratve naya vAkaya che ane eka sAthe maLe tyAre syAdvAdazruta bane che. pra. tyAre ema thayuM ke eka vAkaya e naya ane vAyasamUha te syAdvAda ane jo ema hoya to prazna thAya che ke zuM eka ja vAkya syAdvAdAtmaka anekAMtadyotaka na hoI zake ? u. hoI zake. pra. kevI rIte ? kAraNa ke eka vAkaya e koIeka vastu paratve eka abhiprAyanuM sUcaka hovAthI tenA koI eka aMzane sparza karI zake; bIjA aMzone sparza na karI zake. to pachI te eka vAkya samagragrAhI na thaI zakavAthI syAdvAdazruta kevI rIte kahI zakAya ? u. alabatta dekhItI rIte eka vAkaya vastunA amuka eka aMzanuM pratipAdana kare che paNa jyAre vakatA te vAkaya vaDe eka aMzanuM pratipAdana karavA chatAM pratipAdana karAtA te aMza sivAyanA bIjA aMzone paNa eka ja sAthe pratipAdita karavA Icche tyAre te ItaraaMzone pratipAdananA sUcaka syAt zabdano vAkyamAM prayoga kare che athavA to sAt zabdano uccAra karyA sivAya paNa vakatA te zabdanA bhAvane manamAM rAkhI vAkayane uccAre che tyAre te vAkaya sAkSAt aMzamAtragrAhI dekhAvA chatAM paNa sthAt zabda sAthe athavA syAt zabda sivAya ja Itara samagra aMzonA pratipAdananA bhAvathI uccArAeluM hovAne lIdhe syAdvAdazruta kahevAya che. pra. vakatA sthAt zabdano prayoga na kare tema ja teno bhAva paNa manamAM na rAkhe to te ja vAkaya kaI koTimAM Ave ? u. nayazrutanI koTimAM.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 nyAyAvatAra pra. jyAre vakatA potAne ISTa evA eka aMzanuM nirAkaraNa ja karato hoya tyAre te vAkaya kayA zrutanI koTimAM Ave ? u. durnaya athavA mithyAzrutanI koTimAM. pra. kAraNa zuM? u. vastunA pramANa siddha aneka aMzomAMthI eka ja aMzane sAco ' TharAvavA te vakatA AvezamAM AvI jaI bIjA sAcA aMzono AlApa kare che tethI te vAkya eka aMza pUratuM sAcuM hovA chatAM Itara aMzonA saMbaMdhanA viccheda pUratuM khoTuM hovAthI durnayazruta kahevAya che. pra. AvAM aneka durnaya vAkayo maLe to syAdvAdathuta bane kharuM? u. nA. kAraNa ke AvAM vAkayo paraspara ekabIjAno virodha karatA hovAthI vyAghAta-athaDAmaNI pAme che. te potapotAnI kakSAmAM rahI vastunA aMzamAtranuM pratipAdana karavAne badale bIjAnI kakSAmAM dAkhala thaI tenuM mithyApaNuM batAvavAnI mogha kriyA kare che, tethI te mithyAthuta che. ane tethI jema paraspara athaDAtA virodhI aneka mANaso eka samUhabaddha thaI koI eka kArya sAdhI nathI zakatA; ulaTuM te eka bIjAnA kAryanA bAdhaka bane che. tema aneka durnaya vAkyo eka sAthe maLI koI eka vastune saMpUrNa jaNAvavAnI vAta to bAjue rahI te eka bIjAnA AMzika arthanA satya pratipAdanane paNa satyapaNe pragaTa thatAM aTakAve che. pra. koI eka ja vastunuM varNana karavAne prasaMge durnaya, naya ane syAdvAda e traNe zruta ghaTAvavAM hoya te ghaTI zake kharAM? ane ghaTI zake to zI rIte ? u. koIe jagatanA nityapaNA ke anityapaNA viSe prazna karyo ke - jagata nitya che, anitya che, ubhayarUpa che, ke ethI vilakSaNa eTale anubhayarUpa che ? Ano uttara ApanAra vakatAne jo pramANathI evo nizcaya thayo hoya ke jagata nitya-anitya-ubhayarUpa che; ane pachI te uttaramAM jaNAve ke jagata nityarUpeye che ane anityarUpeye che, to e uttaramAM eka ja vastuparatve virodhI evA be aMzonA pratipAdaka be vAkyo hovA chatAM te banne maLI syAdvAdathuta che. kAraNa ke e pratyeka vAkaya eka ja vastunA vAstavika aMzane potapotAnI dRSTie pratipAdita kare che - arthAt potAnI maryAdAmAM rahI maryAdita satya prakaTa kare che. chatAM pratipakSInI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAvatAra maryAdAno te tiraskAra ke svIkAra karatAM nathI. ukta banne vAkayomAMthI koI ekAda ja vAkaya laIe to te nayakRta hoI zake, paNa e tyAre ja ke je vaktAe e vAkyane prastuta vastunA ISTadevanuM pratipAdana karavA mATe yojeluM hovA chatAM virodhI bIjA aMza paratve te mAtra taTastha ke udAsIna hoya. AthI ulaTuMe be vAkayomAMthI koI eka vAkya durnayathuta hoI zake paNa te tyAre ke jo vakatA e vAkaya vaDe ISTa aMzanuM pratipAdana karavA sAthe ja bIjA prAmANika aMzano niSedha kare. jema ke jagat nitya ja che - arthAt anitya nathI. pra. je vicAro anaMta hovAthI vicArAtmaka nayo paNa anaMta hoya to ene samajavA e kaThaNa nathI zuM? u. che ja. chatAM samajI zakAya. pra. kevI rIte? * pra. TUMkamAM samajAvavA e badhA vicArone be bhAgamAM beMcI zakAya. keTalAka vicAro vastunA sAmAnya aMzane sparza karanAra hoya che. kAraNa ke vastunuM vicAramAM AvatuM koIpaNa svarUpa laIe to kAM to te sAmAnya haze ane kAM to te vizeSa haze. A kAraNathI game teTalA vicArono TUMkamAM sAmAnyagrAhI ane vizeSagrAhI e be bhAga paDI zake. ene zAstramAM anukrame dravyArthika ane paryAyArthika evAM nAma ApavAmAM AvyA che. pra. A sivAya bIjuM paNa TUMkuM vargIkaraNa thaI zake ? u. hA. jema ke arthanaya ane zabdanaya vicAro game te ane game teTalA hoya paNa kAM to te mukhyapaNe arthane sparzI cAlatA haze, ane kAM to mukhyapaNe zabdane sparzI pravRtta thatA haze. arthasparze te badhA arthanaya ane zabdasparzI te badhA zabdanAya. A sivAya kiyAnaya, jJAnanaya, vyavahAranaya, paramArthanaya evAM aneka yogya vargIkaraNo thaI zake. pra. Ano jarA vistAra karavo hoya to zakya che ? u. hA. madhyamapaddhatie sAta vibhAga karavAmAM Ave che, jemAM prathamanA traNa dravyArthika ane pAchaLanA cAra paryAyArthika che. prathamanA cAra arthanaya ane pAchaLanA traNa zabdanaya che. mAtra ahiM e sAtanAM nAma ApIzuM. vigatamAM nahiM utarIe. vadhAre vigata anyatra carcIzuM. 1) naigama, 2) saMgraha, 3) vyavahAra, 4) RjusUtra, 5) zabda, 6) samabhiru, ane
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAvatAra 7) evaMbhUta. jIvanuM svarUpa - pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA nivRttimAn / svasaMvedasaMsiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH // 31 // pramAtA, sva para prakAzaka, kartA, bhoktA, vivartamAna ane pRthvI AdinA svarUpathI bhinna evo jIva svasaMvedanazAna vaDe siddha che. pra. ahiM jIvane pramAtA Adi aneka vizeSaNo ApelAM che tenuM zuM prayojana? u. pramAtA e vizeSaNa dvArA ema sUcave che ke jIva e bauddha sammata mAtra "jJAnakSaNa paraMparA rUpa nathI paNa eka dhruva tattva che. kartA ane bhokatA e be vizeSaNo dvArA eka sUcave che ke jIva e sAMkhyadarzananA mAnavA mujaba akartA ane bhoktA nathI. vivRttimAna e vizeSaNathI taiyAyika Adi sammata evI phUTasthanityatAno niSedha kare che. kSityAdi anAtmaka e vizeSathI jIvatattva cArvAkanI mAnyatA mujaba bhautika nathI paNa pRthvI Adi pAMcabhUtothI taddana bhinna-svataMtra che ema sUcave che. pra. ukata prakAranA jIvatattvanI siddhi kharI rIte kayA prakAranA pramANathI thaI zake ? u. svasaMvedana arthAt svAnubhavathI. svAnubhava sivAya jIvanuM svarUpa siddha karavA samartha bIjuM mukhya pramANa nathI. pra. pramAtA Adi dareka pakSano artha zo ? u. pramANa vaDe jJAna meLave te pramAtA. potAne ane potAthI bhinna vastune jANe te svAnirmAsI-svapara prakAzakaIcchApUrvaka kAMI paNa kriyA kare te kartA, karela kriyAnuM phaLa bhogave te bhokatA. sthira rahevA chatAM aneka avasthAone prApta thayAM karo te vivartavAna. upasaMhAra - pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA // 32 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyavatAra 5 anAdi anaMta svarUpa evI A pramANa AdinI vyavasthA dareka vyavahArI mANasane (sAmAnyarUpe) prasiddha-jJAta chatAM paNa (vizeSa prabodhananA arthe ahiM) hevAmAM AvI che. laukika ke lokottara dareka jAtano vyavahAra karanAra je je che te badhA pramANa, prameya, naya AdinI vyavasthA jANe che. kAraNa ke e vyavasthA-maryAdA anAdikALathI cAlI Ave che ane eno aMta paNa nathI. jagatano laukika ke zAstrIya badho vyavahAra pramANAdi upara ja nirbhara che. tema chatAM koI evA paNa hoya ke jeone pramANAdinA svarUpa viSe kAM to bhrama thayo hoya agara koI jAtanuM ajJAna udaya pAmyuM hoya, to te dUra karavA, A prakaraNa dvArA tenI vyavasthA varNavAmAM AvI che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApAra 9 nyAyAvatAramAM prayukta thaelA keTalAka khAsa zabdo. anumAna blo. 5 parArthapramANa anekAMtAtmaka 28 parokSa anaikAMtika 23 pratyakSa antarthApti 20 pramANa anyathAnupapanna 22 pramAtA anyathoDapatti 17 bAdhAvivarjita-nibaMdha asiddha 23 bhokatA AptopaNa meya-tattva kApatha-ekAMtavAda liMga-hetu tathopapatti 17 viruddha durnayakRta 30 vivRttimAnuM dUSaNa 26 vaidharma STAMta dUSaNAbhAsa 26 sAdhana-anumAna vAkya dAMtAbhAsa-sAdharma dAMtadoSa sAdharma STAMta vadharma dAMtadoSa 24-25 sAdhyAvinAmU-sAdhyavyApta dAvyAhata 8 syAdvADyuta naya-aMzagAhI 29 svaparAbhAsi- svaparaprakAzaka nayazruta 30 svasaMvedana 55 15 hetvAbhAsanuM svarUpa pasAbhAsa - 20 hatvAbhAsanA bhedo ja che - 4 Ta sa ha ke i Ta - 6 - 6 - 4 - 8
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAyAvatAra anekAntAtmakaM vastu antarvyAptyaiva sAdhyasya anyathAnupapannatvaM anyathA vAdyabhipretahetugocara aparokSatArthasya asiddhastvapratIto AptopajJamanuluGghyam dRSTeSTAvyAhatatvAd dhAnuSkaguNasaMprekSi na pratyakSamapi bhrAntaM nayAnAmekaniSThAnAM pratipAdyasya yaH pratyakSapratipannArtha pratipAdi pratyakSeNAnumAnena pramANasya phalaM pramANaM svaparAbhAsi zloka-sUcI 29 20 22 15 pramANAdi vyavastheyam pramAtA svAnyanirbhAsI prasiddhAnAM pramANAnAM prasiddhAni pramANAni 4 vA sAdha 23 vaidharmyeNAtradRSTAntadoSA 9 sakalapratibhAsasya 8 sakalAvaraNamuktAtma16. sAdharmyeNAtra dRSTAnta 6 sAdhya-sAdhanayorvyApti: 30 sAdhyAbhyupagamaH pakSaH 21 sAdhyAvinAbhuno sAdhyAvinAmuvo 12 11 sAdhyenivartamAne. 28 svanizcayavadanyeSAM 1 hetostathopapatyA 47 x x x x w 2 9 2 x 2 x 3 m 2 2 2 32 31 3 2 26 25 7 27 24 18 14 13 19 10
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
_